Norske mellomalderballadar
To kjemper, Storebror og Lillebror, dreg ut i verda for å fri til ei vakker jomfru i Vallands gard. Når dei nærmar seg brua som fører til garden, ser dei eit skræmeleg syn, tolv par kverner går i ein straum av menneskeblod. Storbror snur hesten og rir heim, men Lillebror held fram. Han høgg seg gjennom eit gjerde av kvasse kjempesverd, som kvar har eit kjempehovud på sverdodden til skrekk og åtvaring. Så rir han inn i kongsgarden. Jomfrua kallar på ein diger hær av kjemper, men Lillebror slår dei alle til jorda.
Balladen har fleire ulike endingar. Nokre variantar inneheld eit forgiftingsmotiv, jomfrua prøver å få Lillebror til å drikke eiter i vin, men han skjønar kva ho pønskar på. Han bind fingrane hennar til hestehalen og håret til hestelåret, og så jagar han på hesten. Blodig og mørbanka spaknar ho omsider. Dei fleste variantane endar med at Lillebror tek jomfrua med seg på hesteryggen. På heimvegen skjønar dei to at faren og brørne hennar kjem sprengridande etter. Lillebror formanar henne om at same kva som skjer, må ho endeleg ikkje nemne namnet hans. Men når Lilelbror drep yngste bror hennar, gløymer ho lovnaden:
Aa höyre du lille brór, du stiller no dit sverð,
min kære yngste bróðer var ‘ki den dauðen verð
(Landstad [1853] 1968: 264).
Når Lillebror kjem heim med jomfrua, er han dødsmerkt. Han ber broren hente prest, slik at han kan få skrifte, og ber søstrene om å leggje han i sjukesenga og den gamle mora om å sitje ved sida hans. Så døyr Lillebror, og han døyr ikkje aleine:
Den eine deð var lille brór, den andre var hans möy,
og sá hans gamle móðer af sorgi var dauð (döð)
(Landstad [1853] 1968: 265).
«Storebror og Lillebror» var ein populær ballade på 1800-talet. Vi har kring åtti tekstoppskrifter, dei aller fleste frå Telemark, men også nokre frå Agder og Rogaland. Dessutan finst det mange melodivariantar til denne balladen, kring tjue stykke (Ressem [utg.] 2014: 453–474). Eldste melodioppskrift gjorde Olea Crøger i 1840-åra, truleg etter Seljords-songaren Olav Olsson Glosimot (1786–1858). Også Landstads tekst i Norske Folkeviser byggjer på ei oppskrift etter denne songaren, som var husvert for Ivar Aasen i 1845, og elles var han ein vørd mann i bygda (Jonsson & Solberg 2011: 202–205).
Fleire har merkt seg den blodige handlingsgangen i «Storebror og Lillebror». Her «figurerer en Heltinde, hvis Adfærd er saa grum og kannibalsk, at der rinde Mølledamme af Blod af de Riddere, der have bejlet til hende,» skriv den danske utgjevaren Abrahamson, som ikkje tok visa med i si utgåve (DgF IV: 43). Landstad forsvarer derimot, til ein viss grad, dei grufulle skildringane: «Dersom man har til Hensigt alene at udvælge hvad der nu kan tiltale os i denne gamle Poesi, saa maatte vistnok ikke alene denne, men mange flere Viser forkastes» (Landstad [1853] 1968: 266).
Landstad kan ha rett i det, men uansett ser det ut til at skrekkromantiske eventyrtrekk på eitt eller anna vis har kome inn i denne balladen, og gjer seg gjeldande. Avslutningsdelen er i alle høve lånt inn frå «Rikeball og Gudbjørg» (TSB A 41). I begge visene gjer namnemagi seg gjeldande. Lillebrors ufattelege styrke er avhengig av at ingen veit kva han heiter. Når namnet hans blir kjent, kan han sårast og drepast, som alle andre. Den tredoble døden er truleg også eit motivlån, frå «Olav Liljekrans» (TSB A 63).
Utsyn 78
DgF 184
SMB 207
TSB E 64: Storebror og Lillebror
Oppskrift: 1840-talet av Magnus Brostrup Landstad etter Olav Olsson Glosimot, Seljord, Telemark.
Orig. ms.: NB Ms 4° 644, 10–14.
Oppgjeven tittel: Lillebrors Vise
*
1. Store Bror tala te Lillebror sin
æg veit mæg ei Jomfru saa fager og saa fin
– Du æ den, du æ den er mægeg hæv tvinga i min Ungdom
2. Store Broer rie te høge Valans Bro
Aa der gjæk tolv Par Qvænnor i bare Kjæmpe-Blo
3. Store Bror snude sin Gangar aa rei heim
men Lillebror, han rei Væjen like fram
4. Aa dæ va stor Vanære og endaa større Skaam
aa rie ut paa Væjen aa inkje tørja fram
5. Lillebror rie te høge Valands Port
tæt utta fe Porten tre blanke Svær der sto
6. Gjære dæ va utaf blanke Kjæmpesvær
et Kjæmpehaavu sto der paa Odden utaf hver.
7. Porten va besæt utaf Stængar aa Spjut
men Lillebror hauggji dei i mangje Stykkje ut
8. Lillebror rei i høie Valands Gaar
aa der va fleire Kjæmpur, end Lillebror ha Haar
9. Aa Jomfrua ho utaf Vindoeauga saag:
Haat æ dæ fe ein galin Gut, som hælle i kons Gaar
10. Æg æ no ingjen galen gut om Du no seie saa
Æg æ din kjære Fæstarmand, som du maa lite paa.
11. Jomfrua lettar paa Skarlagen rød
hor æ no alle Kjæmpur, min Far gjæve Brø.
12. [Jomfrua lettar paa Skarlagen] grøn
[hor æ no alle Kjæmpur, min Far gjæve] Løn
13. Neppe dæ Or utaf Munden va talt
før tolv hundretusind Kjæmpur kring Lillebror var sat
14. Lillebror kasta sin Hanska mot Jor
i mæg sko de finna en trugjen Stalbror
15. Lillebror kasta sin Hanska mot Mark
i mæg sko de finna ein Gut, som æ stærk.
16. Aa Lillebror snude sin Gangar omkring
tolv hundretusind Kjæmpur slo han udi en Ring.
17. Aa Lillebror gjæk i Kjæmpestaagu ind
der va alle Kjæmpur som ret som forvilla Sviin
18. Lillebror hafde sæg en Gangare spak
han tog den skjønne Jomfru aa sætte paa dens Bak.
19. Saa rider han seg tolv Miler i Skog,
før hon vilde tale et einaste Or.
20. Men som at dei kjæme i grøne Rosenslund
der lyster Lillebror aa qvile ei lito Stund.
21. Aa høir du Lillebror du søv inkje saa hart
Æg synes at æg høirer min Fars Hestefart
22. Æg høirer min Fars forgyllændes Lur
den hæv inkje vore blaasen si Mor ho va Brur.
23. Aa synes du du høirer din Fars Hestefart
men om me kjæme i Dysten du nævner ei mit Navn.
24. Den fyste Dysten at dei tesammen red
Jomfrugas ældste Bror datt dau te Jori ned
25. Den andre Dysten dei te sammen drog
Jomfrugas yngste Bror da dau ne te Jor
26. Aa høir du Lillebror du steller no dit Svær
min kjære yngste Bror va ei den Dauen nær.
27. Din yngste Brors Fald æg inkje aktar fe et Haar
din gamle graa Far sko samre Dauen faae.
28. Lillebror rie te Storebrors Gaar
der sto honoms Mor mæ utslægi Haar
29. Aa høir Du Lillebror, hot æg no spør dæg:
hore hæve Du fængi den yndige Viv?
30. Den hæv æg fængetækje alt ute Kongjens Gaar
mæ stærkare Magt, baaheller mæ JernønJøn er utydeleg og er skrive oppatt i margen aa mæ Staal
31. Aa høir Du store Bror Du hæntar meg ein Præst
aa Du gamle Mor Du bye Folk te gjæst.
32. Aa Du mi ældste Syster du reie mæg ein Seng
aa Du mi yngste Syster Du lægge mæg i den.
33. Aa honoms ælste Syster ho rædde honoms Seng
men ho la deri Gift, fe ho va honom slem.
34. Den andre dags Morgon før dagen den blei ljos
daa laa der tri Lik udi Storebrors Huus.
35. Den eine Lillebror, den andre honoms Mø
aa honoms gamle Mor af Sorgi va dø.
36. Saa tog de 3 Lig og satte i en Grav
der skal de ligge alt indtil Dommedag.
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
Strofe 19 er skriven til, på éi line, mellom strofe 18 og 20. Siste strofa er òg skriven til seinare mellom slutten av strofe 35 (med omkved) og neste oppskrift. Begge er skrivne med Landstads hand.
TSB E 64: Storebror og Lillebror
Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Kari Olsdotter Kåsa, Heddal, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge i, 141–148 (kladd)
Ingen oppgjeven tittel. Tittel i reinskrifta: Lillebróer og Stórebróer
*
1. Lillebroder talte tile Storebroder sin
– útí lønndóm –
vi’ dú væra me meg ette festarmøa mí?
– Dú er den, eg har tinga í min ungdóm. –
2. Den tí dem kom seg te store Vallans bró,
dær gjékk femten kvennar í bare kjempebłó.
3. Stórebroder talte til L[illebroder] sin
nå vi’ eg vende min gangar òumkring.
4. De va’ spåòtt og enda større skamm,
to kjempur va’ í veie å så ikkje så tółe de dem fram.
5. St[órebroder] vende sin gangar ómkring
men L[illebroder] rei í krigshæren inn.
6. L[illebroder] rei seg te stóre Vallans gåł,
úte stó jomfrúga, hó kjemde sitt hår.
7. Jomfrúa hó út ígjønom vindøie såg
ho æ’ de fer ei kjempe, som kjem ríanes í vår gåł
8. De æ’ kje noka kjempe, óm dú sýnes så,
men d’ æ’ din kjære festarmann, som dú ska’ ha.
9. Jomfrúa hó aksla på seg kåpa grøn,
hor æ’ nå alle kjempunn’Alternativ lesemåte: hóvverk som min faer giver løn.
10. Neppe var ółi gjønnom munden talt út,
før de 18000 kjempunne óm Lillebroer stó
11. L[illebroer] gjékk seg í steinstúa inn
da bdatt egdei kjempur såsóm forfylte svín.
12. L[illebroer] vendte på brónane brand,
så høgg ‘en dem kjempunne så små sóm sand
13. L[illebroer] klappa på gangaren grå,
så tok en jumfrúa o sette deruppå.
14. Dentí dem kom segAlternativ lesemåte: av at rósensluónd,
da lyster jomfrúa å gvíle seg ei stónd.
15. L[illebroer] la seg i jomfrúases fang
der såv ‘en ein svemn men den va ikkje lang.
16. L[illebroer] L[illebroer] såv ei for langt
eg sýnes eg hører min faders hesteklang.
17. Sýnes dú dú hører din faders hestekłang,
úm nókken sku’ falle, så nemner dú ‘kje mitt namn.
18. Den fyste dust dem tesamen red,
hennars eldste bróer han falt derve.
19. Den andre [dust dem tesammen] red
[hennars] yngste [bróer han] felt [derve].
20. L[illebroer] L[illebroer] stågge ditt svæł,
min yngste bróer va’r den døden ikkje væłt.
21. Din yngste bróer liknar eg ve ei’ hårOver lina står det ein variant som er vanskeleg å tyda, noko slikt som: (halle gjæv
din gamle faer ska’ få den samre skål.
22. Den trøå [dust dem tesammen red]
hennars gamle faer felt [derved].
23. L[illebroer] klappa på gangaren grå,
så tok ‘en jomfrúga åo sette derpå.
24. Den tí dem komm seg te borgarlé,
dær stó hånoms mó’er åo gvílde seg derve.
25. Væłkommen L[illebroer] me bruden din
eg sýnes hó sér meg så inn- błeik innónder kinn.
26. Ja hó må væł vøraa blå, hó må væl vøraa bleik,
eg sýnes hó har vore i så óndeleg ein leik
27. Kjære min bróer dú saler min hest
kjære min bróer dú hentar meg prest.
28. Kjære mi syster dú reier upp mí seng
kjære mí móer dú føłjer meg í den.
29. Årleg óm morgóen før dagen blei lys,
så var de trí lík í Stórebróers hús,
30. Den eine L[illebroer] den andre hannoms mø,
den trøå hånoms móer a sorja måtte dø
31. Dessin trí lík błei lagt i en grav,
dær ska’ dem ligge alt út på dómmedag
32. Åven på graven der vokste opp en lind,
de eine błae tók de andre í fang.
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
Reinskrift: NFS S. Bugge V, 196–198
TSB E 64: Storebror og Lillebror
Oppskrift: Udatert av Sophus Bugge etter Torbjørg Larsdotter Gotland/Haugen, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge II, 42–45.
Oppgjeven tittel: Storebroder og Lillebroder
*
1. Dær bor seg tvo Kjempur dær noren under Fjøll,
dei hev lova kvorare saa mangen go Held.
– Du æ’ dæn, du æ’ dæn, eg hev elska i min Ungdom. –
2. «Eg ska’ deg vise saa vakker eit Viv;
vinder du den, vi’ dæ koste ditt Liv.»
3. [Eg ska’ deg vise saa vakker] ei Mø,
[vinder du ho, vi’ dæ koste] din Dø.»
4. Daa dei kom seg at storan Bru,
femtan Kvinnar gjekk i Manneblo.
5. Storebroder tala te Lillebroder sin:
«Vi no du som eg, vi’ me vende omkring.»
6. Den holder jeg ei for en ærlige Mann,
som tager i Veien og ei holder fram.»
7. Lillebroder rei seg te Kongens Gaar,
Gaaren sto full utav Glavin aa Svær.
8. Han klappa paa Dynni mæ Finganne smaa:
«Statt upp, skjøn Jomfru, skrei Lokunne fraa!»
9. Der kom Bud for Kongen ind,
at Lillebroder sover hos Datteren din.
10. Kongen han ropa ivi alle dæn Gaar:
«Kjære mine Kjempur, trekk Harneskji paa!
11. Kjære mine Kjempur, klæ dikkon ikke falsk!
eg fryktar, at Lillebroder er en Vaagehals.»
12. Dei stytte paa Dynni, mæ Glavin aa Spjut:
«Statt upp, Lillebroder, aa kom til os ut!»
13. «I ere saa mange, men vi er saa faa,
men endaa saa vil jeg ud til eder gaa!
14. Lillebroder snudde sin Gangar ikring,
fire hundre Kjempur hoggje han i ein Ring.
15. Saa tok han sin Jomfru mæ gulan Lokk,
han sette hende paa sin Sadelknapp.
16. Saa rei han seg fire stive Mile frem,
fyr endn han tala et Or til dem.
17. Lillebroder breier ut Kaapa blaa’:
«Aa har I Lyst, skjøn Jomfru, at hvile derpaa?»
18. «No ser eg, at du er en Herri saa bold,
skjønt du meg hev tekji mæ Lutter aa Vold.»
19. Lillebroder kjeme seg riands i Gaar,
hans Moder ho uti for hanem staar.
20. «Vælkomen, Lillebroder, heimatt ti meg
aa saa dæ vivi, du flyte mæ deg!»
21. Lillebroder gjekk seg i Høyelofte inn,
dær spilar han Gullterning med unge Bruden sin.
22. Tilegt om Morgonen, Dagjen var ljos,
va’ fire tusind Kjempur for Lillebroders Hus.
23. Kjempunne kjeme seg riand i Gaar,
hens Moder ho uti fyr dei staar.
24. «Hør du gode Droning, vi spyrje deg maa,
er ikke Lillebroder komen hjem si igaar?»
25. «Lillebroder reiste av Gari igaar,
han ventar seg ‘kji hjeimatt før Julen iaar.»
26. «Hør I gode Droning, vil I være huld,
saa giver vi Eder fire Tønder røde Guld.»
27. «Lillebroder gjekk seg i Høyeloft inn,
dær spiler han Gullterning mæ unge Bruden sin.»
28. Dei stytte paa Dynni mæ Glavin aa Spjut:
«Statt upp, Lillebroder, aa kom til oss ut!»
29. Lillebroder ut igjenom Vindauga saag,
han kunn’kji sjaa Jori fyr Brynjunne blaa.
30. Lillebroder ut igjenom Vindauga sprang,
hans Jomfru ho kastar han Glavin i Hand.
31. Lillebroder snudde sin Gangar omkring,
fire tusind Kjempur hoggje han i en Ring.
32. Lillebroder rei seg te Kungens Gaar,
aa Kungen han uti for hanom staar.
33. «Høyr du Lillebroder, eg spyrje deg maa:
hor gjor’ du av dei Kjempur, eg sendte deg igaar?»
34. «Sume ligge sjuke aa sume ligge saar,
sume ligge heime som slakta Faar
35. No maa du kaupe deg hundre Tunnur mæ Salt,
om du sko’ faa salte dæ Galtekjøte alt.
36. No maa du kaupe deg hundre Tunnur mæ Grøn,
om du sko’ gjera dæn Pylsa væl skjøn.»
37. Lillebroder riste paa bloutte Svær:
«Var du ‘kji Kungen, saa var du dæ vær.»
38. «Hav Takk Lillebroder for du var saa tro,
no maa du liva mæ mi Dotter i Ro.»
39. Lillebroder rei seg i sin eigjen Gaar,
hans Moder ho uti fyr hanem staar
40. Lillebroder stryker sitt Svær paa en Brand,
han høgg av sin Moder baa Hovu aa Haand.
*
Strofene er nummererte i oppskrifta.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Kjempe- og trollballadane skildrar meir enn andre balladar kamp og strid. Nokre er relativt realistiske og skildrar dramatiske konfliktar mellom sterke menn. Ære, makt og rikdom er sentrale verdiar, og helten går bokstavleg tala over lik for å leve opp til forventningane som blir stilte til han. Kvinnene står på sidelina i desse visene.
Trolla dukkar rimelegvis opp i dei eigentlege trollballadane. Slike viser minner ein heil del om undereventyr, både når det gjeld handling og tematikk, gjerne ved at ei kongsdotter er teken i berg. Så blir det heltens oppgåve å drepe trollet og fri ut kongsdottera, noko han alltid greier med glans.
Fleire av kjempe- og trollballadane byggjer på motiv i den norrøne litteraturen, ikkje minst fornaldersogene. Alle desse visene har norsk/vestnordisk opphav.
Mange av desse balladane har tidlegare vore publisert enkeltvis, men er no samla i denne boka.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
