Berre fiendar

14Beinvegen uppyver bakkarne fraa kyrkjeledet til skulestova gjekk det ein gamallvoren mann med stav. Eit langt, gulgraatt og rukkutt andlit, med vatsblaa augo og store sure munnvikar; ein krans av gulgraa haar ikring det fraa hattebremen og ned under hoka. Paa ryggen var det ein liten arg kryl, men henderne hekk modlause nedmed sida.

Han tok beinast uppetter bakkarne idag, klokkaren, – «Ola-skulin» dei kalla. Aa ja, han var visst leid i seg sjølv idag, naar han hadde kome av i fadervaaret. Du kann vita – han, som var so smaasaar. Han skulde vera grøn innvortes, du, – aa jau, san! Dei kjende han sagt. Dei stod paa aalmannvegen nedfor bakken og smaatt saag etter han. Dei visste korleis han tok det, skruven. Aa, kar! han skulde vera grøn ….

Han var det.

Det var so altfor godt aat deim, det var det iser. Han hugsa enno kor smørblid han sat, han Lorns Jerming, nedi stolen framfor han; han sat greidleg og kraup ihop og vart tjukk av gleda. 15Som det var no ikkje rart daa. For no hadde han sete der i 14 lange aar og venta paa det, so aa segja. Stakars mann – han hadde rett gaatt faanyttes til kyrkja mangein gong og! Men den mannen som ikkje kom av ein gong paa 14 aar, under deslige omstændigheder, det maatte vera meir enn eit menneskje. Men det skyna dei ikkje noko av, mugen. Dei gotta seg berre, dei heldt fest paa at ein gamall – at ein mann kom av eingong i kyrkja paa 14 aar. Han saag, paa ein viss maate, kor ho Olme Reppe skumpa burti ho Anna Granem. Dei hadde vore skuleborni hans, baade tvo. Men det var mennerne deira; det var dei som egla deim upp. Alle «midler» maatte brukast i striden. Her galdt det aa slaa ned ein mann som hadde vorte deim for stor, ein som dei ikkje skyna, – som vaaga aa standa aaleine, praktisk talt.

Han stana uppaa bakken og saag utyver dalen, – hadde gaatt so fort. Han rette seg upp, studde seg med sida mot staven og stakk høgrehanda innpaa bringa.

Dernede budde dei. Dernede aat dei og drakk dei, dernede sov dei. Stakars smaa sjæler, san! Dei hadde ein glad kveld ikveld. Men, men, san: det kunde henda det kom ein annnan dag! Det kunde snart henda ja. No i haust var det sju aar sidan. Varamann vart han verkeleg, og tingmann – det kunde han ha vorte so lett, san Han la seg ikkje frami det, paa ein viss maate; 16det var det. Enno kunde det bli tale um det. Det fanst eit element i folkelyndet, iser i andre bygder, so aa segja, som drog meir til høgre, um han so maatte segja, eit element som saag at det var derinne, – han stakk handa lenger innpaa barmen –, djupast derinne at fridomen høyrde til. Dei saag, praktisk talt, at parti var trældom, at program var ord. – Det kunde henda, eingong fram i tida …. Han var van til aa venta, han. For det var kleine vaapn dei bruka; dei dugde ikkje, beit ikkje!

Han fekk ei taara i høgre auga.

Deira vaapn kunde saara ja, men fella – –? Han gjekk med faste steg vegstubben burtetter moen til skulestova. Krylen var arg; men armarne hekk ikkje so modlause lenger.

Det lukta mat ifraa kjøkenet. Han gjekk gjenom hagen og inn stovevegen. Det lukta so godt ifraa kjøkenet, noko slag steikt. Burti armstolen slepte han seg ned. – So mang ein gong han hadde kasta seg ned her, naar han kom ifraa kyrkja, i 14 lange aar. Men idag, san, var det ikkje som fyrr. Fyrr var han so glad, alltid. Aa ja, det hadde no elles vore mang ein strid daa. Men no hadde det hendt, so aa segja; no hadde dei faatt sin vilje fram. Han skyna daa det, at det gjekk den vegen. Kor kunde det anna nytta? Ein einsleg mann imot deim alle, ein kyrkjelyd som berre sat der heile aaret – og aar etter aar – og venta paa at han skulde misfara seg, at dei 17skulde faa hogg paa han. No hadde dei det.

Var det anna aa venta? – Det var ikkje som fyrr nei. Ingen hugnad naar tausa kom med maten, ingen hugnad i noko. Den store sylvlokpipa med perlesnora der burtpaa veggen, og alle dei andre heidersgaavorne … det var det same kva han saag paa idag. Presten meinte det visst væl nok med ho. «Du trofaste kirkens tjener,» stod det paa ho. Men no? – Presten vilde trøysta idag og han; men han møtte ein som var for stolt, san ….

Huff! Han hugsa enno han Lorns Jerming, ordføraren, der han sat og saug paa skraa’a av berre gleda; – han saag det nok, saag det nok. Han saag meir enn det. Det var fraa han det kom, heile fanteriet. Guten hans – farkungen! det var han som kunde til det, praktisk talt. Det var slik ein eitel, at. Og ikkje som han hadde soge det av seg sjølv: nei, han var innbarka heimanfraa! Han sat der all dagen i skulen og kneip att eine auga og smaablunka; – skulde vera aalvorleg, jøss! Men, men, san: det var ein han ikkje skulde lura! Det var fint vaapn, det, det laut han segja: faa gutungen til aa sitja og gjera seg til i skulen dagandes dag, berre for aa erta ein gamall – – berre for aa erta ein mann som dei hadde imot. Fødd slik, guten? Aa nei, han var no ikkje sau, han heller. Der sat han og smaarørde lipporne; saag ein væl etter, so saag ein smilen i munnvika. Og var det daa rart at han 18snaava litegrand i fadervaaret her ein morgonen? Naar den gutfarken stod der og smaamumla og blunka og las med ….

Det skulde nervar til, og mod, so aa segja, baade fysisk og moralsk, naar ein skulde bu millom berre fiendar livsdagen lang.

Han snaava litegrand, det var sant det. Men storparten merka det ikkje. Men dei som merka det – og det var akkurat dei argaste – dei gjorde seg godt av det, det saag han. Dei vilde ikkje læ, aa nei daa; men innvertes – Det var det der han kom til aa tenkja paa idag. Han saag Jermingen sat og tenkte paa det. Han saag og det, at han hadde fortalt han Karlsen det; han sat der attmed, han, og saag nedi hatten sin. Og so – – ja, var det anna aa venta?

– Pokkeren til folk! det sa han beint, – og nok var det av deim og.

Tausa spurde korleis det var i kyrkja. Han saag upp.

So …. Hadde ho ei teft av det, kanskje? Hadde Myrmo-kjerringa vore innum tru. Tausa var vel millom motmennerne ho og no, helst; det var likt til det. Ja ja, san Han vaska seg og bytte klæde fyre maten.

No, som det var, at det ikkje var anna hell bakteriar og smitte kor ein snudde seg, so trong ein vera reinsleg. So kom han paa det: hadde ho vaska pengarne han bad ho um? Gløymt av 19det …. Aa ja, gløyma det kunde nok alle, so aa segja. Men ho hadde ikkje gløymt av det: det høyrde hennar daglege gjerning til. Aa, no! – ho gjekk og smilte i skjegget …. Soleis ja! Det var sanneleg ikkje verst, ha fienden i sitt eige hus, um han so maatte segja. Det var det han kjende paa seg, han, at han hadde det. Han skulde elles berre tegja.

Men, men, san: han skulde halda storvask ein dag! Han skulde gjera reint i huset, so aa segja.

Han aat fort og sinna. Det var mest liksom han hadde ein av motmennerne paa tallerken; han stirde gloarg paa kjøtstykket og sette kniv og gaffel i det med stor hemnhug. Og han togg med dei utslitne, sylkvasse tonnstubbarne det han var god for; det var ikkje naade meir; dagen var komen. – Men so hugsa han det lortne stellet deira – berre subb heile greida, «bunnen blank binnen krank,» som dei segjer i utlandet – og bakteriane og tuberklane og alt. Daa sagtna han paa; togg ikkje so hardt lenger, det vaks i munnen. Og det var der slaget skulde standa. Det var det han vilde kasta seg yver, naar timen kom. Det skulde bli svipa i hans hand, som skulde læra deim kva dei var og meir til. Han timdest nok segja deim det, paa ein viss maate.

Han fekk taaror i baae dei vatsblaa augo.

I morgon den dag, praktisk talt!

20Endeleg kom morgondagen. Han las fadervaaret høgt og stødt, – dei maatte endeleg ikkje tru ––!

Og so fekk dei det alt i kristendomstimen. Det høvde so inderleg godt. Dei fekk det litegrand i reknetimen og skrivetimen og. Men det var no i sogetimen dei skulde ha det so det sveid. Han la ut um Halvdan Svarte. Han var einmennet, som dei ikkje skyna, han var den einslege store, som dei ikkje naadde jamhøgt med, smaafolket ikring. Han var stormannen som var framfyre si tid. Og difor – difor hata dei han. Men han foragta mugen; han spurde ikkje etter kva dei sa, herket, tok seg ikkje nær av kva dei gjorde han, paa ein viss maate.

Men sjaa – pakket var innsett heimanfraa. Dei skulde ikkje lata seg paaverka. So lest dei som dei ikkje skyna. Jerming-guten sat og pirka med neglerne sine, han, litegrand berre, so det ikkje var aa tala paa, men so mykje, at ein skulde sjaa han brydde seg fanken. Dei andre sat og stirde tomt burti lufta, dei lest ikkje ha hug paa det der. Han saag blinken i augo …. Ein var det som kremta so stort og vakse – so smaagjentorne spratt i aa læ. Men han skulde ikkje koma av idag, det kunde dei ––! Det hende av og til at han snaava yver eit ord, det hadde hendt, det hadde det, iser naar han stod og tenkte paa noko anna, liksom no. Tankarne sveiv so vide dei. Tenkte alltid paa ein tvo-tri andre ting 21medan han tala, liksom no. Han saag seg harm paa so mangt. No var det ikkje langt att. Ordi rann so lett. Han kjende nok det var leidt – forargelegt … tankarne sveiv, det var so bannsett aa sjaa paa den der guten. Men for det so ––!

So lik far sin som han var ….

Han tok seg paa tak. Han kom til enden no, lagnaden retta ut si hand – og feide den store mannen, lagnaden sjølv. Det bar so til, so aa segja, at han køyrde heim yver ein islagd fjord fraa eit gilde. Daa hende det, daa var stunda komi, paa ein viss maate. Isen for nedgjenom hesten, og –

Skraldande laatt yver heile klassa. Det for ein styng igjenom han: no att! No hadde dei, no …. Dei hadde nok fylgt med, var det likt til. Dei hadde sete og venta paa det. Ein kunde gjerne segja dei hadde drive han til det, beintfram.

So las han og teksten aat deim. Han hadde deim i si hand, enno daa, kunde han merka; ordi fall som hagl ifraa himmelen yver deim. Dei sat som dengde mus. Han sa sanninga aat deim, beint fram, baade um deim og foreldri deira. – Og med det same dei gjekk, sa han til Jon Jerming, at far hans kunde koma uppyver ikveld, han hadde nokre sanningsord aat han. Og Ivar-guten paa Andset bad han med inni kjøkenet som snarast – endaa det var han ikkje svært glad i, fulle som dei var av allslags sjukdomar. Det var ein geitost han hadde havt med idag, til gaava. Den 22kunde han bera med heimatt; – han hadde sett gutfarken sat og log. Dei maatte ikkje tru dei kjøpte han med ein geitost, ikkje; det skulde dei ikkje meina paa. Det var berre han tok han med attende.

Guten sette halvgraatende burtyver moen med osten under armen, datt og spratt upp att i sinne. Borni fraa Støen sa han fraa til, at dei fekk halda seg ifraa skulen for det fyrste. Dei visste daa vel det var barselfeber mor deira hadde, gjorde dei ikkje det? – Jau ––. Og det visste dei daa vel og, at barselfeberen var den mest smittesame sjukdomen som fanst? – Ja – a. Ja, so var dei so bra dei heldt seg heime daa!

Og dei pilta av heimetter med bøkerne sine. Han sat ved vindauga og saag ut. Han tenkte mest paa aa senda attende pipa fraa prestefolket og; det var sanneleg ikkje langt ifraa det. Men det – kunde no kanskje vera det same – enno. Presten var ein bra mann og, han, paa ein viss maate. Det kunde vera, til so lenge. Daa vart han var det kom nokon hitetter vegen. Aalmannvegen gjekk nedanfor bakken, det var berre vegen upp til skulen og ein tvo-tri plassar; so det maatte vera nokon som vilde han noko, det der. Sanneleg, verkeleg: var det ikkje Jermingen sjølv, ordføraren, som var ute og for. Aa ja, det veit du ja, – han hadde bodsendt han! Det gjekk ein attum han og saag ned … Andseten, 23han Ola Andset. Han gjekk og bar noko under armen, – geitosten skulde du sjaa! Ja ja, daa. Naar dei kom, so kom dei. Hadde han endaa vore budd paa det …. Og so hadde han visst vorte gamall no ….

Han sat ihopsokken i armstolen, daa dei steig inn. – Ordføraren fyrst, breidvaksen og stø som han alltid var, og smaaøygd og klok. Det var desse augo, ja. – Andseten etter med geitosten bak seg og vorta paa nasen, – det var berre raudt skjegg, heile karen.

– Var det – framandfolk – ute og for?

– Ja, det var det ja; dei var daa ute og slong.

Det var Jermingen som svara, og so sa Andseten det same, – dei var daa ute og slong ja ….

Han skolv litegrand, – berre litegrand paa henderne. Den store stunda var der no, visst; det galdt aa standa som ein klippe. Han stod og studde seg med henderne paa ein stolerygg, stod og saag paa deim. Der hadde han deim for seg, so aa segja. Og han rette seg upp; han vart vis med at dei sat heller brydde.

«Naar jeg har ladet eder kalde, saa havde jeg, om jeg saa maa sige, min grund for det.»

Augo vart som blaasur mjølk, tykte Jermingen; dei rymde fraa den eine til den andre og so langt ut, upp til Wergeland i den gylte raama.

24– Han hadde sin grunn ja, og han drog iveg med alt som brann derinne. Det vart langt, men det laut til. Stunda var der. Tilsist var han mest uviss paa kor han var og kven han var, – tykte halvt det var ein stor sal framfor han, andlit ved andlit, som vilde han til livs, men laut tegja. Hans ord fall som tunge svipeslag yver hopen; dei kjende sanninga og tagde. – Men so hadde han berre Jermingen framfor seg, som sat og drog augnebrunerne til vers, og Andseten, som sat og gruvla yver nasevorta si. Det var det same!

Krylen paa ryggen vaks seg større og so inderleg arg.

Han gjekk beint paa. I 14 lange aar hadde Lorns Jerming, ordføraren i bygda, vore hans beiske uven! Han hadde forfylgt han i stort og smaatt. Det var han som hadde – hm! som hadde – faatt han til aa koma av i kyrkja og, her igaar!

Jermingen kvakk upp.

«Nei, men kjære dæg, ka segj’ du no læll! Nu hi æg da ikkj’ haurd so gæli ….

– Trudde han ikkje han saag, kanskje, og skyna? Trudde han at han var ein sau? Han sat og der og gliste og smaablunka og venta paa det, gjorde han.

«Nei, men kjære søte! kor du te feil, mainn!» Han trudde no vel aldri det der? Og han maatte daa for alt ikkje til aa skapa seg gælen for slikt 25smaatteri, han som var slik ein bra mann. Dei maatte ikkje bli uvener, dei!

– Det kunde dei so hjartans gjerne bli, for han kvitta det eitt. «Reis paa løkka!» sette han i og slog ut med handa, men kolna med det same og tagde. Snaava han no att …. Rart at dei ikkje log no. Men Lorns Jerming hadde reist seg og la handa paa oksla hans. Han lest ikkje som han gaadde; tala berre varmt og bedande ura, at det var ei ulukka um dei skulde verta uvener. – Han visste so væl at klokkaren hadde vorte sett attum, sumtid. Men det var ikkje hans skuld. Og var det berre det um aa gjera, so skulde nok han syna det i gjerning. Kor kunde han tru han var hans uven? Det laut han spyrja um.

– Han hadde verkeleg – tykt det …. Det hadde sett ut slik, for han.

Enden vart at dei tok kvarandre i hand Naar dei vilde ha fred, og bad um det … so var ikkje han den som klødde etter hemn. Og litegrand rett kunde dei ha i det, at dei vyrde han alle saman, likevæl. Og det kunde sagte vera noko i det, at guten var slik, at han sat slik og smaablunka stødt, – ja, og so det, at han elska læraren sin og hadde hug til skulen –, kven veit? Det var no mest rart um han ikkje gjorde det og, daa. Ola Andset var brydd der han sat; mest synd i han.

– Det var no den der osten, ja. Han flutte seg paa stolen og kremta. – Det var ei ringe 26gaava; men han tok daa vel imot han, veit eg? Det var endaa borni som hadde funne paa det her i sumar; Ivar-guten og ho Ragna; dei tykte daa det skulde vera slik moro, det.

Andseten sat og flutte seg og la paa hovudet medan han tala. Det var vondt, verkeleg vondt.

– Jau, soleis, so – kunde han sagte taka imot han. Borni skulde ha takk, dei, paa ein viss maate. – Han hadde berre meint, at vilde dei ha han til fiende, so skulde dei faa det; han bøygde seg ikkje. Det var det, berre.

Det tykte Lorns Jerming var ein rimeleg ting; og Ola Andset tykte just det same: det var ein rimeleg ting.

Han fylgde deim ut i hagen. Stod og saag etter deim burtyver vegen. Han la armarne i kross, og krylen minka.

Oktoberkvelden anda fred yver alt. Halvmyrkret breidde seg yver dalen og innetter skogen, og stjernor kveiktest og glødde. Burti skogranda stod ei ung osp og skalv.

Han brydde seg ikkje um aa tenkja; han brydde seg ikkje um aa vera glad eingong. Livet var so forunderlegt. Det vart ingen klok paa det, san. Mot han hadde lagnaden vore hard; tornar og bakkar vegen lang. Dei hadde ikkje skyna han, – gjorde det ikkje enno heller, ikkje meir enn dei skyna stjerneheren deruppe, klotarne som sveiv i romet. Men han stod ikkje etter det heller. Yver deim, yver deim ….

27Maanen stakk fram yver austfjelli. Han lyste yver skogen, la glans i rutorne paa skulestova; det var slik ein fager kveld.

– Aa ja, aa ja! Det var ikkje godt for eit menneskje aa vera aaleine.

Han gjekk inn att, glytte paa kjøkendøra og bad ho Nella, tausa, koma inn. Ho turka av fingrarne paa forklædet, ein gresjeleg vane! og kom stiltande inn. Mest som ho var rædd, jaala. Han fann fram ein buttel or skjenken, risste paa han, med eit eige lag: jau, det fanst, det fanst! Tvo drammeglas kom fram, men dei laut vaskast væl, – ho hadde vel reint handklæde, hadde vel hangande i kjøkenskaapet, veit eg? – Jøss ja daa, det hadde ho! Han smilte: han skjenkte ikkje framandkarane, maatte ho tru. Det gjorde han no ikkje, daa!

Det var sanneleg halvannan til kvar! Uff, no kom dei tankarne! Det var so altfor sant, so; det er ikkje greidt for menneskje aa vera aaleine. Ho sat visst nett med dei tankarne, ho Nella og, – ho hadde tent hjaa han i 8 aar no til jol. Men han gjorde som elles, – dei skulde ikkje faa det paa han –: han gjekk ut kjøkenvegen og læste døra millom stova og kjøkenet der tausa laag, og so gjekk han inn stovevegen att. So var han fulltrygg. Det var so rart med eit menneskje; det var no berre eit menneskje det. – Og ein lyt vera var um seg, naar ein bur millom berre fiendar.

Boken er utgitt av bokselskap.no

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.