Innleiing

Heilag Olav byggjer seg eit skip, «Oksen», på Marstrand. Han aktar seg til Hornelummer for å drepe troll. Styresmannen er engsteleg. Han minner Olav på at det er dårleg hamn ved Hornelummer, og dessutan er det slemme troll der, men Olav seglar likevel. Vel framme kjem trollet ut av berget og får sjå Olav stå oppe på «Oksen». Trollet har augo som brennande bål og neglar som bukkehorn. Skjegget var som hesteman og hang ned til knea. Rumpa var lang og lòden. Trollet ropar at her skal aldri skip kome, for han kan dra skipa inn i berget med berre ei hand. Olav svarar at trollet berre kan prøve å binde Oksen, så får han sjå korleis det går. Trollet grip tak i «Oksen» ved stamnen og hornet, men då søkk Trollet ned i berget, heilt til over knea. Framleis vil trollet bryte ryggtak med Olav. «Ti, du fule gast», seier Olav. «Du skal bli til stein og stå der til domedag».

Trollkjerringa kjem ut og ropar at Olav må vike bort, men Olav ber henne stå og teie. Dei andre småtrolla i berget lurer på kva som skjedde, sidan ho ikkje får sagt noko. «Det må vere Raudskjeggen», seier dei. «Når vi kjem med jernstengene våre skal han få!» Kongen bad om at berget skulle lukke seg, og då trolla ikkje lenger fann nokon dører, prøvde dei å bryte seg ut, men braut berre ryggane sine i stykke.

«Hornelummer» er fjellet Hornelen på Bremangerlandet i Sogn og Fjordane. Med 860 meter over havet er det Nord-Europas høgaste sjøklippe. Det er knytt mange segner til dette fjellet. Blant anna skal trollkjerringane ha hatt heksesabbatt på Hornelen jonsokaftan og julekvelden.

I 1865 skreiv Lindeman opp ein melodi til denne visa etter Guro Nielsdotter Skattebo, Øystre Slidre, Oppland. Ho har tydelegvis teksten frå Peder Syvs «Kjempeviseboka». I Danmark er visa bevart i Anders Sørensen Vedels «Hundreviseboka» frå 1591, men alt tyder på at den oppskrifta som Vedel hadde, var norsk og ikkje dansk. I samlingar av norsk munnleg tradisjon finst det fragment, enkelte verseliner og delar av strofer som skriv seg frå denne visa eller frå «Sankt Olavs kappsegling» (TSB B 12), men nokon norsk visetekst er likevel ikkje funnen.

«Hundreviseboka» kom ut i reformasjonstida, og ein helgenkonge som gjorde mirakel, var ikkje i samsvar med gjeldande teologi. For sikkerheits skuld skreiv Vedel ei innleiing til visa. Han skreiv at når kong Olav skal ha hatt så mykje å gjere med troll, må det tolkast slik at Olav med Guds reine ord har forhindra Satans spøkeri og gjort ende på dei vonde åndene som tidlegare hadde forført allmugen.

På Færøyane er det bevart ein lengre og fyldigare variant av visa, og denne er ikkje påverka av den danske. I den færøyske visa heiter trollet Ari Bukkabjálvi, og han har styrt på Hornalondum i 1500 år før Olav kom og skapte både Ari og heile slekta hans om til stein. Det er ikkje utenkjeleg at den norske teksten kunne hatt ein likskap med den færøyske versjonen.

DgF 51
CCF 28

Oppskrift A

TSB E 116: Heilag Olav og trolla

Oppskrift: Kjempeviseboka, utg. 1787, Anden Part, XV. (178–180).

Oppgjeven tittel: En anden Vise om St. Oluf Konning i Norge.

*

1. Den var Sanct Oluf Konning saa bold,
han raader for Norges Land:
Guds Ord han styret og Rætten han bød,
skulde holde baade Qvinde og Mand.
– Der skinner Soel som Guld hin røde udi Trondhiem. –

2. St. Oluf lader sig en Snekke bygge,
det skeede udi Marstrand:
Han agter sig til Hornelummer,
de Trolde til megen vaande.

3. Det da svarede den Styremand,
han stod paa Bonken hin brede:
Til Hornelummer paa var aldrig god Havn,
der ere de Trolde saa leede.

4. Det meldte Oluf Kong af fri Mod
han sprang først i den Stavn:
Kast paa Oxen baade Reeb og Tov,
lad gaae udi JEsu Navn.

5. Saa fast han knyste, saa fast han puste,
han monne mod Bølgen skride:
Saa seylede de ind for Hornelummer,
de Trolde til megen Qvide.

6. Jedten han stalker ud med de Bierge,
ud med de Klipper blaa:
Der saae han St. Oluf Kong,
og Oxen under hannem gaae.

7. Øyne havde han som en brændende Baal,
med Munden monne han skringre:
Negler havde han som Bukke Horn,
stoede alle tid for hans Fingre.

8. Skeg havde han som en Hesteman,
slog neder til hans Knæ:
Rumpen havde han lang og lodden
hans Klør var slemme at see.

9. Aldrig kom her nogen Snekke for Land,
enten nu eller nogen sinde:
Jeg kunde jo med min eeneste Haand,
drage den i Bierget ind.

10. Det svarede hannem St. Oluf Kong,
han loed sig ikke forlange:
Kast paa Oxen Bast og Baand,
forsøg hure det ville gange.

11. Han tog Oxen om Horn og Stavn,
han agtet at giøre hannem vee:
Strax sank han udi Klippen need,
saa dybt over begge sine Knæ.

12. Her staaer jeg udi Steen nedsiunket,
her maa jeg nu fortøve:
Rygge-spend og Haande-dregt,
det vil jeg med dig prøve.

13. Du tie nu qver, du fuleste Gast,
du bliv forvendt til Steen:
Stat du der, til Domme-Dag,
og giør ingen Christen Mand meen.

14. Ud kom løbendes den gamle Kierling,
saa saare monne hun fige:
Hun raabte saa høyt, hun saae saaeFeil for: saa bredt,
St. Oluf bad hun bortvige.

15. Det da undrede de andre smaa Trolde,
som sadde i Bierget igien:
Kierlingen talde ikkun et Ord,
hvad gik hende da til meen.

16. Monne han ikke der Rødskeg være,
som os haver længe hødt:
Komme vi ud med vore Jernstange,
han bliver lidet af os bøt.

17. Det skeede der udi Hornelummer,
det skeede ret aldrig føre:
Det Bierg det blev med Vand omlugt,
man fandt der ingen Dørre.

18. Saa satte de Rumpen paa deres Hofvet,
de vilde paa dem indrykke:
Halsen gik dem ned for Bryst,
deris Ryg i alle smaa stykke.

19. Nu takker hver Mand den gode Gud,
og saa St. Oluf hin gode:
Nu seyler hver Mand til Hornelummer,
og times der ingen Vaande.

*

Strofene er nummererte i utgåva.

Oppskrift B

TSB E 116: Heilag Olav og trolla

Oppskrift: 1865 av Ludvig Mathias Lindeman etter Guro Nilsdotter Skattebu, Øystre Slidre, Valdres, Oppland.

Orig. ms.: NB Mus ms 6862a:578, nr. 61.

Ingen oppgjeven tittel.

*

1. Aa stat nu der du fæle Gast
og bliv forvandlet til Steen,
og stat saa der til Dommedags
gjør ingen Kristenmand Meen.
– Nu skinner Solen som Guldet det røde udi Trondhjem. –

*

Strofa står til Lindemans melodioppskrift.

Om Kjempe- og trollballadar

Kjempe- og trollballadane skildrar meir enn andre balladar kamp og strid. Nokre er relativt realistiske og skildrar dramatiske konfliktar mellom sterke menn. Ære, makt og rikdom er sentrale verdiar, og helten går bokstavleg tala over lik for å leve opp til forventningane som blir stilte til han. Kvinnene står på sidelina i desse visene.

Trolla dukkar rimelegvis opp i dei eigentlege trollballadane. Slike viser minner ein heil del om undereventyr, både når det gjeld handling og tematikk, gjerne ved at ei kongsdotter er teken i berg. Så blir det heltens oppgåve å drepe trollet og fri ut kongsdottera, noko han alltid greier med glans.

Fleire av kjempe- og trollballadane byggjer på motiv i den norrøne litteraturen, ikkje minst fornaldersogene. Alle desse visene har norsk/vestnordisk opphav.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook