Fyrste skuledagen

141Det fór ein hauk og sveiv yver gardane uppi lia. Det var lett aa ferdast no i septemberlufta; men det var just ikkje med det beste for aa sjaa, endaa so klaart det var; det var slikt gneistande solskin allstad. Merkjeleg kor snaudt det var for liv, lell. Storfugl fanst det ikkje. Det skulde vera ei orrhøna der ein stad, med dei ungarne ho hadde att; men det var mest som ho hadde sokke ned. Ikkje fanst det høns heller. Det var einast nedpaa Rønnings-tunet; men der var det so tjukt av smaagut. Kornstauren stod gul burtyver alle aakrarne; men du skulde ikkje tru dei rørde han, i haust, pakket. Han kunde gjerne sjaa burt til Haugen òg, han var fanten den same for den fjordungmila. Men det var sant: dei hadde berre ein gutunge og ein gris der. Det var, um det skulde finnast ei skjor.

Nei. Og so den gut-tassen …

Guten sat paa steinen utanfor døra og sola seg, men han spratt upp med det same han fekk augo paa hauken, treiv eit grevskaft der laag, og sigta og skaut.

142«Døy!» ropa han.

Hauken skvatt til, svinga so inn yver fjellet og vart burte. – Det var meir som ei von der.

«De’ va’ lideli kor ho støyjtt, deinder børssa!» sa guten og tok seg aat oksla.

Det hadde han høyrt faren hadde sagt, sumtid, naar han skaut kraaka med haglbyrsa, – den gildaste idrott han visste.

So sette han seg i sola att. Det var ein rundleitt ein paa ikring 8 aar. Andlitet var freknutt og raudt, haaret eldande gult. Han var berrføtt; broka gjekk berre væl so til knes, og dei tjukke leggjerne var brune og sprukne. Henderne hadde han i broklumma. Det var ingen botn i lummorne, so henderne naadde ihop yver magen.

Burte ved stabburet for grisen og rota. Det var gris det, skulde dei tru. Maken til gris til aa renna, det fanst det ikkje, det torde han segja. Han hadde prøvt han; nytta ikkje;, fritt fortærande! Han rende som ein grahest, og verre og. Tvo gonger hadde han kappsprunge med gutar; ein gong med han Erik nedpaa Vollan, og ein gong med guten paa Rønningen, han Johan;, han sprang sante-meg ifraa deim baae tvo. Det var sant: han datt den gongen han sprang med han Erik, elles hadde han greidt det fint. Men den grisen der, han Tørris – nei, det stoppa daa lell! Aa nei, det var gut, det der. Han hadde vore nedpaa Vollan og sett grisen deira, men 143slik armodsting til gris hadde han aldri set i sitt liv. Føterne var ikkje stort lenger enn paa ein katt, kar, og kroppen var so diger at, akkurat som ein mjølsekk. Dei køyrde vel i han so hundagteg med mat, trudde han; det var helst det. – Det var snurrigt kor lik han Tørris var den han var upkalla etter, han Tørris Rønningen som han var komen ifraa. Den eine bakfoten var krokutt paa deim baae tvo, og krokutt i ryggen var dei og, baae. Kva var det han for der ikring buret etter, maatru? Det var visst mat – det var han ein forheksande kar etter. Nøff, nøff, det der var ei stikka, det var det ingen smak i. Det der ja – det maa du tyggja paa, Tørris, so bli du feit. Nøff, det var stein, san. Nøff, nøff, san, smaatt um maten san. – Men der tek han haalede kutet, kar!

Gutten spratt upp. No skulde du sjaa paa sprang! Han stod og smaatrødde i takt med grisen som flaug burtyver vollen. Munnen drog seg upp til ein stor breid smil, som rakk fraa eine øyra til det andre. Dei tjukke kinni trutna ut, so dei mest gøymde augo, sumtid; men so stirde han stort paa grisen kvar gong han gjorde eit tverkast eller eit hopp, stirde og heldt anden.

«Haale-de, kar!»

Grisen hoppa beint yver veita òg! Ikkje som han hadde sett maken til kar.

Men der – skulde du tydeleg sjaa! Santemeg kom det ikkje ein mann uppyver. Han stod 144ei stund og saag, gløymde grisen. Kven kunde det vera, det der daa? Ikkje var det han Tørris Rønningen, og ikkje var det nokon av deim nedpaa Vollan heller, som var ute og gjekk. – Henderne knepte ihop djupt nedi broklummorne. Det der, det …. So vende han seg roleg og umtenkt som ein gamall mann, og gjekk inn. Men daa han var komen um nova, sette han i veg i fullt renn, med tvihopp og kast liksom grisen, reiv upp kjøkendøra og ropa: «Mor, mor!»

Ho turka seg under nasen og spurde kva som stod paa no daa. Men ho skyna han og gjekk framaat glaset; det var nok folk som kom, – det var ikkje so sjeldan det for nokon.

«De’ – de’ – kjæmm nokkon!» stota han. «Ein mainn, kar!»

So var han ute att og kika framum nova.

Ho gjekk etter; glaset var so vondt aa sjaa igjenom.

«Haalede! Skj eggje hass e’ svart, kar!»

«Kafernoko?»

Ho kika framum, ho og.

«Framoinn-kar!» sa ho, snytte seg fortenkt i nevarne, turka paa stakken og gjekk inn. Han Anders tok øksa og gav seg til aa skora paa ein vedstrange som laag der utanfor vedskjolet. Det gjorde han far og, naar det kom nokon, stod ikkje og glaamte i glaset. Men ein rar kar var det no visst, og sjølv veit kor han høyrde heime. Men her hogg dei ved, her, og 145eks hadde dei og som sa sju, det skulde han faa sjaa, engelsøks. Hø–øy, san! Hø–øy, san!

– Kom han ikkje snart? Jau, der …. Santemeg. Hø –øy, san!

«Go’dag!» sa han og lyfte paa hatten.

«Go’dagen, ja!»

Han Anders saag upp, studde seg paa økseskaftet og turka seg yver panna med trøye-erma. Han togg bork og sputta.

«Du e’ ut aa falest, du aa ja,» sa han.

Ja, han var daa det.

«Ja, de’ vart vêr te di no.»

So sette han øksa i stabben og gjekk inn; han kom ikkje paa nokon ting aa segja. Det der var den raraste kar han hadde set i all si tid. Kol-bikande svart skjegg …. So gale saag han daa ikkje ut, han Etvart heller, drengen paa Vollan. – Han kom etter inn.

Det var skulemeisteren. Han kom og skulde faa han Nils med paa skulen.

Haale-de! Han kjende ikkje det han sat paa. Det kritla og kraup igjenom all hans kropp. Skulen …. Det hadde aldri kome for han fyrr, at han laut dit. Han saag paa mora. Ho visste vel inga raad ho heller, no.

«Ja, hainn e’ no vel snart i di aarom no, snart,» sa ho.

Kor gamall var han?

«Ja, læt mæ no sjaa, no …» sa ho og tok seg yver panna og kleip augo att. «Du maa sjaa 146du fe sett. – Hainn e’ no vesst snart i di aarom no ja, e’ de’ aa frekt fer.»

Han var visst 8 aar no? slo skulemeisteren frampaa.

«Ja, det var ikkje umogleg, det, no snart. Læt mæ no sjaa, no,» sa ho og kleip att augo hardt. Visste han kor gamall han var, han Johan ned paa Renningen? Dei kom til same vinteren, dei. Det visste han ikkje, nei. Han reiste seg og saag ut gjenom glaset, saag paa klokka deira og mangt.

Ho bad han sitja. Han maatte endeleg det; for han skulde no ha kaffi.

Ja, han var slett ikkje meint paa aa ganga enno, sa han. Det var um kor gamall han Anders var, han hadde hug til aa faa den karen i skulen, sa han og log so reint rart.

Guten fekk vondt, greinleg. Han gav seg nok ikkje, den karen der. Det skulde bli leidt nok aa koma ut for han.

Ho skulde straks koma etter alderen hans, sa ho. Visste han kor lenge det var sidan den hausten fesjaaet var nedi bygda? Dei var der med ho Fjellros daa, og so laag dei um natta hjaa han Helmer. Han kunde rekna ifraa saan ein 40 vikor etter den tida, so visste han det, sa ho og log. Og so fortalde ho korleis det hekk ihop.

Det kom an paa um det ikkje stod i presteboka òg? meinte han.

147Det var no vel mindre aa venta. Ja ja, han var no i alle fall so gamall at han fekk paa skulen.

Ja – a, han fekk visseleg det, no snart, sa ho. I morgo den dag!

Gutten sokk ihop. So gale det …. so reint svinagti gale

«So kjem du imorgo, da?»

Han skulde svara ja paa det, men fekk det ikkje til. Det sat ein knute nedi halsen.

«A –ah …» vart det berre.

– Skulemeisteren gjekk inn paa ein gard og spurde ut kva aar fesjaaet var nedi bygda. Sidan rekna han seg til kor gamall guten var, etter noko han fortalde kona si um kvelden.

Dagen etter kom han Anders Haugen paa skulen.

Det var fyrste gongen han var so langt nedi bygda. Det var uendes langt; den eine svingen hit og den andre dit. Og gardar var det tjukt av; og grindar, – slikt hadde han aldri sett fyrr. Ein stad var det eit hus som var snødrivande kvitt. Det maatte vera kyrkja, trudde han; men mora, som fylgde med ei stykke, sa at det var ikkje det. Mangt aa sjaa, san.

Enn kor brenn-heldig han var, at han hadde faatt nye klæde, og skor hadde han òg, som var brukande. Det var hovudplagg som vanta. Men so tok han kyrkjehatten til faren, – det skilde ikkje stort paa at han var høveleg paa storleik. 148Kring halsen fekk han eit flunkande nytt, kvitt turklæde. So for den skuld, so. Mat hadde han i ein pank. Verst med bøker. Korleis det skulde ganga, det …. Det kritla under feterne, meir og meir dess nærmare han kom skulestova. Til sist kjende han dei ikkje under seg. Heime fór han Tørris og sprang, idag som ein annan dag. Den som hadde vore gris! Burtpaa aakrarne stod folk og skar; eller dei tok upp potet. Det stod ikkje paa for deim. Ungar var det og, som gjætte kyr; dei kunde gjerne syngja. Dei hadde nok ikkje bytt med han, um dei hadde faatt baade matpanken og turklædet. Graaten brende nedi halsen. Han Tørris, han Tørris ….

Men daa han hadde sete i skulen ein halvtime, ynskte han slett ikkje han var gris eller gjætar. – Det var rare ting kor dei kunde, dei andre, i bøkerne. Ja, dei kunde utan bok og, surna av deim, og det skyna han skulde vera det verste. Og utrulege ting var det aa høyra, det spurdest mangt nytt der, san. Det taarnet dei nemnde – han fekk ikkje retteleg tak i det –, men eit umenneskjeleg stort taarn var det, det høyrde han. Det var verre enn det han Johan Rønningen fortalde og, um taarnet paa kyrkja. So bar det ut med heile hopen. Enn det reint var so det krydde med ungar daa. Og slikt leven dei førde. Gutarne for seg, og gjentungarne for seg. Kva det skulde vera godt for med denne 149ringen som gjentungarne staaka med, det maatte dei sjølv vita. Gutungarne tok ryggtak – det hadde han høyrt um fyrr; han tapte som vart liggjande under. Der laag det sante-meg tvo, og ein under … høy kar! Der var det tvo som kappsprang – aa jø, – snarast baae tvo, mest.

Nei, berre den eine. Han kuta som ein gris.

«Haale-de!»

Dei stogga midt i leiken og saag paa han.

«Du e’ da gut, du …» sa dei. «BainnestForfatternote: «bainnest» ɔ: bannar. paa skula.»

Han vart heit; dei saag so paa han. Kva var det dei vart for, ungarne? Det maatte han sanneleg spyrja um. Men so bar det inn. Du og lell, kor snare dei var, – berre han pikka paa ruta aldri so lite ….

Det var ikkje fritt for anna enn att dagen tok til aa verta lang. Det var nokre seige timar dei bruka, det var alt han kunde segja. Og berre bokstavar og tal var det. Geispen var so beistagteg lei, og det fekk han vondord for. Men i fristunderne var det groveleg til sjau og styr. Det var so reint meiningslaust, tykte han, alt kva dei kunde finna paa. Men det var rart nok: det var moro òg, kar, same kva dei fann paa. So kom det ein time det var lite grand meir liv i. Det var nokre plator han fór med, papir berre, men det var teikningar paa deim, fuglar 150og dyr so du kunde tru det var inni ville skogen. Slikt spel hadde han aldri set fyrr. Enn det mest var som det rerde seg!

Han log høgt. Alle ungarne snudde seg imot han, – det var daa gut, det der, han log som han skulde vera ute …. Læraren smilte og synte han ei ny teikning, ein kjempe-orm, som hadde ringa seg ikring ein antilope. Kva slags dyr trudde han det der var?

«Ei gjeit,» sa han.

Gjeit? Nei, lell?

«Nei, bokk skuil’ æ segj’.»

Dei log, ungarne, – det var dei so forheksa til.

Men enn den styggedomen der daa? Han peika paa ormen.

«Mark.»

«He?»

«De’ e’ mark, høyre du.»

Dei huka seg ihop og log rundt ikring han.

Dei log visst aat alt ihop, dei der. – Men der du, der du! Han gløymde alt anna, tøygde seg iveret og log. Det dyret der – – –

«Haale-de kar, sjaa grisen!»

Det vart drypande stilt i stova, og han visste ikkje ordet av, fyrr skulemeisteren stod yver han og tvistarra paa han.

«Ka’ de’ va’ du sa? He?»

Han skulde svara, men vart berre sitjande og svelgja – det var visst noko retteleg gale no.

151«Gerri-gerri-grisen ….» stota han og peika paa teikninga. Det var eit villsvin.

«Va’ de’ grisen, segj’ du? Som banna?»

«A-ah.»

Læraren stod raadvill ei stund. So vende han seg imot dei andre og spurde seint og aalvorleg, um dei ikkje høyrde det, dei?

Jau, jau; alle saman hadde høyrt det. Haalede, sa han.

Kanskje han ikkje høyrde det sjølv, naar han banna?

«Næ-i.»

So stod læraren enno ei stund og tenkte.

So spurde han um han kanskje ikkje visste kva det var heller, aa banna?

«Næi, va’ de’ lekt sæ!»

So fekk han som ei slags greida paa det. Mangt og … tenkte han. Santemeg var det det. Og so bar det ut att. Han var glad for at han slapp so lett ifraa den lorten der. Han rauk beint i bringa paa ein gut, – slik som dei gjorde. Slikt stell! – han visste ikkje ordet av fyrr han laag der.

«Vill du slaass?» murra han som laag uppaa.

«Ja væll, du Babbels taarn!» log han. «Tvi fastan’, gut!»

Med det same fekk han ein under øyra. Daa vart han sinna. Slik ein utange! Han var paa føterne i same blinken, treiv ei vedskia og gav fiendsmannen yver nakken so han stupte, – den 152tosken der! Men so var det fullt av dei ikring han; dei spende og slog og vilde han til livs. Aa, men han skulde tyna dei, tyna ihel dei ….

«Æ – æ – drep dokk!» skreik han, graattjukk i mælet.

Dei erta og slog. Han tok ein stein. «Bæske-rot, æ drep dokk! Haale-de!»

Og han sende steinen beint i synet paa ein av deim.

«Der kjæm ‘n, skulin!» ropa dei og sprang inn. «Be’re dæ, gut, no fe du da ….»

Han sansa seg. Aa jau, no so …. Han saag etter eit gøymslerom, men kom ikkje av flekken. Han smaatrødde, fort, fort. – Aa jau, aa jau – aa jau, san! Han tumla inn i vedskjolet, saag uppetter veggjerne. Der stod det santemeg, santemeg eit namn uppaa … dei hadde havt blaa blyant, blaa blyant. Kongroa uppunder taket, ho sat i veven sin, ho. – Aa jau, aa jau, san, no so ….

Døra vart rivi upp. Han seig ned burti ei kraa, med henderne for andlitet.

«So, de’ e’ du, de’ denne ja …» sa skulemeisteren; han var so sein og aalvorsam.

«Nei! De’ e’ ikkj’ æ, de’ henne, – de’ e’ ikkj’ æ, de’ henne!» sa han og rette henderne fram for seg.

– Han var fortenkt, daa han gjekk heimyver. Han gjek og tala med seg sjølv, heile vegen uppgjenom lierne.

153Det var daa det raraste slags folk han hadde vore i lag med. Det maatte han segja. Ingen ting tolde dei; ikkje det grand heller. Men so vart det ikkje so dei gjorde noko heller, just. At han ikkje fekk stor-juling i vedskjolet …. Og det nytta vist ingen ting imot deim, var han rædd; det var so utriveleg fullt av deim.

Men no skulde han koma heim aat han Tørris. Dei sprang ikkje ifraa den karen, ikkje. Det skulde han vaaga paa.

Boken er utgitt av bokselskap.no

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.