Det var skinande sommarkvelden, bjølleklang frå marka og myasong kring øyra, og dei to som var på vegen nordover Kjelvik-kleiva, gjekk seint og høgtidsamt, liksom det var for godt vêr å gå i, ein skulde heller sette seg ned og halde helg.
Det var slikt eit laug med sol over all ting, over lauvlia og myra og alle snauberga. Bjørkeskogen dåma så det stemte for bringa, og lauvglansen stod tett og mjuk imot auga, i ungdom og ovmod; åt andre sida tok myra etter ein, ho blømde så brunt og tuvut og dogga kvitblått over tjønnene og dalsika vestetter, ho hadde bryllopp i kveld. Men fjelle var over det alt i hop: stod i kveldsola så mosabrunt og berggrått det var, det smilte over all bygda og langt til havs.
Og der går ho Elen Vennestad i veg med gutungen sin, sa folk. Armods krok! sa dei kanskje om både guten og henne. Ho kjente dei sa det, slik som ho kjente godvêrskvelden og alt det som i kring henne var.
6Solstrålane vart lenger og lenger, og mjukare og rikare, og mya la ein ny og heit tone i songen sin, så hjartans dirrande og tett over ein, han rann i eitt med solstrålane, så det var å kjenne på liksom dei song. Inn i dette minte saubjøllene seg berre med djupare dirring, liksom av større strålar ovant blånaen ein stad.
«Ka du går og tenkji på du, Odin?» seier mora.
Ho kjente ein liten vaknande rykk i handa; det var så uvant at ho spurte han om noko.
«På det at æ berre e sju år,» svara han da det hadde vore litt.
Orda kom lyst og modig, men dei drog ein skugge over andlete hennar. Han måtte merke det, for no aksla han seg og lo og vilde stryke det ut att: No skulde han ut og vera hoss folk, no skulde dei få gjætar i Kjelvika òg! Rettno så.
Og no var dei oppå høgste kleiva, oppå Langbrekka, og himmelen vida seg ut framfor dem så det tok under bringa, dei gjekk og dei gjekk, og lande nordover det seig unna og vart ikkje å sjå, berre blåe himmelbotnen. Så endelig blåna det fram, låglande på nordsida Folla, langt ute og nede, og der fjorden sjøl med det store bleikblanke andlete imot dem og med issvarte speglingar innunder hitre lande.
«Nei men sjå!» ropte guttungen. Dei hadde stana. Han var i ei undring over heile andlete, blunka storøygd og med munnen open, måtte ta etter vêre eit par gonger. Så kika han på 7skråss opp etter andlete til mora: Ser du, mor? Er det ikkje rart?
Ho var lyslett og mild, som han støtt hadde sett henne, og auga dei blunka slik rolig og tungt, såg ikkje ut til dei vart sittande med nokon ting; slik var ho mormor Åsel på Håberg òg. – Ja, sa ho berre. Ho tok handa hans att, utan å sjå den vegen, venta henne og fann henne.
No svinga dei vestetter frammed høgdene. Det var ikkje anna enn gongstig no. – Bur det ikkje hest-eigande folk på den her kanten, mor? Svare venta han elles ikkje på; det var så uvisst med den tingen; det var over tusen ting han skulde vita, og ho mor tok det urimelig tålig med å svara. – Men enn alle desse store einkavaneForfatternote: ein-kavar ɔ: briskebuskar her da? og slike fine små sletter imillom, som dei skulde vera både klipt og kosta, he? og sjå der nede, kva skal dei med all den leira, mor? – Ja da! Men kom no, Odin.
«E det dér utpå dem drukna, folk? Når dem bliv på sjøen? Nej men kyrn, mor, dem står uti vatne!»
Han vart laus i handtake, kjente ho, og eldande kringføtt, rettno fór han visst. Ting for ting kom imot han og susa igjenom han, utrulige ting alt saman; no lo han høgt over seg: Sjå fuglen, han datt i sjøen, kar! Å, han søm, gjer han, – du lurar ikkje meg, ikkje!
«E du så gla i kveld, Odin?»
Han såg berre halvt på henne. Så drog 8det etter seg. Glad? Det visste han no ikkje; men han skulde bort og vera; dei var på vegen no; for dei kunde ikkje ha han lenger heime, no når ho mor hadde giftå seg og han farfar hadde gitt ifrå seg og skulde på kåre. Han rente fort gjenom tankane, og andlete skifta i einingen. Så seier han, gammalt og stødig, – det er ein ny Odin å høre på:
«Sjer du, mor, om æ ikkj va bra å ha. Ka?»
«Jau?»
«Ja, for det e ikkj sagt dem ha gjort det her, all i hop. At du ha vorti fri dem så lett.»
Mora måtte smile, enda ho vart kald oppetter andlete. – Fri dem ja, sukka ho.
Men var dei ikkje snart framme no? undrast han, – dei hadde da sikkert gått ei mil no og vel så det? Eller ein fjerding? Og kven var det som budde på andre sida fjorden? Og best han går, seier han:
«Æ gruva ikkj det slag for å komma dit. Du ska berre sjå, mor!»
«Det e bra det, Odin.»
«Ja-e.»
No hadde dei eit sund på sida, millom lande her og eit par lange skogøyar; no skulde det ikkje vera lang stubben att. Han hadde hørt det, og desutan kjente han det på handa hennar, ho kleip så hardt no. Og sjøfuglen lokka og skreik så frammandt; no var ein ikkje heime lenger; og nedmed stranda der sukka det og sukka det, – det var båra som låg der og gnog, ho vart aldri ferdig. Han tok litt tyngre i handa til mora.
Det der, det måtte vera Kjelvik-valen som han hadde hørt om: storstein og sand tvert over sunde og til øya. Ei frammandvori lukt kom og tok imot dem, det måtte vera røyklukta frå ei stue. Men no stana dei og stod og lydde: Det var ein som ropte hit over sunde bortant øya. – Gurianna! ropte det, og eit kvinnfolk-mål attom haugen her svara ja. Der, no ropte det att, enda grovare, og kvinnfolke svara ja. Odin var nær på å sette i med. Det ropte tredje gongen, så det rønn i all marka:
«Guri-anna!» og no hørte dei han sa med seg sjøl: «Du e eit kors å dragast med.»
Det var han Bendek sjøl, det der, sa Elen, for han var urlite tunghørd av seg, og ho som svara, det var kona hans, ho skulde vel over med færingen og hente han.
Men guten hadde levna til så merkelig:
«Æ ska fortel dæ det var mål ti ‘n!»
Dei gjekk over haugen, og hadde plassen framfor seg: ei grøn slette millom sjøen og småhaugane, med steingar rundt omkring, så det var som ein haga; og to små grå hus med tørvtak på. Det låg her så gjømt og utrulig, ein måtte mest vera den første som fann det. Fjøse var som du såg ein salrygga hest, ein kuv opp på kvar enden og ei djup sell i midten, – og der var det eit hus nedmed sjøen, det måtte vera nauste deira! Der kom færingen kilande fram 10om nauste og over vass-speielen, og eit kvinnfolk i årane, og båra sømte etter med ein skinande trekant over sunde; e-fuglen tøyde på og rodde unna med ungane sine, – kvar ein skreiv trekanten sin etter seg i vatne.
Elen og Odin stod og heldt einannan i handa. Sola stod beint på vollen, og skjein over blomsteren så det var blått i blått og kvitt i kvitt, det var ein trolldom med blomster som Odin hadde drømt om ein gong, og midt nedgjenom herligheita rann bekken og mulla med seg sjøl. Små grasstrå stod i vatne til knes og nikka og bikka på seg; og ringerla ho var nedåt og vaska seg, – ho var å sjå til som den der heime; og svala ho fanns her ikkje. Odin spurte kvifor ho ikkje var her? – Nei, ho budde vel ikkje her, ho. Men ser du alle sjøfuglane, Odin? Er dei ikkje vakre? – Jau; visst dei ikkje hadde vore så berrmælte, så. Men no lo han og pekte: Nei, no har eg da aldri sett skjura med raude føter før! – Det er kjelden det der, sa Elen; du skal sjå du finn egga hans nedi fjæra ein vakker dag.
Men no kom båten att, og der var to i han. Det var Bendek som sat og rodde no. Han var stor og rundrygga, det var ikkje noko under det var mål i han der, og enda han knapt lea på seg, rann båten så lett som i lufta unna åretaka. Hunden i bakskotten som eit menneske. Gurianna viste berre med handa, så lystra båten 11og svinga inn i støa. Så, no kjem dei oppover – no bli dei vâr han!
«Guds fred!» helsa Bendek.
Det var inga sak å gå fram og helse på han; og ikkje på ho Gurianna heller, men han var snar til å ta åt seg handa og komma seg attende til mora: ho var så mørk og så rar ho der. Bendek pusta seg opp etter bakken:
Jaså, her var framandfolk ute og fòr? Og slik ein stor gut da? No skulde dei sjå her vart dreng i Kjelvika òg! Det vart mykje snakk om han; og så bar det inn. Da merka Elen at hjarte vart litt tungt i han. Det gjekk same kjensla gjenom henne og stemte imot: Det var så nytt allting her, så smått og frammandt alt det auga fall på, og lukta imot dem, og lyden i huse, ho hadde aldri vorte vâr det før når ho var her; det tok bitte ifrå ein liten ein, det vart mange mils veg heim til Vennestad no.
Men det var ei koseleg lita stue. Lågt under lofte, og vindauga små og dimsne, men kvitt golv, med sand på, og heimslig og reint allstads, med kokeomn inne, og seng, og mjølkehylle oppetter veggene, og klokkeskap og andre gamle måla ting med utskjeringar; og blomster var det i vindauga. Odin var snart over det tyngste og langt inn i undringa att. Og Bendek snakkar berre med han. Hadde han vore på seisjøen nokon gong? Ikkje det no. Men ro kunde han visst, ikkje så lite? og huga på å lære det ja, jaha. Her skulde det ikkje bli mankement på å 12få lære. Men sjå, seien vippar deg no vel berre på sjøen, he?
Odin lo spellande kåt og blankøygd: Nei stopp no urlite!
Bendek lo med, stort og godt, det var så det humra i heile stua. Han hadde ein krans med grått skjegg rundt andlete, og små blå auga, som kom bort mest når han lo. Han var stor som fjelle når han sat, men berre som ein annan ein når han reiste seg. Gurianna var like svarthærd, kor lenge ein såg på henne, og litt kaldt var det å sjå på henne, ho var ikkje ulik ei farkkjerring som hadde vore innom på Vennestad eingong, – berre ho ikkje røyker òg! sukka han. Og nær på å få skjegg det var ho visst. – Men du skal ikkje vøre å vera redd henne! kviskra han til mora, straks dei vart toeina ei blink. – Nei? kvifor det? Ho er da snild ho. – Ja da, det skal du ikkje gruve for.
Men klokka stavra og gjekk, det ståst ikkje tid for henne, og no måtte Elen ta og gå heim. – Det var kar det! sa Bendek! Reiser ut og tener i den alderen, det var ikkje alle som klara det san. Odin la hendene på ryggen. Ingen hadde skrytt av han før. Han kremta stort:
«Det va det at det vart ikkj anna råd. Dem kund ikkj godt ha mæ heim lenger, når –»
Han tverstoppa i det og raudna. Mora såg ned.
Han hadde vel vore med og kjørt vonoms meir? spurte Bendek.
13«Det va æ som gjord’ mestparten tå kjøringja, på sisten her.»
«Du da!» lo mora. «Du må da snakke sant, Odin!»
«Du veit han vil ikkj stå her og komma reint bort heller,» sletta Bendek av.
Nei, det var just det, og kva skulde han ta etter? Elles skulde han vel snakke sant nok.
Dei vart med Elen ut og oppover til lee. Odin gjekk og såg på henne. Så vakker var ho ja, når ho gjekk breiddmed Gurianna, så tjukt og lyst eit hår hadde ho, og munnen så god. Hån visste kva ho gjekk så tangst for no: at han skulde henge seg i henne når ho gjekk.
«Det e ikkj lenger veigstubben heim!» trøsta han henne da dei sa farvel. Ja, ho skulde snart sjå til han, sa ho.
Ho skyndte seg kring haugen liksom ho var redd han kom etter. Der såg han siste snippen av tørklæe hennar. Og no gjekk dei nedover. Han heldt seg på bortre sida av Bendek.
Sola seig nedpå lande i nordvest og skjein raudt. Og sjøen han skifta og vart ansles og ansles, det var ikkje mange som visste korles han var. Åretak riksa det bortom holmane, og båtar kunde ein sjå langt utpå, og dei ytterste skjera såg greinlig ut som dei hang i lufta. Sjøfuglen han lét om seg, det vart aldri ende på låta hans, det der var tenna, som var så fin i måle, sa Bendek. Odin var nær på å ta handa hans. – I morgo-kveld ror vi ut på seisjøen, sa Bendek. 14Det var bedre enn ei hand å ta i. Det vart ei smal sak å gå inn att.
Han skulde ligge borti benken, som stod ved veggen midt imot senga deira.
«Osså te sengs! sa brura,» – Bendek såg lystig på han.
«Kofor sa a det, brura?»
«Ja sjå, det veit vi ikkj, verken du hell æg, nei.»
Og hadde ikkje klokka vore, så skulde det ikkje ha vore farlig tingen å ligge her; men ho lét om seg verre enn sjøfuglen, Kjel-vik! Kjel-vik! dette hadde aldri ho mor klara å ligge og hørt på. Kanskje ho var oppå høg-kleiva no, og snudde seg og såg hitover.
– – – – Elen sat på ein stein oppå Langbrekka. Ho såg ikkje attende. Ho såg ned for det meste, og så framover til Vennestad. Der var sola borte for ei stund sia. Stua heime snudde hitover, imot myra og fjelle, ein såg ikkje anna enn myr og fjell frå vindauga i stua der, og så sola eit tak om sommarkvelden når ho gjekk ned over kleiva her; ein kunde sjå seg sjuk på det. Men det vart bedre år for år, og dette var det niande.
Ho la panda i handloven og lét att auga. No såg ho Vennestad enda bedre, alle husa både utvendigutvendig] rettet fra: utvending (trykkfeil) og innvendig, og jordene og heilt borti andre garen, og sørover til åsane og vestover så langt ho vilde over småskog og dalar, heilt fram til Håberg. Ho såg opp, litt stiv i augelokka, for no hadde ho ikkje komme i hug på 15langsamlig tid at ho var dotra der. Ho var ifrå Vennestad; det var grei grein det. Ho såg dit att. Dei var grå å kalle, husa der, for målinga hadde fare, og no skulde det berast i veg og få det til att, få det istand slik som han Iver hadde tenkt seg det. Ho reiste seg med det same og tok til å gå, dei måtte vel undrast på kor det vart tå henne som aldri kom att. Leppene rørtes, liksom ho snakka med seg sjøl med ho gjekk. Auga rann i eitt med doggblåe natta.
Men enn han Odin da som hadde så lett for å skiljast ifrå meg? Ja ja. Så hadde da Vårherre hørt den bønna. Einkvan måtte vel òg ha som ei meining om kva ho hadde gjort i kveld. Han må det, sa ho, – du skjønnar da vel det, Iver, at det gjekk ikkje av seg sjøl. Ser du ikkje det, – da er du blindare enda enn eg hadde frykta for. Hadde det vore eit anna barn …
No småsprang ho i unnabakken, og tårane stod henne blankt og heitt i auga.
Så saktnar ho på, og det kvitnar ein angst i det unge andlete: Gale gjort? Kven som seier det er gale? – – Ja ja, det får i gudsnamn vera kva det vil. For du vilde det, Iver! trur du ikkje eg såg det da? Det var ikkje annan veg å gå.
Og så var det moblåe natta der ho gjekk. Alt ho såg på så sov det.
No måtte han vel sova snart, han Odin òg?
Og kvifor skulde ikkje han lide straffa i lag med meg? For du må det, Odin. Det er ikkje annan veg å gå.
16Vennestad låg noko frå vegen som går om Håberg og austgjenom bygda. Det var to garar, Framistu og Bortistu. Framistu, eller Eilertgaren som han gjerne vart kalla no, hadde vore ein med dei likaste i bygda. Enno fødde dei ein 8–9 naut, og før i tida, da han stod i sitt beste, var dei oppi det dubbelte. For det hadde gått att og ned både med han Eilert og garen. Først gjekk hån god for bror sin, som dreiv stort på sjøen, og sette til mange pengar. Sia kom det eine uhelde etter det andre, både på folk og fe, og mannskapen vart borte hoss han, og garen kraup i hop og gav mindre og mindre, men han Eilert var ikkje den som vilde vera fattigmann og fara smått fram. Det var hemn i det, meinte folk, for dei sat med uretten der i garen. Far til Eilert hadde fått maka åt seg beste jorda og hamninga, den gongen dei heldt skifte på Vennestad. Framistu fekk sandjorda og lauvskogen, og Bortistu vart sittande med sidlenda og myra, der det aldri treivst korn. Det hadde kosta han ei gaufnForfatternote: ei gaufn ɔ: båe hendene fulle (vart berre brukt om mjøl og korn) med pengar, var det å tru, for øvrigheita var dyr, men han vart velstandsmann attmed det; og den andre han sat der på den sure jorda si og maula grønhavre og sukka som ein husmann, – så selde han og fór til Amerika. Det 17hadde elles ligge til Eilert-slekta å vera etter monnen sin, alt det folk visste å seie av attgjenom tida; bygda kunde mang ein stubb om dem. Bestefaren, eller somme sa far hans igjen, hadde gått ein mann så nær i pengevegen at han fekk stokkpryl. Så var han over syndaren med øvrigheita og retten og flådde han for mykje peng. Nokre visste å fortele, at Kjelvika hadde hørt Nesse til ifrå gammalt, men nessamannen hadde tjuvkjent mannen i Framistu og kunde ikkje føre prov for seg, og dermed måtte han gi frå seg plassen til bot og straff. No var dei borte, både dei og velmakta.
No var Bortistu, eller Mikkalgaren, den beste. Den jorda ho bar, same korles åre var, berre dei fekk vekk vatne, og den andre vart skrinnare alt i handa og venta regnsommar støtt.
To gutar hadde Eilert havt, og den eine bleiv på sjøen, og den andre hadde reist til Amerika og skulde vera død der. Han skulde enda ha fått ein u-daue. Kona var òg død, og den gongen var det han Eilert fekk i ho Elen Håberg til å styre huse for seg. Folk vart opp i under over henne den gongen, og dei var det den dag i dag. Ho hadde gått heime så still som eit lamm, og så flyttar ho til Vennestad tvert imot mora og alt det folk kunde forstå, – og mora enda, som nyst hadde havt den sorga at einaste sonen hennar døde. Dei vilde ha det til, at ho hadde komme hit og bydd seg til sjølmint. Ungdommen i bygda gav ho ingen ans. Loftdøra 18hennar skulde vera stengt, det var det mange som kunde vitne, for ho hadde vakse seg til og vorte ei vakkerveikje etter kvart, ho var rettelig ei å tøye seg etter. Litt lang og grann var ho, men på henne var ikkje det noko lyte, langt av den vegen, og så eiande fin i hår og hold; og smilte ho nokon gong, så var det liksom ho let sola skine for ein. Men loftdøra hennar ho var stengt, og om ein var heldig og fekk lokka henne med ut ein kveld på dans eller anna moro, så var ho liksom ikkje til stades. I arbeide var ho fløt, og for han Eilert var ho som ein Guds sending, sa folk, ho fekk ny skikk på både eitt og anna. Ein for ein såg dei seg hag i henne, gutane; det var ei nød. Ho Elen vart aldri vâr dem.
Eilert gjorde seg stor for siste gongen ved denne tida: han innreidde stua med kammers og stell liksom på Håberg og hoss anna gromt folk; det var enda dei siste pengane han fekk låne, så vidt folk mintes. – Da var det at snekkaren kom der. Han heitte Otte Setran, og hørte heime på andre sida fjorden; han var elles garmanns-son og odelsgut, skulde ein snakke om det. Han skulde enda vera av den gamle Juvik-slekta, langt uti. Foreldra hans var døde, og garen hadde han seld, og sia hadde han fare rundt på snekring som ein annan heimlaus ein. Dei kom vel i hug han: han var så mørkdæmd og frammand å sjå til, og aldri gav han seg skikkelig i snakk med nokon, så ein vart klok på kva 19som budde i han, det såg ut som han tenkte paa sitt, berre, og vilde ha det for seg sjøl; men i grunnen var han ein lettliva kropp, den tid han kom hit, han song med han arbeidde og var gjerne med på dans og annan sjau. Han hadde brune auga. Gjentene sa han var stygg. Dei andre smilte og tenkte sitt om den tingen.
Dei såg ikkje han og Elen i lag, aldri på dansen og aldri med kirka. Men ein kunde sjå dem om kvelden somtid: Ho kom ifrå sommarfjøse, og han sat utpå haugen bortafor husa og røykte, eller han kunde sitte utpå stubrua, og ho kom og stod der som all snarast, – det fall seg slik, men det var ikkje på ein slump. Somtid ved borde kunde dei sjå opp, dei andre, dei merka der var eitkvart, og da sat dei to og såg på ein annan, så underlig ålvorsamt liksom dei talast ved. Han Eilert sa det sia, at han tykte reint det tyngde i stua, når dei var inne båe to. Elen hadde ikkje vore mangmælt før, og ho tagna reint bort no; så henne let ein vera å snakke frampå til om den tingen. Men ein gong såg tausa at ho smilte til han, og det livs levande og ungt som ho kunde når ho berre vilde. Ho kom over garen berande med einkvart tungt, og han kom og tok i med henne. Ein kvelden han var til handlaren, det var utpå seinhausten, sette det i med eit himmels vêr, storm og snøfokk så det var ikkje å få opp auga. Og tida leid, og han kom ikkje att. Dei sa ikkje orde nokon ein, – ho Elen var ikkje 20slik å sjå til. Ho lya på vere gong og annan, slik at det kom for dem eine veggen av stua var borte, og når det tura på det verste, kunde ho sjå frå den eine til den andre. Dei sat oppe til midnattsleite mest, på vona. Så vilde dei gå og legge seg, for kva sat dei der etter? –fyren var da på landjorda lel, og fram til folk måtte han vel kløne seg. «No kjem’n!» seier Elen, ho vart raud som nypa; ho hadde hørt han tok i døra. «Skikka ‘n føribu?» lo drengen, det var liksom det lettna over heile stua. «Gammelt folk døyr alder i ungdommen,» fjasa dei, – «han bliv ikkj, han som i reipe heng!» Elen hørte det ikkje. Ho sat berre og såg på døra; ho såg ut som ho hadde teke ei stor avgjerdsle, det kom dei i hug sia. Og der hadde ho han, ikkje lang stunda etter, så snøut og gjenomblese at han var ikkje attkjennande.
Etter den gongen trudde dei det måtte bli ålvor tå imillom dem. Det einaste dei kunde merke, var at Elen lo nokre gonger, ho hørtes spellande kåt og galen. Til jul var han ferdig der i garen, men han vart der i jula med. Dei måtte seie han hadde gjort fint i stand. Sein var han, men han var ein som fekk det til. Han likna på gammalkarane i det, at det vart som det skulde vera. Det stod der og vitna den dag i dag. – Han har gjort gasta arbeid her i garen! sa Eilert med Elen. Ho lo ein underlig djup lått med seg sjøl; og før åre var omme lo Eilert med. Otte fór til Amerika, da 21folk reiste på fiskja. Dei som fortalte det til Elen, kunde ikkje merke minste grand på henne, og mest såg det ut som ho skulde vita det før, men det gjorde ho ikkje. – Ja ja, han kjem vel att, sa den andre. – Kanskje, og kanskje ikkje, svara ho, og dermed snudde ho seg til sitt. Men når dei såg på henne, så hadde ho vorte tynn i kjakane. Dei kunde sjå ho smilte med seg sjøl somtid, det var som dei såg gråe armoda. Hadde ho ikkje vore så stiv i seg, kunde dei ha havt vondt av henne nokon kvar.
Utpå haustparten kom guten til. Så uventa hadde ikkje slikt barn komme til der i bygda, i manns alder. No lo dei til det, men den gongen syntes dei ho hadde havt dem til nar alle i hop, så det kjentes. Ho lo enda, da ho låg på seng. – Slik ein velskapt gutunge da, sa Åsel Håberg, mor hennar. – Han gjorde no jamenn vel og! Vi var no ingen fuskarar, nokon tå oss! Og til den einaste ungdomsvennina si sa ho, da ho sat der på senggavlen hoss henne: Ei einaste natt var han her, og så kom han ikkje att meir! – Kom han ikkje att meir? – Nei, for eg stengte døra igjen. Meir skulde det ikkje til. For det skulde gå slik.
Sia kom det ut, at ein av ungdommane hadde snakka til han da han stod på ferdafot til Amerika. Om han ikkje skulde til Vennestad før han fór? – Nei. Ho vilde ikkje ha meg; ho stengte meg ut. Venta ikkje anna heller for resten. Han var litt påskjenkt den gongen og 22snakka beint ut: Nei, men glømmer henne, det gjer eg aldri. Og ikkje ho meg heller. Og da så. Og no gjer eg meg ein sving ut i verda – det var derfor eg let garen gå ifrå meg, det er derfor eg er skapt, din fåne! Så får vi sjå da, korles der ser ut. Så får vi sjå det med det same, korles live har tenkt ut det her for oss. Forstår du meg? Nei, du er bra slik. – Kanskje ho skulde ha takk, ho som stengte døra? – Ja, flir ikkje åt det du!
Det gjekk slik at han Iver fekk henne. For Eilert sette opp testament til henne på garen og det som etter han vart, – det skulde visst ikkje bli stor rikdommen, og der vart ho gåande. Ho var utskjemt. Heim til Håberg komkom] rettet fra: hom (trykkfeil) ho aldri meir, og Åsel var ikkje den som trødde ut dørene for folk; og dei andre hadde heller ikkje stort å gjera der. Ingen kunde seie at ho tok seg nær av det, ho var heller lysare å sjå til enn før, og ho lo når der var eitkvart å le til. Kanskje ho gjekk og venta Amerika-brev. Der kom ikkje noko. Gutungen kalla ho Odin, og bar han sjøl til dåpen. Det vart ein sprellande unge: vill men snild, sa han Eilert, og han kalla seg farfar for guten og hadde han i hælane mest kor han gjekk og stod.
Så kom han Iver. Han var brorsonen til Eilert. Han hadde fare med farty ei tid, og sia hadde han streppa omkring og handla beist. Han var ingen ungdom, var visst over 40 år, og vakker hadde ikkje Vårherre gjort han. Han var 23snau i hovude alt, og auga i han var ikkje milde; men han var ein som visste kor han skulde, og no skulde han hit og ha henne. Pengar hadde han gnudd i hop ikkje så lite av, vilde dei tru. Han bar fram erende sitt både til henne og Eilert: Garen skulde han kjøpe, for det han stod for i banken, og dertil kvitte Eilert for all skylda og gi han eit skikkelig kår; for denne garen vilde han ha, og så henne! Så kunde dei gjera som dei syntes; han tykte dei skulde tenke på det. Dei gjorde det.
Så vart det til det at ho tok han. Ho skulde ha sagt det med eitt eller anna menneske, at javisst var det billig, men litegrand fekk ho vel tenke på han Eilert g. Og han bydde da så han var åtalslaus, sa ho, han bydde høgare enn folk hadde venta.
Her i vår vart dei gift, og no hadde ho vore i Kjelvika med gutungen sin. For han var ikkje med i kontrakten, sa folk, og han Iver han vilde ikkje sjå han, hadde dei hørt. Han sa ikkje noko, han var ikkje den mannen, men det vart så kaldt i stua når han såg i kring seg og ikkje likte seg. Han var ein rett-tenkande mann, det var ingen som sa anna, og Elen var han visst god med, han hadde gjerne gått eit bra stykke veg for hennar skyld. Så var det vel ikkje for mykje om ho gjekk denne stubben for han?
Nei, sa ho med seg sjøl. Såpass fekk eg gjera. Ettersom han ikkje sa eit ord om det. Hadde han nemnt det, så hadde det aldri vorte. 24Og ikkje hadde ho tenkt det heller fra førsten, det var langt av den vegen. Men ho såg skuggen i huse, og den hadde han Iver ikkje fortent. For han var meir til mann enn ho hadde tenkt. Ikkje var det så beint for henne heller med guten, det hadde vorte tyngre for kvar veka som gjekk, at her hørte han ikkje til. Ho hadde liksom teke på seg å gi han bort; ho fekk stå ved det. Og til Håberg skulde han ikkje, det syntes ho einkvan hadde sagt henne.
No var det gjort, og no såg det ansles ut. Det har seg slik med all ting, trøsta ho seg. Ho angra det ikkje. Ho låg berre vaki om natta og kom i hug det, og det bars for henne at kanskje var skuggen kaldare i huse no enn med guten var her. Det måtte vera det, at ho var ikkje den ho hadde trudd. Ho hadde havt denne guten lel. Og han Iver var grannvar og nærtakande meir enn nokon skulde tru, – det var derfor han kunde sjå så stridt framfor seg og gå og tie lange øva. Hadde ho enda vore den at ho kunde snakke for seg! For han var beiskelig så blind, han Iver, han var som ein annan karmann slik. Han Otte ja! sa ho. Men han, kroken, han fór sin veg og kom aldri att meir. Den som ser ein og skjønnar ein – det er ikkje han ein får. Det er ikkje han ein skal ha heller, kan hende.
Eilert hadde fått det tålig, kor som var. Han sat i eiga stue og stort kår. Dei sa eitt og dei sa mangt, men det måtte dei gå ved, at 25ho hadde gjort det som vakkert var imot han; og Iver var heller ikkje den at han kneip med kårkorne. Ho hadde det vel i seg, den gongen ho tok han, kva to det var i han.
Elen stelte sjøl uti kammerse for kallen. Ho reidde opp senga hans, same kor travelt ho hadde det, såg over klæane hans, koka og bar inn maten til han. Somtid sat ho der ei stund, med ho stoppa ein sokk eller bøtte eit plagg. Det hendte seg ho berre sat der.
Det gjorde ho, kvelden etter ho hadde vore i Kjelvika. Kallen låg borti benken, han måtte halde auga med klokka oppå veggen, for ho var ei latbingse og vilde ikkje gå. Når ho lurte på å stane, tøyde han på seg og gav henne ein liten døtt, så ho måtte gi seg i veg att. I millom hosta han og skravla og var tung for bringa. Bjørklauve ho hadde teke inn, dåma stua full; og i kveld, visst ho fekk stunda, vilde ho leite einer og hakke og strø på golve. Så la ho fram bønboka hans og brillene, spurte enda ein gong kva han meinte om ein liten kaffeskvett, og så gjekk ho til døra. Ho stod og smilte til han:
«Dokk sjer ut som Dokk held på og trivs no, mein æ?»
«Hø, hø!» hosta han.
«Og guten, han hi berre godt tå å komma bort åt folk, ikkj sant?»
No såg han opp, og auga i han var mildare enn ho kunde minnast dem frå før. Han såg 26lenge beint på henne, og ho vart skinande raudlett. – Ja, no måtte ho til sommarfjøse.
Og han Iver kom og bar skulubøtta for henne. Sa ikkje noko, men kom og tok henne og bar henne heilt fram. Hørte ikkje ho takka, snudde berre og gjekk. Men han var ikkje den som sprang og hjelpte folk til kvardags. Det skulde vera som ein liten takk, visst.
Boken er utgitt av bokselskap.no
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
I seksbindsverket Juvikfolke følger Duun en slekt, Juvik-ætta, fra begynnelsen av 1800-tallet til slutten av 1. verdenskrig, men også med tilbakeblikk på slektens historie og sterke skikkelser i århundrene før 1800. Duun skildrer både den sosiale utviklingen fra gammel til ny tid og de menneskelige forandringene. Gamle tradisjoner og tenkemåter forandres langsomt, og det er stadig konflikter mellom gammel og ny moral.
I eventyre er fjerde bind i serien. Åsels barnebarn Odin blir som syvåring satt bort til en familie i Kjelvika. I romanen skildres hans oppvekst og barndom.
Olav Duun er en av de viktigste nynorskforfatterne fra første halvdel av 1900-tallet. Med en bakgrunn som fisker i Namdalen i Nord-Trøndelag kunne han skildre tilværelsen langs kysten friskt og livaktig, i et språk som var preget av dialekten hans.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
