I.

Det er paa fabriken i middagskvila. Nokre av gjentune har slengt seg ned paa golve med ein tull under hovude. Skal prøve faa seg ein lur.

Andre – nokre av dei yngste – flyg ville og kaate og leikar i gangane millom maskinune. Eller stel seg inn paa lagere til gutane. Og ein høyrer kvining og kaate skrik der innefraa.

Burtved eit av vindaugo staar ei ung gjente aaleine. Ho ser kringum seg, um nokon er i nærleiken. So opnar ho stilt glase og stikk hovude ut.

Og ho drikk i seg den friske vaarlufta. Aa nei, aa nei, for eit fint vêr det er i dag! Sola steikjer som paa ein sumardag, og himmelen er blaa og høg.

Gjenta legg hendene paa murveggen utanfor. Let dei baka seg i sol. Murveggen er so god og varm.

Der nedunder stryk Akerselva framum, 84graa og skita etter fabrikkane, men idug og arbeidsfrisk. Ho har enno mangt eit tungt tak aa ta paa vegen nedetter, fyrr ho kan faa kvile. Det ligg fleire fabrikkar nedanfor. –

Dei to trea ned i «hagan» til fabrikstyraren har faatt grøne knuppar paa dei turre greinene. Og nokre fatige grasstraa har vaaga seg upp kringved røtene.

Men det er kje berre dette gjenta ser paa. Ho ser mykje, mykje lenger.

Bilæte av ein trong dal stig fram for henne, bilæte av ei lita graa stove som ligg og bakar seg i sol. Og bilæte av ei fossande elv, litt klaarare en Akerselva, og bilæte av ein grøn skog med tre som er litt meir lubne en dei som staar dernede. –

Ho prøver aa halde bilæte av denne stova fast. Ho prøver gaa inn der og sjaa seg kring i rome, prover aa helse paa kjære andlit og kjende ting, men det er so vrangt. Den kaate gjentelaatten der innefraa borar seg inn millom bilæta, dreg vekk stova og skogen og elva og dei grøne slettene. Og gjenta vaknar og der at ho stirer ut over skitne hustak.

Daa dreg ho glase att og gaar burt til maskina si. Klokka er visst straks to. – – Ho gjer arbeide sitt den eftan som elles. Stanar maskina og skøyter, naar traadar ryk av. Tar dei fulle sneldune av og set dei tome paa, naar det skal gjerast. Det gaar 85sin gang som det skal gaa. Men det er slik ei likesæle over arbeide. Ho er kje med. Heile hennar hug er langt burte fraa alt som heiter spinneri og bomullstraad.

Ho Lina som har maskina ved sida, gaar og ser paa gjenta. Eit par gonger kastar ho nokre ord over til ho, men faar kje svar.

Daa luskar ho Lina seg fraa maskina si og gaar burt til ho:

Aa er det i veien med dig i dag, Helga? Du er saa rar!

Men Helga svarar ikkje.

Daa legg Lina handa paa armen hennar:

Er det vaaren som er kommen paa dig, gjente? Har du den ria naa igjen? Bry dig ikke med aa sture, Helga! Aa har du med vaar og sol aa gjøra? Skjeller det dig enten det er sommer eller vinter? Staar du ikke trygt og godt her inne, enten saa snøen fyker gjennom gatene, eller sola steiker paa gatesteinen? Aa har du med sola? Opp med næsa di, gjente, og tenk paa no morosamt!

Men desse kloke orda bit ikkje. Ho Helga lysnar ikkje i syne. Ho snur seg berre litt og ser ned: Jeg reiser hjem att! seier ho.

Det gaar ein liten smil over andlite hen nar Lina:

Ja saa! seier ho. Gjør du det, naa! Ja, ja, 86gjenta mi. Reis du. Men fort dig – før det blir for seint!

Helga ser paa henne: Aa mener du?

Ho Lina smiler ikkje lenger:

Jeg reiste hjem jeg og engang, ser du. Reiste hjem paa lande hver evige vaar. Naar dagene lysna, og lufta blei mild, og sola steig paa himmelen, da gjorde jeg mig ferdig til reisa. Og jeg reiste! Joda – tankene mine reiste. Sjøl kom jeg aldri lenger end hit paa spinnerie. Og slik vil det gaa med dig og. Du har reist hver vaar i de tre aara du har vert i byen. Du «reiste» i fjor, du «reiser» i aar. Og du kommer nok til aa «reise» næste aar, og vaaren deretter, og mange, mange ganger seinere. Men likevel blir du gaaande her. Du gror fastere og fastere for hver dag og hvert aar. Og en dag, langt, langt inn i framtida, naar mange aar er gaatt, og haare ditt er graana, da kan vaaren komma! Da reiser du ikke! He, he! For da ser du hverken sol eller sommer! Og da er du berga! Helga ser kvast paa henne: Slik skal det ikke gaa med mig! seier ho. Aldri i evighet! Jeg skal hjem! Om no’n faa veker reiser jeg. Jeg skal leva saa billig, saa billig, jeg skal spara penger hver eneste dag. Og naar sommeren kommer for alvor, da er jeg langt vekk! – Ja, for jeg holder det ikke ut her i byen! Jeg vil hjem!

87Ja, ja, seier ho Lina. Bare reis du, gjenta mi! Men ta naa vare paa arbeide ditt. Der nede rauk det en traad. –

II.

Det er ein fin sumarkveld eit par maanader etter. Ein gut og ei gjente dreg seg smaatt uppetter gata. Dei er sture baae – seier ingenting.

Dei gaar langt uppetter. Svingar burt fraa gata og over eit jorde. Og dei kjem til ei løkke med grønt gras og slengjer seg ned der.

Det er folksamt kringum paa alle kantar. Folk er ute og skal faa seg litt luft etter den heite dagen.

Eit stykke ifraa ligg nokre karar og spelar kort og bannar. Paa den andre sida sit ein flokk unge gjentur og staakar og kvin i fryd over live. Og fraa ein haug langt burte læt daarande tonar fraa eit trekkspel. –

Men dei to sit tagalle.

Han let augo svive nedover mot byen, mot elva og fabrikkane.

Ho har funne seg nokre blomar og sit og puslar med dei i fange. Berre ein sjeldan gong lyfter ho augo mot andlite hans. Han er so rar i kveld. Har visst noko paa hjarta. – 88Tida gaar og klokka vert mange. Og gjenta vert uroleg:

Det er best aa komma sig hjem! seier ho. En blir saa trøtt om morran.

– Han dreg augo til seg: Aa, det har vel ikke slik hast! seier han. Du har da ofte vert ute seinere. –

So snur han seg mot henne og vert varm i maale:

Har du tenkt over det du veit naa, Helga?

Vil du det som jeg bad dig om?

– Ho sit og bit paa eit straa. Svarar ikkje.

Han held fram: Eller kanskje du ikke tør? Kanskje du er rædd jeg skal pine live tur dig?

Ho ser han inn i augo, for fyrste gong i kveld: Aa, du veit godt det ikke er det, Edvart. Du vilde bli snild mot mig, det veit jeg! Men jeg kan ikke, hører du!

Han smiler beiskt. Du kan ikke, sier du’ Nei, nei! Det er inga raad med det. Du har vel andre du tenker paa. Og jeg vil ikke legge mig i veien for hverken han Hurra-Nils eller han Svenske-Petter!

Han vil reise seg, men Helga held paa han: Ikke ennaa! bed ho. Du skal ‘ke snakke saa stygt! Du veit jeg bryr mig ingenting om dom andre gutta. Men jeg vil ikke gifte mig her i byen, har jeg sagt dig. Til 89vaaren reiser jeg hjem og blir hjemme. Jeg kommer aldri til byen mer, for her orker jeg ikke aa leva!

Han ser paa henne, granskande: Har du no’n som venter dig hjemme, kanskje?

Ho svarar ikkje med same. Desse orda gir henne noko aa tenkje paa. Ho leitar fram minne fraa gamle dagar. Og millom dei kjem det fram ein lyshaara gut der heime. Ein som hadde aatt tankane hennar for mange aar sidan.

Ho slepper armen ho held i: Om saa var? Staar jeg no’n til regnskap?

Han ris upp, og no er det ingen som held att: Nei, seier han, nei, det gjør du ikke. Du er din eigen herre.

Ho reiser seg, ho og, og dei ruslar nedetter same vegen dei kom.

Nedi gata stanar han:

Men, offer reiste du ikke i vaar? spør han.

Du har jo snakka om det saa lenge.

Ho vert litt fatig i røysta:

Nei, det kom saa mye i veien, seier ho. Jeg maa ha litt tid paa mig. Naa skal jeg spara penger hele aare, saa jeg faar mig litt godt med klær til vaaren. Jeg vil ‘ke komma hjem naken og snau.

Han faar noko av ei von over andlite sitt:

Er det sikkert at det ikke kommer no i veien til vaaren? spør han.

90Ho smiler trygt: Nei, aa skulde det vera? spør ho, undri. Jeg kan ‘ke skjønne aa det skulde komma i veien, naar jeg vil hjem!

– Ho er fast og sterk i maale.

– – – – –

Men det kjem vinter etter sumar. Og lengslane legg seg gjerne i dvale vinterstider. Dei kan nok vakne ein sjeldan gong, so mykje at dei faar gjort det litt urolegt i blode, men dei sovnar straks att. Trivst ikkje i kulden. – Vinterkveldane vart ofte lange for ho Helga. Og det vesle kammerse vart trongt. Ho laut ut og sjaa folk. –

Den vinteren var ho mykje saman med han Edvart. Og dei hadde det hyggjelegt og morosamt. Han Edvart var ein truverdig, bra kar, og ho heldt mykje av han. Sovna med han i tankane um kvelden og var glad ved tanken paa han um morgonen. For det er no gjerne slik: Nokon lyt ein ha aa tenkje paa. Men daa det leid ei tid over jol, vart det mindre med gleda. Og ho Helga miste dei friske rosune som hadde blømt paa kinnene trass i fabrikluft og nattevaak.

Og daa det leid ut paa vaaren, og hugen tok til aa fara langt uppetter lande, hende det ofte at ho vart liggjande vaki dei lange nætene igjenom i stor vonløyse.

Ho Lina fylgde henne med augo um dagen paa fabrikken. Og ein ettermiddag daa 91ho Helga ikkje hadde vore aa faa svar av’ kom ho burt til henne: Du skal vel straks reise naa? spurde ho.

Helga bytte inn ei ny snelde: Reise? spurde ho. Kjære dig, du ser vel aassen det er med mig, Lina! Jeg kan ‘ke komma hjem slik. Jeg faar da vente til litt lenger frampaa. Det haster ikke saan. Sommeren er lang. –

Daa snudde ho Lina seg burt og smilte. –

– Den hausten vart dei gifte ho Helga og han Edvart.

III.

Aara gaar.

Ho Helga og han Edvart slit seg igjenom. Det er strævalt nok mang ein gong, men dei held saman og dreg ihop, og daa orkar ein mykje. –

Ho Helga heldt seg heime fraa fabrikken dei fyrste aara etter ho vart gift. Men daa den eldste dottera voks so pass til at ho kunde ta seg av smaasyskena sine, bynte ho paa att.

Dei tente kje so reint verst med pengar no, ho og mannen. Dei hadde faatt litt av kvart i huse, og var kje so reint innpaa for klæde. –

Men ho Helga hadde enno ikkje lært aa 92finne seg til ro i byen. Ho hadde si rid kvar einaste vaar. Og naar det stod paa, vart ho lei baade mann og ungar og fabrikk, og gjekk for seg sjølv og sturde. Og han Edvart laut ofte ta hardt i, fyrr han fek ho til aa bruke vite.

Ein vaar var rida endaa hardare en elles, og varde lenger.

Han Edvart gjorde seg baade sint og blid, utan at det hjelpte. Til slutt let han henne gaa der for seg sjølv, med’ han tenkte paa raad. Og daa han hadde tenkt nokre dagar, fann han utveg.

Ho skulde faa reise heimatt, dit ho lengta so saart, og der alt var so gildt. Men aaleine skulde ho ikkje faa fara. Han og ho og ungane, alle saman skulde dei dra dit upp til heimbygda hennar. Dei skulde gaa paa fabrikken baae og arbeide so hardt dei orka. So skulde dei kje kjøpe meir til huse heretter, men berre spara, spara. Kvar vike skulde dei setja nokre kroner i banken, vera so smaanøgde med mat og drykk som berre raad var. Og naar dei so um nokre faa aar hadde faatt spinka ihop nokre hundre, skulde dei reise dit ho lengta og faa seg ein liten jord’ lapp der.

– Han laag og la fram denne planen for henne ein kveld etter at ungane hadde sovna. Og ho Helga høyrde paa med open munn. Han Edvart var so varm og ven i maale i 93kveld, og so drøymande i augo. Og det var so vel gjenomtenkt alt det han sa, og det kom so greidt og beintfram, at ho kjende seg inderleg sæl og trygg. Og daa han til slutt strauk henne nedover kinna og spurde um ho ikkje trudde det skulde gaa, svara ho med tjukt maal: Du kan da skjønne det gaar, Edvart! Aa skulde vera i veien for det? – Og ho leita under teppe etter handa hans: Du faar ha takk da, Edvart! sa ho. Tusen takk, gutten min!

– – Men ein dag straks etter ligg han Edvart sjuk. Han har hosta i mange aar og vore bleik og kraftlaus. Det er berre det evige jage og slite som har halde han uppe. Men no ligg han der. Minkar for kvar dag. Og ein dag seier doktoren at han kjem ikkje upp att.

Det tar svært paa han, og mode fraa fyrr rømer.

– Ein kveld sit Helga framfor senga hans. Han er tagall i kveld. Ligg og grundar paa eitkvart. Og han ser langt paa kona si. – Aa, herregud! sukkar han.

Ho bøygjer seg over han og trøyster. Du maa ‘ke ta det slik, seier ho. Det blir nok ei raad. Vi faar setta alt i Guds hand.

Han hostar. Det er ‘ke faligt med mig, seier han. Og augo blir so uendeleg vonlause: Men du og ungene, Helga? Aa skal det bli av dere?

94– Ho har ingenting aa svara til dette paa ei stund. Veit ‘kje aa finne ord med meining i. Leitar etter tankar som har git von tidlegare. Men det er lenge fyrr ho finn. Det er mest myrke, tunge tankar aa faa tak i, i dag.

Daa høyrer ho ein sukk fraa senga, og hugsar seg. Og ho gjer seg trygg og vonfull og smiler til mannen sin: Kjære dig, Fdvart! Det er da inga sak for oss. Blir det inga anna raad, saa tar jeg baana med mig og reiser hjem, jeg. Der har jeg jo mange kjenninger, og vi faar nok den hjelpa vi trenger. Her i byn orker jeg nok ikke leva likevel, heretter. –

Ho tykte det gjekk noko som likna ein saar smil over det bleike andlite. Men ho var kje viss paa det. –

IV.

Det har gaatt mange aar sidan han Edvart vart lagd i jorda. Mange leie aar.

Ho Helga arbeider enno paa spinnerie.

Det er stort umskifte der no. Nye maskinur og nye folk. Naar dei gamle maskinune var uttente, vart dei borne ut og sundslegne og selt til skrap. Og folka vart sende til ei stor grøn slette nørdst i byen og vart gravne ned der. –

95Den vegen har det longe gaatt med ho Lina. Dottera staar no ved maskina etter mor si. –

Ho Helga har vorte litt bøygd over nakken paa det siste. Og haare har graana sterkt. For det er so mykje leit aa gaa igjenom her i denne byrdefulle verda. Ein etter ein av ungane hennar har falle fraa. Det er bryste som har vore kleint. Berre den eldste dottera liver att. Ho gaar paa spinnerie saman med mora.

Ein vaarkveld sit Helga og dottera saman i stova. Det har vore ein fin dag i dag med varsl um sumar.

Etter eit bil seier Helga:

Jeg kommer til aa tenke paa no’, gjenta mi. Naa har vi sliti her i saa mange aar uten stans. Vi kan ha godt av aa faa litt fri. Jeg har ofte tenkt aa ta mig en tur til hjembygda mi og helse paa gamle kjenninger. Men det har altid kommi no’ i veien. Skal ikke du og jeg ta den turen i sommer? Vi kan ha godt av det begge to.

– Dottera snur seg. Vil kje mora skal sjaa at ho smiler. Og Helga ser ingenting. Driv berre paa:

Du kan ha moro av aa se aassen det ser ut paa lande, du og – du som aldri har vert utenfor byen. Det er anna til liv der, du! Du skal nok faa se forskjel. Jøss, jeg kan ikke faa inn i hue mitt aassen folk kan leva 96aarevis her i denna elendige byen, jeg. Jeg kunde aldri venne mig til det! –

No dreg dottera paa smilen og gløymer aa snu seg. Og no ser ho Helga det. Og ho stirer hjelpelaus paa dotter si. So dreg ho handa over panna: Aa ja, aa ja, san!

Jeg prater jeg! Herregud! Men so reiser ho seg halvt upp i stolen og faar magt i maale:

Ja, ja, le du, gjenta mi! Jeg reiser naa lel, jeg! Og vil ikke du vera med, kan jeg reise aaleine! Jeg har reist veien før jeg, saa jeg er ‘ke rædd. Du skal ‘ke gjøra nar av mig, for jeg juger ikke. Det skal ‘ke komma grønt paa trea heller, før jeg reiser! Naa veit du det!

– – – – – – – –

– – Ho Helga laug ikkje.

Denne vaaren reiste ho.

Sant nok: Det gjekk kje so svært langt.

Ho fór kje paa blanke skjenur uppover lande.

Nei. Det gjekk smaatt og rolegt gjenom gatune.

Ho enda ikkje i ein fager dal med klaar elv og grøne bjørkeskogar. Men det var daa noko som likna, likevel. For det var kje so svært langt til elv dit ho kom heller. Akerselva gjekk nokso nære. Og det veks daa nokre bjørketre paa Nordre gravlund og. –

Om Lilje Gunda og andre forteljingar

Samlingen Lilje Gunda og andre forteljingar kom ut i 1913 og inneholder fire noveller. Novellene er skrevet på landsmål, men med mange dialektinnslag fra Oslo. Som i mange av Braatens øvrige verker er det Oslos arbeidermiljø som skildres, og i novellen «Lilje Gunda» spiller Hønse-Lovisa i «Hønsereiret» fra romanen Ungen (1911) en viktig rolle.

Faksimiler

For denne boken finnes det også faksimiler tilgjengelig:

• 1. utgave, 1913

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook