Norske mellomalderballadar
Svein Svane spelar gullharpe i buret til strengene brest. Mor hans, fru Ermelin, seier at han skal hemne far sin, og då må han ri ut og slåst med framande kjemper. Ho skal syte for at han ikkje skal kome til skade på nokon måte. Svein Svane rir av stad og møter først ein gjetar. Han spør gjetaren kven som eig buskapen hans, men gjetaren tør ikkje svare. Då kløyver Sven Svane han med sverdet, og same medfart får kong Karvel, som han møter i neste omgang. Så kjem Svein Svane til mannen som eig buskapen – Tykji Noll – og han har tolv søner. Svein Svane og Tykji Noll fører ein gåtestrid mot kvarandre, og deretter drep Svein Svane Tykji Noll og sønene hans. Så kjem han til kongsgarden til kong Vidrik, der det blir klart at Svein Svane er søsterson til kongen. Han får tilbod om å vere ei stund hos kongen, men Svein Svane hastar heim. Heime ventar femten trollkjerringar på han. Svein Svane høgg dei ihel alle saman, og same lagnad får mor hans. Deretter set han seg til å spele harpe igjen, til strengene brest, og så dreg han ut og finn seg ei festarmøy.
Det finst mange variantar av denne balladen, meir enn 40 stykke. Dei aller fleste er frå Telemark, men vi har også oppskrifter frå Hordaland, Oppland, Hedmark og Østfold. Av melodioppskrifter finst det meir enn 20. «Svein Svane» har såleis vore ei populær vise, og til ein viss grad heng nok det saman med gåtemotivet. Fleire variantar dreiar seg om gåtekampen aleine. Landstad trykte såleis ei stevrekkje eller ein vekselsong «Pá grönaliðheiði», som er fristilt frå hovudhandlinga i balladen:
Hot er deð som týt og aldri tiger
pá grönaliðheiði?
og hot er deð, som andelaust liver?
Men hugin leikar fer dei.
Aa fossen er deð, som týt og aldri tiger
pá grönaliðheiði,
og fisken er deð, som andelaust liver.
Men hugin leikar fer dei
(Landstad 1968: 369–373).
I 1863 skreiv Sophus Bugge opp ein interessant variant av balladen etter Ingebjørg Trondsdotter Troddedalen (1821–1877) frå Mo i Telemark. Ingebjørg var ein god songar som kunne meir enn tjue balladar. Minst ein av desse hadde ho lært av far sin, skriv Bugge. Det var «Beiarblakken», som i farens utforming skulle vere «meget lang». Også bror til Ingebjørg, Targjei Trondsson Moen (1812–1869) song balladar (Jonsson & Solberg 2011: 476–479). Bugge let trykke Svein Svane-varianten etter Ingebjørg Trondsdotter i Danmarks gamle Folkeviser og skriv at teksten synest å vere uavhengig av Vedels tekstversjon i Kjempeviseboka. Ingebjørgs tekst skil seg slik frå alle andre norske variantar av visa Bugge kjenner til, skriv han (DgF IV: 745–747).
Som så mange andre balladeoppskrifter er også Ingebjørg Trondsdotters variant sterkt påverka av dansk skrift gjennom Kjempeviseboka. Men det er ingen tvil om at balladen er norsk opphavleg, og Bugge har truleg rett i at Ingebjørgs tekst har eit anna grunnlag enn Vedel. Det norske/norrøne opphavet når det gjeld «Svein Svane» går fram av danske renessanseoppskrifter. I Valentin Rentzels handskrift finn vi såleis strofer som desse:
| Da skall ieg dieg galle: | Siignie dieg Gud, sanctenn drathin diure |
| rett aldriig skall ieg dieg skade | denn helliige mandtt skall for dieg styre |
| (DgF I: 241–242). |
Verbet galle er avleidd av det norrøne gjalda = betale, gje, forskylde. Formelen drathin diure er omskriven etter norrønt dróttinn dýri = dyrverdige, høge herre.
Utsyn 68
DgF 18
SMB 205
TSB E 52: Svein Svane / Sven Vondved
Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Ingebjørg Trondsdotter Troddedalen, Mo, Telemark.
Orig. ms.: DFS XXXIII, 405–407
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Svend Vanvik han sidde i bure
han slær på gullharpen så prude.
– Se deg ud Svend Vanvik. –
2. Inn kom hans moder fru Ermelin fin:
«dú sko’ dég av lande ríe,»
mót fremmende kjæmper at stride.»
3. «Vilde du da sende mig did,
aldrig ser din søn koma hid.»
4. «Jeg skal dig så vel forvare
at du skal nu slet intet skade.
5. Seire din hånd å seire din fod
å seire dig hvert et ledemod.
6. Svend Vanvik han ség útav gari rann,
hans foli den va’ sóm ei løve gram.
[7.] 9. Han rei útí dagar, han rei útí två,
slétt ingjen veg’e so kunna han sjå.
[8.] 10. «Fy, fy» sagde Svend Vanvik blí,
«æ’ her ingjen veg’e ti denne bý?»
[9.] 11. Svend Vanvik red sig fremte ved lide,
der møter han en hyrding med fe mon skride.
[10.] 12. «Hør du fehyrding, ég talar til dig:Retta frå: dég
hvem eier de fé’i du pleiar for dig?»
[11.] 13. Fehyrdingen tagde seg ganske still,
han tóre inkje svara et ór dertil.
[12.] 14. Svend Vanvik han lete sitt sværi brå,
han hoggji féhyrding í lytinne två.
[13.] 15. Svend Vanvik red sig framte ved lide,
der møter han ‘en kong Hart Karvel blíe.
[14.] 16. «Kvor vi’ dú no skifte ditt bytte fra dig
hell dú vi’ våve en kamp mót mig?»
[15.] 17. «Eg vi’ inkje skifte mitt bytte fra mig,
men helle vi’ eg våve en kamp mót dig.
[16.] 18. Svend Vanvik lete sitt sværi brå,
han hoggji kóng Karvel í lytinne två.
[17.] 19. Svend Vanvik red sig framte ved lide,
der møter han en hyrde, med fe mon skride.
[18.] 20. «Hør du féhyrding, hot eg spyre dég:
hvem eier de féi, dú pleiar for dég?»
[19.] 21. «Dette so eige han Týkji Noll
mæ alle sine sønner tolv.»
[20.] 22. «Hot æ’ de, sóm tekkjer dalar?
hot æ’ de, sóm prýr mest í svalar?»
[21.] 23. «Skodde æ’ de [sóm tekkjer dalar],
sólé æ’ de [sóm prýr mest í svalar].»
[22.] 24. «Hot æ’ trindere hell en hjul?
hori drikke vi den beste jul?»
[23.] 25. «Sólé æ’ [trindere hell en hjul]
i himmerig [drikke vi den beste jul].»
[24.] 26 «Hori blandest den beste vin?
hori drikke Vidrik mæ kjæmperne sine?»
[25.] 27. «Fyri norden [blandest den beste vin];
fyri sunna [drikke Vidrik mæ kjæmperne sine].»
[26.] 28. So tók han en gullring útav sin tómmi,
han vóg væl atten bismerpundi.
[27.] 29. «Sig nu du var den første mand,
som røde gull av Svend Vanvik vandt.»
[28.] 30. Svend Vanvik kom ség ríand í går,
Týkje Noll han úti fyr han món stå.
[29.] 31. Fyste so drap ‘en ‘en Týkje Noll,
sea alle hass sønner tolv.
[30.] 32. Svend Vanvik kom seg ríand í går,
kóngens dynnar va’ slegne í lås.
[31.] 33. So bind ‘en sin hesten í stoguring,
so bý’en ség sjav í stoga inn.
[32.] 34. Svend Vanvik træder her inn på góv,
sjave býe han ség når at bór.
[33.] 35. Kóngen han høytta på kjæmperne fem:
«De binde még denne galen svenn!»
[34.] 36. «Tak no fem å fem dertil
å kom selv Vidrik i dette spil!»
[35.] 37. «Men hør dú Svenn Vanvik, ég talar ti dég:
hvem er fader å moder til dég?»
[36.] 38. «Kong Essmer heder kjær faderen min
og fru Ermelin heder kjær moderen min.»
[37.] 39. «Var kong Essmer kjær faderen din,
forvist er du da søstersønnen min.»
[38.] 40. So tók ‘en han útí sitt fang
«Signe deg Gud, ég dég hera fann.
[39.] 41.Hør dú Svend Vanvik, hot ég bee dég:
vi’ du no tøvre en stund hos még?»
[40.] 42. Svend Vanvik han ville inkje tøvre leng,
men til sin moder ville han draga hjem.
[41.] 43. Svend Vanvik kom heim te sin eigjen går,
femten trollkjeringar for han mon stå.
[42.] 44. Dei sló både mæ rokk å tein
alt uppå Svend Vanviks kvíte kinnbein.
[43.] 45. Svend Vanvik han snúdde ség hastig umkring,
han hoggji dei alle, dei falt í ein sving.
[44.] 46. Hans moder hó naut den samra lykke,
han hoggji ‘a sund í hundrede stykker.
[45.] 47. Svend Vanvik sidder í bure,
han slær gullharpen så prude.
[46.] 48. Han slær på gullharpen so lengje,
ti sunde gjékk adde hass strengjer.
49. Sia rei ‘en ség uppå land,
han feste ség so vént eitt liljevand.
*
Strofene er nummererte av samlaren. Nummereringa hoppar over strofe 7 og 8.
Over teksten har Bugge skrive: Nr. 18. Efter Meddelelse af Ingebjør Trondsdatter Troddedalen i Mo, øvre Telemarken, optegnet, 1863:
Bugge har sendt denne oppskrifta til Grundtvig for trykking i Danmarks gamle Folkeviser (DgF). Etter teksten har han skrive: Sprogformen viser sig her i sit Grundlag at være dansk; de norske Udtaleformer, som jeg her har bibeholdt, burde ved Trykning paa de fleste Steder fjærnes. I nogle Vers er dog, ved Indflydelse af andre Viser, selve Udtrykket fornorsket, saa at Linjerne i enkelte af disse kun rime paa Norsk. Jfr. V.6, 7, 9, 14, 18, 33, 34, 40, 42. Kvædersken udtalte snart Svend, snart Svenn; snart Vanvik, snart Vanvig. Tilnavnet er forvansket af Vanvid.
Optegnelsen er aabenbart i det væsentlige uafhængig af Vedel, skjønt jeg ikke tør paastaa, at den er ganske uberørt af ham. Denne norske Opskrift har adskilligt tilfælles med den nu tabte ægte folkelige Opskrift (X), som Vedel har benyttet.
Teksten er trykt i DgF 18, bd. IV, 745–746.
TSB E 52: Svein Svane / Sven Vonved
Oppskrift: 1891 av Moltke Moe etter Hæge Vetlesdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS M. Moe 25, 284–287
Oppgjeven tittel: Svein Vanvik.
*
1. «Å hør du Sven Vanvik, kjær sønnen min,
å du skal hevne kjær faderen din! »
– Se dig ud, Svein Vannvik! –
2. «Å skal jeg hevne kjær faderen min,
så ser du alli din søn kommer hjem.»
3. «Du skal dig utride,
blandt réske kjæmper at stride»
4. «Skal jeg mig udride, må du ikke vente den sønnen kjær hid,
før den ravnen han bliver kvit.»
5. «Å jeg skal dig så vel bevare,
du skal slettes ikke skade.
6. Seier i din hest å seier i din fót,
å seir i hvert dit léamót
7. Å seier i din hånd å seier i din hest
å seier i deg selv allermest.»
8. Sven Vanvik han red sig frem under li,
så da ser han den fæhyrding mæ femhónder skríe.
9. «Eg helsar deg fehyrding, eg talar ti deg:
Kven eige dæ féé du pleiar fe deg?»
10. Svenn Hyrding han skreiar si hætta for mond,
han tore ‘kje svara eitt einaste ord.
11. Sven Vanvik han læte sitt sværi brå
so hoggje’n féhyrding i lytine två.
12. Sven V[anvik] han ri’e seg her framté med li,
så ser han ein fehyrding mæ femhónder skrie
13. «Eg helsar deg fehyrding, eg talar ti deg
[Kven eige dæ féé du pleiar fe deg?»]
14. «Han eige dæ nå Týkjin Nòll
mæ adde sine sønir tòll.»
15. «Å hòt æ nå dæ som týt i dalar
ell hòt æ nå dæ som òndeloust talar?»
16. «Å åi æ dæ som tyt [i dalar]
å békji æ dæ som òndeloust [talar]»
17. «Å hòt æ dæ som dekkjer dalan
ell hòt æ dæ som prýr mest i svalar?»
18. «Å skòtté æ dæ som tekkjer dalan
å soli æ dæ som [prýr mest i svalar»]
19. «Å hòri blandes den beste vin
å hòri drikke Vidrik mæ kjempune sine?»
20. Svenn Vanvik han kom seg riand i går
å Tykjinoll han uti står.
21. «Her stænde dù uti, du Tykjin Noll,
å du’æ då styggare hell eitt troll. »
22. Å han ‹…›vóg fyst han Tykjin Nòll
å séa adde hass sønir toll.
23. Sven V[anvik] han kom seg riand i går
å Vidrik han uti fyre ‘en står.
24. «Eg helsar deg Sven Vanvik eg talar ti deg:
å kvènn æ fader å moder ti deg?»
25. «Kong Esper heder min fader fin,
å fru Ermelin heder kjær moderen min.»
26. «Å heder fru Erm[elin] moderen din,
forvisst er dù systersønnen min.
27. Å hør du Sven V[anvik] hvad jeg siger dig,
å vil du ikkje t‹ø›vrá ei tid hos mig?»
28. Svenn V[anvik] han ville ikkje véra leng’,
men til sín moder, så ville han hjem.
29. Sven V[anvik] han kom seg riand i går
å ellev trollkjeringar úti fyr honom står.
30 Å dei sló både mæ rokk å tein
på Sven Vanviks kvite skinnbein.
31. Sv[en] V[anvik] han vender ùm grågangaren sin,
så slær han dei trollkjerringer adde i ein ring.
32. Hass moder ho nout den sama lykken
han hòggje’ hænar sónd i hóndrene stykkjer
33. Sven V[anvik] han sider i buri,
han slår gullhorpen prudi.
34. Han slår gullh[orpen] så længji
ti sónd’e går alle hass strængjir
35. Så ri han seg dér óndi øy
han fester ‘aAlternativ lesemåte: æ liti Kjersti, den vene møy.
*
Strofene er nummererte i manuskriptet. Over teksten står det: (Efter Hæge Bjønnemyr, Undedalsli, efter mor si.)
TSB E 52: Svein Svane / Sven Vondved
Oppskrift: 1906 av Catharinus Elling etter ukjend songar, Hedmark.
Orig. ms.: NFS C. Elling 3, 7–10.
Oppgjeven tittel: Svein Svane.
*
1. Svein Svane han red sig et støkke ud paa vei
saa mødte der hannem en vanderingsmain
Ak hør du min vandering hvad jeg tilspørger dig
kan du svara paa de spørgsmaala som jeg tilspørger Dig
2. Aa hvo pryder bedst udi den Kongelige sal,
Aa hvo pryder bedst udi den djupeste dal,
Aa hvo tager dagen (solen) sin ende
Aa hvo hvile døde mains bene
3. Jo sola pryder bedst udi den kongelige sal
og grase pryder bedst udi den djupeste dal
og i vesterøsterOver ordet står romertall II hvile døde mains bene
og i østervesterOver ordet står romertall I tager dagen (solen) sin ende.
4. Men hvo er naa rundar end det rundaste jul
Og hvo sjunger bedst udaf alle Kreatur
Og hvo er naa hvider end som svanen
Og hvo raaber høier’ end som tranen
5. Jo, sola er nok rundar end det rundaste jul,
Og engla sjunger bedst udaf alle Kreatur
og maanen den er hvider end som svanen
og torden raaber høier’ end som tranen.
6. Men hvo kain naa bygge den bredeste bro
og hvo løber under mod fuldeste flod
og hvo gaar naa veien den brede
der alle onde mennesker er saa kjede.
7. Jo, isen han bygger nok den bredeste bro
derunder løber fiskerna mod fuldeste flod
til Helvede gaar veien den brede
der aille onde men’sker er saa kjede
8. Ja, Kain du naa detta saa kain du fulla meir
Svend Svane tog guldringer udaf fingernar ner
Og gav saa den vandring for svara,
derpaa skjeldtes naa baae dessa kara’a.
*
Strofene er nummererte av samlaren.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Kjempe- og trollballadane skildrar meir enn andre balladar kamp og strid. Nokre er relativt realistiske og skildrar dramatiske konfliktar mellom sterke menn. Ære, makt og rikdom er sentrale verdiar, og helten går bokstavleg tala over lik for å leve opp til forventningane som blir stilte til han. Kvinnene står på sidelina i desse visene.
Trolla dukkar rimelegvis opp i dei eigentlege trollballadane. Slike viser minner ein heil del om undereventyr, både når det gjeld handling og tematikk, gjerne ved at ei kongsdotter er teken i berg. Så blir det heltens oppgåve å drepe trollet og fri ut kongsdottera, noko han alltid greier med glans.
Fleire av kjempe- og trollballadane byggjer på motiv i den norrøne litteraturen, ikkje minst fornaldersogene. Alle desse visene har norsk/vestnordisk opphav.
Mange av desse balladane har tidlegare vore publisert enkeltvis, men er no samla i denne boka.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
