Innleiing

I ein gammal svensk annal står det under året 1288:

I månaden mars røva herre Folke, son av Algot lagmann for vestgøtane, jomfru Ingrid dotter av herre Svantepolk, trulova med herre David Torsteinsson frå Danmark, og rømde med henne til Noreg. På grunn av dette vart herre Algot, far hans, og herre Rørik, bror hans, tekne til fange same månaden. Dei andre brørne hans: herre Peter kanslar, Benedikt og Karl rømde til Noreg og vart mottekne av den norske kongen.

Sjølv om namna har endra seg gjennom hundreåra, kjenner vi dei att: Folke, son til lagmannen, har vorte til Falkvor Lommannsson, David Torsteinsson har vorte til Torstein Davidsson, og jomfru Ingrid har vorte til Vendelin, Mendelin eller Bendeli. Det kan ikkje vere tvil om at denne visa er dikta om dette bruderovet.

I visa blir bruderovet skildra romantisk, men når vi får klarlagt omstenda, kan ein få ein mistanke om at det var meir brutalt, kanskje var det rett og slett ei politisk valdtekt. Kong Magnus Ladulås oppfatta det i alle fall slik. Han tok dei slektningane han fekk tak i til fange, og då herr Karl, bror til Folke, drog tilbake til Sverige, vart han straks halshoggen.

Bruderovet kan ikkje ha kome overraskande på jomfru Ingrid. Både mor og bestemor hennar hadde opplevd det same. Mor hennar vart røva av herr Lars, som rømde med henne til Noreg. Bruderøvaren Lars døydde ikkje så lenge etter, og mora, Benedikta Sunesdotter, gifte seg på nytt med Svantepolk, som vart Ingrids far. Bestemora Elin er ein av hovudpersonane i den mektigaste av dei svenske bruderovsvisene, «Vreta klosterrov».

Kvifor vart desse jomfruene røva?
Ingrid Svantepolksdotter var sonedotter av kong Valdemar Sejer av Danmark, og oldefar på morssida var kong Sverker av Sverige. Folke Algotsson var også frå ei riddarslekt, og ein son av desse to kunne bli ein tronarving som kunne samle dei som var fiendar av Magnus Ladulås.

Folke og Ingrid fekk ein son i Noreg, Knut Folkesson. Han vart riksråd i Sverige, men kronpretendent vart han ikkje. Etter at Folke døydde ca. 1310, drog Ingrid tilbake til Sverige og gjekk i Vreta kloster. Der vart ho etter kvart abbedisse.

Datering
Denne visa har vore viktig for dateringa av balladesjangeren. Bruderovet var naturlegvis ei storhending i samtida, men likevel kan ikkje visa ha vore dikta mange tiåra etter hendinga. Dessutan var det på denne tida eit miljø av svenske adelsfolk i eksil ved hoffet i Bergen, og det er nettopp dette miljøet som hadde interesse av å skildre bruderovet som romantisk. Hadde visa vore dikta i Sverige, kunne rovet vorte skildra meir brutalt. Bruderovsvisa om Ingrids mor var ikkje skildra romantisk.

I Innsamlingstida var denne visa godt kjend. Den eldste dokumentasjonen vi har er oppskrifter av M.B. Landstad og Olav T. Grasberg. Landstad skreiv opp visa etter Anne Lillegård frå Eidsborg i 1846, og sidan vart visa skriven opp av andre innsamlarar på fleire stader i Telemark og Agder.

Lindeman skreiv opp to melodiar til visa, ein etter Olea Crøger og ein etter Samuel Hellen frå Vestfold.

Utsyn 186 og 187
DgF 181
SMB 60

Oppskrift A

TSB C 15: Falkvor Lommansson

Oppskrift: 1846 av Magnus Brostrup Landstad etter Anne Ånundsdotter Lillegård, Eidsborg, Lårdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. B. Landstad 5, 8–9

Oppgjeven tittel: Falkvor Lommanson

*

1.Deð F. L. var arle om morgun
Soli hon ryr i dalar,
up stende F[alkvor] L[ommanson]
legge pá forgylte salar
– Riddaren vágar han live sit fer ei^den Jomfru –

2. Ut keme honoms kære moder
feller hon tárir pá kinn
hori aktast du hen idag
du F[alkvor] kære sonen min. –

3. Høyre du ded min kære moder
ded er meg no aller vesst
eg vil no taka atte vivet deð
som Tostein Davids[on] hev fest

4. Ded var F[alkvor] L[ommanson]
han seg udaf garde burtreid
deð grodde ki grasi pá 15 Aar
der hans graa gangare steig

5. Ded var F[alkvor] L[ommanson]
han kom seg ridand i gárd
ute sá bant han hesten sin
in sa springe den liten smaadreng
segir han tidenð ifrá.

6. In sa spring den liten Smaadreng
segir han tidend ifrá
her stende fult toni med herklædde menn
alle som duvune grá

7. Deð var fruga Mendelin
hon ut igjennom vindauga ság
ded er no F[alkvor] L[ommanson]
han hev meg længstom trátt

8. Der taka af meg mit hovudgull
etc.

9. Der taka af meg mit hovudgull
og binð up med striki smáI margen står: (Snorer)
kem han inn etc. – sjá

10. In kem F[alkvor] L[ommanson]
med røde gullband i hende
helsar til fruga M[endelin]
saa vel eg deg no kennær

11. Høyrer du fr[uga] M[endelin]
du skal deg no enki løyne
hestane stande i Adelsgárd
i dag skal du ‘n røyne

12. Høyrer du fr[uga] Mendelin
du skal deg ki no sá dylje
hestane stande i AdelsgárdI margen står: (skár)
idag skal du meg fylgje.

13. Ded var F[alkvor] L[ommanson]
han gordest i hóndo sterk
han tok fr[uga] M[endelin]
og sette’a pá høgan hest

14. Ded var F[alkvor] L[ommanson]
han lyfter paa høgan Hat
farvel Tostein Davidson
og hav no tusin god nat.

15. In sá spring den liten smaadreng
og segir han tidenð ifrá
ute er F[alkvor] L[ommanson]
reiser af med unge bruð vár.

16. Up vaknad T[ostein] D[avidson]
han ropar iver al sin gárd
der stande up alle mine gode hofmenn
klæd dikkon i brynjune blá.

17. Høyrer di alle mine gode hofmenn
der klæ dikkon uten fals
der kenner vel F[alkvor] L[ommanson]
ded er no ein vágehals

18. Silde var deð om sondags aften
da kveste dei sine spjut
arle var ded om mondags morgon
da reid dei her-kempur ut

19. Ded var F[alkvor] L[ommanson]
han ság seg att ivir hær
etter keme T[ostein] D[avidson]
vor herre vær i mi fær!

20. Dei møttes upá Demanheiði
uti sá tykk ein gnyr
branden beit og brynja sleit
stoð røykin alt up under sky.

21. Dei møttes upá Demanheidi
uti sa tyk ein moi.
Soli fek einki pá heidane skine
for røyken af mannebloði.

22. Dei stridde der i dagar
og vel i dagane tvá
atte stod T[ostein] D[avidson]
hans folket ded falt ifrá.

23. Heimte reid T[ostein] D[avidson]
med mange mennar og sáre
F[alkvor] spilað før bergi nord
alt med sin keraste káte.

24. Heimte reid T[ostein] D[avidson]
med mange salar og tome
F[alkvor] spelar fer bergjo nord
alt med si rosens blome

25. Ded var no T[ostein] D[avidson]
han sørjir no ei sá sárt
her er no sá mange dei stolte jomfrugur
som sjønnune fylgjer nát.

*

Strofene er unummererte i manuskriptet.

Oppskrift B

TSB C 15: Falkvor Lommansson

Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS Sophus Bugge d, 281–285 (kladd)

Utan oppgjeven tittelReinskrifta har tittel: Falkus Lommansson og Tostein Davidson

*

1. De va Falkus Lommanson
de va hånoms støste kvíe
han blev fra sin festarmø dreven
den tíd ‘en var so líten.
– Riddaren vågar enAlternativ lesemåte: han líve sitt for ei jomfrú –

2. De [va Falkus Lommanson]
[de va hånoms støste] harm
[han blev fra sin festarmø dreven]
[den tíd] han var et barn.

3. De va då Tóstein Davidsón
han leteOver ordet står: (aab e) ti bryllaups bera,
de va då F[alkus] L[ommanson]
han lete seg ringskó gjera.

4. De [va då Tóstein Davidsón]
[han lete ti bryllaups] reie,
de [va då Falkus Lommanson]
[han lete] sineAlternativ lesemåte: si’ hestar skormeite.

5. De va då F[alkus] L[ommanson]
[han lete ti bryllaups] bjóe
[de va då Falkus Lommanson]
[han lete sine hestar] ringskóe.

6. De va då F[alkus] L[ommanson]
han springe på gangaren grå
de va då hånoms líten smådreng
han springe deratta på.

7. Inn so kjæme den líten smådreng
å seie han tíend ífrå
her kjæm ei hoffær í vårs går,
å adde mæ brynja blå.

8. Her [kjæm ei hoffær i vårs går,]
å adde hevAlternativ lesemåte: mæ ringskódde hestar
å só rider no dei
at jóri den tiss då breste.

9. De va frúva VenísliI margen står: (aab i)
hoAlternativ lesemåte: hun tok dei óreAlternativ lesemåte: de oren íagt
de æ F[alkus] L[ommanson]
han hev meg lengji umsagt.Over ordet står: (sic)

10. De takje av meg mitt hovegúll
setje meg íblandt anna kvendi
å kjem en inn F[alkus] L[ommanson]
han må meg inkji kjenne.

11. Inn kom F[alkus] L[ommanson]
mæ sværi í hórri hendi
han helsa ti frúva Vendeli
mæ rødegullband kring hendi.

12. De va då F[alkus] L[ommanson]
han lútte over brede bór
han talar ti brúre
eitt skjemtan ór.

13. De va då fruva Vendeli
ho rennerAlternativ lesemåte: hæne rennest tårir på kinn
mange dei gjør ette fremmundesAlternativ lesemåte: fremmunde rå
å tykkes det siden være ilde.

14. Skamm so fari den unge brúgom
so líti han tór freisteAlternativ lesemåte: driste
han sto attafyr den høie lofts dør
då brúre av gari reisteAlternativ lesemåte: ho steig ti hesti

15. Skamm [so fari den unge brúgom]
[so líti han tór] våge
[han sto attafyr den høie lofts dør]
[då brúre] hó rei av gari.

16. Fredagjen å laurdagjen
då slípar Tóstein sitt svær,
tileg^t um måndags morgóen
rider han í Falkus fær.

17. Dei møttes no i heió nór
mæ mýr å mykjen gnýr
branden beit å brynja sleit
å røyken sto undi ský.

18. Dei møttest [no i heió nór]
[mæ mýr] å stóre mói
branden [beit å brynja sleit]
[å røyken] stó av bloe.

19. Heimte ríe T[ostein] D[avidson]
mæ sjúke mennar å såre
[men] Falkus han spilar í heio nor
alt mæ si brúre kåte.

20. Heimte [rie Tostein Davidson]
mæ brotne salar å tome,
å F[alkus] [han spilar í heio] nór
alt mæ si rosensplome.

21. Bryllaupi hava me drukkji
å brure den hava me mist
so såre syrgjer T[ostein] D[avidson]
som fuglenAlternativ lesemåte: turtelduen på lindekvist.

*

Strofene er unummererte i manuskriptet.

Reinskrift: NFS Sophus Bugge VI, 5–7

Oppskrift C

TSB C 15: Falkvor Lommansson

Oppskrift: 1864 av Sophus Bugge etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli, Fyresdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS Sophus Bugge f, 20–26 (kladd)

Utan oppgjeven tittel.

*

1. De va Tostein Davison
de va kungens frændi
han fester æ jomfrú Bendeli
han gjevæ no gull í hendi.
– Riddaren vågar han líve sitt for den jomfrú –

2. Han fester æ jomfrú Bendeli
han flýt æ no heim útí borgjir
men etti trør Falkus Lommanssón
han aukar æ angest å sorgjir.

3. De va F[alkus] L[ommanssón]
han inn for si móder går
eg fester æ jomfrú VendeliOver namnet står: (sic)
um eg ska døy íår.

4. Eg fester æ j[omfru] B[endeli]
um eg í morgó ska døy
her græt inkje småbonnæ ette meg
å inkji mi festarmøy.

5. Ti svara hass kjære móder
gulli bar hó úti hendi
gjer inkje de Falkus Lommanssón
fyr Tostein æ kóngens frændi.

6. De va F[alkus] L[ommanssón]
han salar sin gangar grå,
so ríe han so mandeleg
ti jomfrú Vendelis går.

7. De va jomfrú Bendeli
hó út igjenom vindouga såg
no sér eg F[alkus] L[ommanssón]
sóm eg hev vor’ stolæ ífrå.

8. Dí tak no av meg mitt hovegull
å klæder mig so ringe
inn kjem han F[alkus] L[ommanssón]
han ska meg slétt inkje kjenne.

9. Dí [tak no av meg mitt] hovegull,
set på meg ei silkjelúe
inn kjem han F[alkus] L[ommanssón]
han helsar meg fyr ei frúe.

10. Inn kom F[alkus] L[ommanssón]
hatten bar han útí hendi,
eg helsar deg jomfrú B[endelin]
so væl mónne eg deg kjenne.

11. Høyrer de F[alkus] L[ommanssón]
du hels inkji hít ti meg
eg æ ei fatike tenestpikeOver ordet står: (aab.)
eg æ nyss komæ her.

12. Høyrer de jomfrú B[endelin]
du tar inkje fyr meg løyne
min gangaren stend í rósanlund
í morgó ska’ du han røyne.

13. Han tok æ jomfru V[endeli]
han sveipte æ í kåpa blå,
de vil eg for sannhetæ seie
han sette æ på gangaren grå.

14. De va j[omfru] V[endeli]
hó grét sine hendar hó sló,
ha eg meg no so trúgen en venn,
som kann bere boæ ti Tostein Davison.

15. De va hennes liten smådreng
han steig på gangaren rø,
de vil eg for sannhetæ seie
han rei fórtare hell fuglen fløi.

16. Her site du T[ostein] D[avison]
å drikke mjøyr å vín
imens han F[alkus] L[ommanssón]
dreg av landi mæ jomfrúa dí.

17. De va T[ostein] D[avison]
han fram ífrå bóri sprang
de vi eg f[or] s[annhetæ] s[eie]
at sporen på fóten klang.

18. De va T[ostein] D[avison]
han rópar ivi allt sitt hús
vakne nó upp míne raske hommenn
no æ visst dagjen ljús.

19. Då han reiste ifrå sin går,
då ha en trædive menn,
men fyr han kom í rósan lund
då ha en inkje kot ein.

20. De va F[alkus] L[ommanssón]
han út ígjenom vindouga såg
no sér eg mange raske hommenn
er kommen útí vår går.

21. De va F[alkus] L[ommanssón]
[han ut igjenom vindouga] sprang,
han rudde de romi
som fyr ha vori so trangt.

22. Fyste hoggji han T[ostein] D[avison]
å sia adde hass menn
Å gangje no heimatte kvær ti seg
di fær inkje brúræ enn.

23. Heimatt rei adde Tosteins menn
mennanne sjúke å såre
av landi dróg F[alkus] L[ommanssón]
mæ skjønaste jomfrúa våre.

*

Strofene er unummererte i manuskriptet.

Reinskrift/avskrift i anna hand: TGM R. Berge DCVI, s. 8ff.

Om Historiske balladar

Dei norske mellomalderballadane er forteljande viser med opphav i mellomalderen. Denne boka inneheld dei historiske balladane (TSB C-gruppa).

Dei historiske balladane handlar om historiske personar, eller dei har tilknyting til historiske hendingar, som eit brurerov, eit bryllaup, eit drap, ei krigshandling. Men historiske i eigentleg forstand er desse balladane likevel ikkje. Derimot har dei i emneval og tematikk mykje til felles med riddarballadane.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook