II.

37Morgonen etter var Ragnhild først oppe, den dagen som dei andre. Trøytt var ho så det knaka i henne, det kjentes som senga vilde ta henne til slave på livstida, men innunder trøytten var ho frisk og lett og kunde ikkje tenke seg å sova lenger.

Ute møtte der henne klåre vêre. Natta hadde teke sitt og gått. Visst var himmelen mørk enda, og stjernene syntes, enno var der langt aust til lysdagen; men det var himmelen som rådde. Han var så høgt over alle fjella og så vidt over alt ein såg, med djupblå farge og med ubotnelige fargeløysa, og etter kvart med slike høgfine leter lengst i aust. Han lova lys og dag. Han vart til dagen sjøl når ein såg vel på han. Ho hadde set havhimmelen ein gong, i all si vidd, med vatr-skyer all vegen, frå vest til aust, frå sør til nord, og heile den himmelvidda var på vandring! Kva har ein ikkje set, song det i henne. Og no såg ho dagen for seg slik han kom til å bli, frå det næraste nære til det auga ikkje kan nå. Så god ein gave at mest ingen merkar han.

Ja vel, men korles stod der til på burslofte? Han fekk ha seg ned derifrå med all som først no, – det vart rettast ho såg dit. Ho gjorde det, da ho hadde kasta litt fôr for hestane.

38Han var der, men det var ikkje lyd i han. Ho tok bortpå andlete hans, og det var uhuglig kaldt. Da hiksta ho til:– Du er ikkje dau lel? He?

Nei gut, der var liv i han. Ho ruska hardt i han, og kviskra:– Gud velsigne deg at du lever, men ha deg opp no, hører du! Opp! – og opp reiste ho han. Han svangla og vilde over ende att, men ho bad han bli ståande og da lydde han henne. Da merka ho han hadde kasta opp, både på golve og på seg sjøl. – Fysj skamme deg, din grisgut! sette ho i. – No er du i bypuss no, det er du! Korles er det du fer med deg sjøl?

Han prøvde å svara, så godt han var godtil, nemnte bryllope hennes og at den gongen vart han vigd til ulykka han, hadde like vel svore å leva som eit menneske, som ein kar, skulde aldri smake sterkt meir, aldri sjå etter ei anna gjente, – til eit minne om deg! sa han og retta seg opp.

– Huff kor du tullar no! Og så må du gå før folk ser deg. Berre ikkje ‘n Håkon alt er oppe, eg tykte eg hørte noko?

Men han stod, og ho vart ståande.

– Og no er eg utskjemt for deg og for all bygda, jamrast han. Ho Beate. Snakka med henne i gårkveld. Ho er jordsvart ho. Ho legg meg ut for barn-far. Enda vi veit det alle i hop at det er ‘n Karl Albert. Det var ‘n Didrik som skjenkte meg full og narra meg til henne den gongen; han trudde eg fór etter a Indiana. Karl Albert og han dei arbeidde i hop, eg ser det no; eg ser all ting no. Og 39eg drakk. Og på lofte bar det med meg. For eg hadde hørt måle ditt den kvelden, du snakka til ‘n Håkon, eg var like glad med kva eg gjorde. Det er eg enno.

Ragnhild glømte han skulde ned frå lofte, ho glømte enda kaffen ho hadde svinga på. Ho tagde og hørte på han, med take i trøyekragen hans.

– Men at eg kunde fara slik! sa han og skar tenner. – Eg?

– Ja ikkje som eg skjønnar det. Eg kan i alle fall ikkje tilgi deg det.

– Ikkje eg sjøl heller. Eg var full. Eg var ein tosk!

– Ja hystj da! det veit vi før. Ingen ventar seg anna av dykk heller. He! de er nokre krakar. Litt sorg eller slikt, og så er det stups ut i brennvine, og så enda lenger ut. Så ligg de der. Så ligg de der og kvinkar.

– Ikkje ‘n Håkon lel, sa han spakt.

– Nei det var no vel! – ti still og kom deg ned! Kom deg vekk så ingen ser deg, eg vil ikkje vita av deg kring veggene her.

Håkon ja, fór det i henne. Han skapar seg sorga sjøl han; av lite eller ingenting. Men han ber henne. Ber henne reint for lett, utan ei hands hjelp.

Paul sa ikkje meir; han føta seg fram til troppa og kraup ned.

Ho stod i glase og såg han luska om uthus-nova. Det fór til og lysna austover, der landvinden kom ifrå, ein skulde mest tru det var han som rulla opp 40mørkre og skyssa det til havs. Ja visst hadde ho drømt det òg, kom ho i hug med ho gjekk inn, at Paul skulde ho hjelpe storveges når tida kom. Ho skulde kjøpe ei makelaus fele til han. Tida kom aldri. Ho laut le kvar gong ho mintes det, enda det var vondt å le til slikt: Paul hadde òg havt slik ein dyrverdig draum, forutan spelmannsdraumen sin, han hadde drømt seg han var klokkar og stod i kordøra i svart frakke og med gullbriller og song Zions vœgter hœver røsten. Synge kunde han, den tida dei gjætte i lag, bedre enn han spela, men herre gud rett for ein draum. Gi ikkje ein dum ein draumar, gi ikkje bakarbarne brød.

For resten, – ho fór bort og tok kjelen, for no kom han–, om det var ho som rådde for det, så vilde ho ikkje ta draumen frå nokon ein, finn heller på einkvart anna vondt å gjera dem. – – Eit fe som kan snakke er det elles inga sak for. Den som ikkje det kan, slik ein som ‘n Håkon, den kjem ein til å halde av så reint for mykje. Reint for mykje.

Men no stod ho her og vov att! Det var ein uvane som hang ved henne, og verst var det om morgonen, før dei andre kom opp, friskaste godvêrsmorgonen kunde ho stå slik. Ja ja. I dag var det no ein dag for seg. Det var dagen etter i gårkveld. Ho lya litt, gjekk så bort til vesle spegelen i vindaugsposten, tok av seg ein sotflekk og retta litt på håre, strauk eit par gonger nedetter seg. For no kom Håkon.

41Han var ikkje søvnig, det var han aldri, han gjeispa berre litt for skikks skyld. Ho snudde seg i mot han, smilte ikkje og helsa ikkje, dei hadde ikkje den skikken, ho fresta å seie det med auga, god morgon eller noko slikt, om han da brydde seg om å sjå det.

– Snild som ikkje vekte ungen for meg, sa ho.

Han gjekk åt vaskarfate før han ansa kaffen. Dei sat på kvar si side av kjøkenborde og drakk kaffen, og rett som det var såg den eine på den andre, ein blunk, i dag som ein annan dag. Men auga hans veik unda for hennes, om dei møttes. Det var merkelig kor det drygde før Tale kom i dag. No reiste han seg, rettno gjekk han til stallen. Stilla stod som ein fiende millom dem, reint levande. Ragnhild vart heitare etter kvart. Ho fekk ei darring i seg, halvt lykke og halvt angst, for no måtte ho snakke med han.

Ho snakka om slaktinga, og ho snakka om bakinga, og han svara, det vanta ikkje det, men ho syntes han tagde like vel, at han gjorde seg til eitt med fienden i kring dem. Dette fann ho seg ikkje i, slett ikkje heller, ne-hei gu’! som Gammalfaster sa. Det måtte gå an å snakke her i garen òg, der det vart så mykje snakka. Ho lo:

– Du står som ‘n Tore Fortenkt, som gjorde barne for blautt!

Han såg forundra på henne.

– Og her i sta, sa ho, da såg eg ein som ikkje var frakare. Ja du veit ikkje vi har havt frammandfolk 42på burslofte i natt? Jau da, han Paul har sove av seg fylla der. Eg fann han utom veggen i gårkveld, så skjenkt som ein skipper, og så visste eg ikkje anna råd, eg fekk han dit og breidde han ned. Så var eg der og jaga han, no her; da var han ikkje mange merkerne. Eg tykte mest du burde vita om det. Like vel.

– Jaså.

Kva han meinte med det orde visste ho ikkje for vel. Han såg ikkje opp.

– Ja eg vil du skal vera like blid for det, Håkon. Du er ikkje den at du misstenker meg for noko slag hop-hav med han. Ikkje får du vera så liten heller, at du tek deg nær av om eg tykkjer litt synd i han. Kom i hug vi er foreldrelausingar å kalle både han og eg, fattigungar forutan far. Du veit kanskje kva han har vorte narra borti nedpå Stranda?

– Hm! Kan hende eg har hørt i det. Men, sette han i, – lat meg ha fred, det varsku eg deg om!

– Langt ifrå, du får ingen fred. Nei, Håkon.

Han såg vilt rasande på henne. Auga hans synte henne det eine etter det andre som kunde ha jaga henne der ifrå. Det var ei lang og uhuglig stund. Endelig veik auga hans. Han stod eit tak og stirde i golve. Ho står og ventar. Best det er, ser han opp på henne att, beint i auga på henne. No var hans reint hjelpelause. Andlete bevra i angst. Da skjedde der som eit under. Han vart eit anna menneske, han såg lysare og frimodigare på henne enn han hadde gjort nokon gong før. Det rørtes oppi eine 43augebruna på han, det vart ein liten lått, – og mindre kan ikkje eit menneske le, tenker ho.

– Eg såg i snerten på han da han fór om nova her, sa han.

Ho gjorde store auga.

– Ja, sa han, og no lo han verkelig: Det let seg ikkje løynast det som vil fram.

– Nei det lyt eg komma i hug, skjønnar eg. Ho var så lykkelig ho kunde ha daska til han med filla ho hadde i handa. Før ho visste ord av hadde ho gjort det.

– Eg skal aldri kike meir, lova han, og no laut han til hestane.

I det same kom Tale òg. – He? flirte ho, står de og viser tenner åt einannan! Å ja ja, det er ein ampe med slik ein ektekall. Men det har hendt seg dei fekk folk av slikt òg.

Einkvart i den vegen sa ho ofte, men ho lo på ein annan måte i dag, ho kom Ragnhild mykje nærare. For resten såg ho ut som ho skulde vera nattvakande. Så seier ho og sett hendene i sida og ser på Ragnhild, så langt ifrå vise sitt:

– Nei sannelig var ‘n Håkon mann i gåreftas, reint ein mannsperson; det skjønnar eg på min mann det. Berre du ikkje får folk av han så er det bra, – du er ei gullhøne å ha i garen, det ser eg no. Og jamenn trengs du! Om det så er ‘n Didrik så har han eit slag age for deg. Eg trur det mest ikkje. Lat meg seie det, med eg held på og vasar: Eg trudde det slett ikkje da du kom her. Du såg ikkje 44skilna på ekteskap og ekteseng, av det folkslage var du, kva skulde du her? Vakker ja, som ein skulde sjå deg i ein draum i barndommen, men herre gud!

Ho snudde seg tvert åt benken og tok fram einkvart.

Ragnhild vart eldande raud. Ho hadde venta alt anna av Tale. Og da Tale stod ved døra og skulde åt fjøse, sa ho, det kunde ikkje vante stort på ho gret:

– Kva sa eg ikkje den gongen ‘n Håkon skulde komma til. Den ungen nektar eg live, sa eg; slik såg det ut for meg alt den tida. Det var heller ein annan eg burde ha nekta live. Å ja, skit, det går vel eit liv om senn. Her er ikkje reint kolsvart no lenger. Men skal eg ikkje åt fjøse? No legg eg i veg! sa snilen. Der med fór ho.

At dette var Tale kunde ikkje Ragnhild få til. Det kom over henne at no først hadde ho flytta hit i garen, no først skulde ho ta til. Ho arbeidde like fort om ho tenkte, og fortare etter kvart som tankane tok henne. Dei sette inn på henne så ho lite visste kor ho var. Så var det ikkje tankar lenger, dei rann ut i minne, ein levande stim av minne og billete. Det var ikkje stort mindre enn heile live som levna opp for henne; ho såg det og ho levde det, i lysinga av ein still og klår dag.

Nokon far hadde ho aldri havt. Han skulde vera ein storskipper og kom hit frå sjølve have, 45han hadde forlist her utanfor, og vart gåande i bygda og vente på skip som tok han med sørover. Han heitte einkvart på R, og derfor vart ho døypt Ragnhild, hadde dei fortalt henne; mora nemnte ingen ting om det. Ho var utskjemt, – han skulde vera gift mann dess meir. Enda var det dei som vilde ha henne, og utrulig bra folk, men ho sa nei. Ho fekk pengar sendande, og kjøpte seg ei stue; gjekk så på arbeid hoss folk eller tok heim arbeid. Eit rundrygga og blidt kvinnfolk, slik såg ho henne no; men framom alt var ho mor hennes, eit hellig menneske. No var ho i jorda. Ragnhild hadde set døden før ho var åtte år.

Ho kom til Stavsund og var gjætlegjente, nedi garen hoss Even. Ho var like glad med kor dei gjorde av henne. Men Even og kona hans vart foreldra hennes med ho var der; dei òg vart hellige menneske for henne. No mintes ho berre det som var stort og vakkert frå den tida, men det var no òg det meste. Slik song kubjølla i skogen, godvêrskveldane, slik hørtes gauken når han gol første gongen om våren; no såg ho solmorgonen over fjelle, og kvite sauene som hadde natta over der oppunder høgste pynten. Så var der eit anna liv, langt bortom desse draumane. Det var eventyra ho las. Det var Paul som stal med seg bøkene til henne, han gjætte i Valvika og buskapane deira kom ofte i lag. Han var klokkaren, skulde bli, og ho madamen hans, kanskje? Ho skuva han i bekken ein gong berre for det han var så alt for 46snild. Som ho trega seg! Og som ho lo! For noko så vått og rådlaust – –

Så er ho uti ville marka ein dagen, oppå ein haug: ho hadde ei fyrstikke, og så kunde ho ikkje styre seg – ja ho tenkte ho skulde ikkje vera dum no, men straks etter var det gjort, marka var så for stor og vid kring henne, og der til fekk ho ein urimelig hug til å gi tegn åt folk på andre sida fjorden, kva slag ungar var det som gjætte der tru? Ho hadde ripa i stikka og sett eld på ein tør-einer. Elden tok råda frå henne, han tok lyng og han tok byskje, let seg ikkje mane eller stane, ho ropa og ho slo, ho bar på vatn i treskone sine. Da kastar ho seg ned attmed ein stein og bed åt Vakkermannen, ho var 10 år den sommaren: – Du skal hjelpe meg, hører du! Gret gjorde ho ikkje, det såg ho no, hadde visst ikkje gjort det sia mora vart teki frå henne. Ho ropa og bad. Og hjelpa kom: tora slo over fjelle, og litt etter kom regne høljande. Ho undrast ikkje over det den gongen.

Sia ein gong låg Beret, husmora hennes, og var sjuk. Ho såg dei venta døden. Og på Even såg ho at den måtte ikkje få komma. Aldri glømte ho andlete til Even, slik det da var. Lenge streid ho i mot, men så gjorde ho det, ho gjekk åt fjøse og kasta seg ned og bad. Ho bad Gud sjå ‘n Even der han gjekk, og tenke etter kor snild ho Beret hadde vore, ho skjemdest for Guds auga, men dess hardare bad ho. – Nei eg veit da eg har ikkje tru nok, 47men du får ikkje bry deg om det, du hjelper lel du, den her einaste gongen! Da ho vakna morgonen etter, var Beret over det verste. Slik var ein den tida. No levde ein i eit anna land, ho visste ikkje rettare ord for det.

Så måtte Even gå frå garen, og ho kom andre stader. Og åra dei gjekk. Ting for ting tok henne med undring, men ho lærte seg det var best å vente, for så kom svare ein gong; eller så kom det ikkje, for det fanns ikkje, – det går på den måten òg. Straks ho hadde presthanda av seg laut ho tene for full taus. Ho tente hoss ein mann ei tid, han var vond. Seige sengliggande vondskapen, så ingen vilde vera der. Gjekk gjorde det. Kan ein seie. Som han sa nordlendingen, den dagen han hadde vore kirkeklokkar:– Da eg kom midt uti Fadervår, der kom eg utor. Da tenkte eg: skit! og så sa eg amen. Og det gjekk!

Og heile tida hadde ho havt den vona og vissa i seg, at ho trongs der ho kom. Ho tykte ho visste meir om kva von er enn alle ho møtte. Snildt folk, og rart folk, storparten av dem, men dei var så hjartelig sløkt. Knapt at der var lengt i dem ein gong, eller lengten sat i dem som ei pine og ikkje som ei lykke – ho såg seg sjøl gå dem til møtes med auga blå av voner og lengt, så dei stana og steig til sides. Ho skjemdest ved det no, men slik hadde ho verkelig vore, at ho sa inne hoss seg sjøl, eller song det, rettare sagt: Nei hjarte og den ting, det vil 48eg berge med meg! Og så hørte ho noko av ein gammal song eller kva det var, ein stubb som var hennes: – Eg finn meg vel ein stad eit himmerik!

Slik var det ho møtte Håkon. Merkelig: Han hadde set henne heile tida, men ho ikkje han. Til ho møtte auga hans. Han hadde dansa med henne. Da såg ho at der var dei auga ho hadde venta på. Ho vart ikkje forundra, større, vart visst ikkje så mykje som heit. Det var Paul som spela, og ho gledde seg over kor godt han gjorde det, kor djupt han gjekk, han rørte botnen i folk, og sjøl veit om ho ikkje den kvelden òg hadde drømt om å gi han fela. Ho kjente seg som søster hans; ho gjorde det enno; ho vart forfæld når ho merka kor mange ho kjente seg som søster til. Men frå denne stunda vart det langt millom henne og dem. Det var Håkon ho skulde gå til.

Ho venta rolig til han bad henne komma. Da først mintes ho korles tilstande var i heimen hans. Foreldra kunde ikkje forlikast, somme la skylda på den eine og somme på den andre. Didrik låg i krangel og prosess med både den og den, og Tale var ein kaldfisk som ikkje hadde snakk med anna folk, dei visste ikkje sist dei såg henne ved kirka, mannen skulde til med vera henne utru, og det hånflirte ho til; arbeidsfolk trivdes der ikkje, og eldste sonen, han Johannes, fór lukt til Amerika, så forhatig var han på faren. Det verste var at no vilde Håkon same vegen, utan amerikafeber.

Det første ho gjorde, det var rart å tenke på det 49enno: ho fór dit og snakka med Didrik. Ho sa han at utan Håkon fekk garen flytta ikkje ho dit. Garen brydde ho seg elles ikkje så hardt om, ein gar er ingen helligdom, men for Håkon skulde det vera heimen og litt meir. Og det rare gjekk for seg, mest som ei høgare makt umaka seg og hjelpte til, at Didrik var berre solskine og godlåta. Han gret enda, lite grand: Han var så lei for det Johannes reiste, og tilstod at skylda var hans eiga. – Eg er så rangt ihopsett, sa han, eg skal ha rett og rett. Så skjønnar du kva eg får. Kan du få liv og lykke i ‘n Håkon du, da tilgir eg deg at du tek han frå meg, gu’ gjer eg så. Deg trur eg det gode følger med. Deg trur eg jamvel Tale blir litt glad i. Garen skal de få; eg er utsliten no, og unner dykk meir enn den. Og du unner meg kåre, det ser eg. Blir eg for uvis mot deg, og det blir eg vel, når hørte du anna om ‘n Didrik Dale? – så lyt du enten slå eller òg sjå på meg, helst det siste. Og før ho fór, sa han: – Eg har set deg lenge eg. Der er høgd over deg. Ja slik sa han.

Ho snakka med Tale i same renne. Tale såg ikkje for glad ut da ho hørte nyheita. Hånsmilen fór som nordavinden om våren over andlete hennes. – Skal no du òg hit, sa ho. Ja ja, enten er det ei ny tid som da kjem flyttande, eller så er det noko anna. Meg skil det ikkje. Eg kjem berre i hug at auga hans Didrik var på lag som Håkon sine, den gongen eg vart hengande med dem. – Ja visst er det ei ny tid som kjem, tenkte ho sjøl.

50Ho tenkte det no òg, med ho stod her og jamna mjøl på mjølk og skulde ha i stand heitsoll til frukost. Men samstundes hugsa ho at Didrik kom så seint ned frå lofte i gårkveld. Der kunde da ikkje vera noko i at han fór hoss tausa der oppe? Jauvisst kunde der, så pass hadde ho set på han. Han var så ulik Karl Albert han vera kunde, og enda var dei av same slage. Ein gong måtte ho verje seg med all si makt mot Karl Albert, det åre ho tente hoss han, og det enda han rekna seg som bror hennes å kalle. Ho heldt på å bli for veik den gongen, jamvel eit kvinnemenneske er ikkje likare stund og anna, det er ei skam!

Det vart ikkje anna råd, ho fekk snakke med Didrik. Ho vilde snakke vakkert med han.

I det same kom Tale utor fjøse. Ho sila mjølka og vaska opp kjørela utan å seie eit ord. Ragnhild nemnte at no vart her mat, men kor var karmennene? Tale tagde. Men så seier ho ned over arbeide sitt:

– Du hørte det du òg kor han kom ifrå i gårkveld.

– Han kom ned frå lofte ja. Meir hørte ikkje eg. Meir trur eg ikkje heller.

– Du trur det da vel når eg forteler det? Tale rettar seg opp og ser på henne.

– Ikkje før eg blir nøydd til det nei.

– Å ja; du blir nøydd til mangt du, stakar. Så ler ho den stutte kalde låtten sin: – Eg har 51elles meg sjøl å takke for det der; både for sorga og skamma. Det var eg som fekk førkja hit.

– Ja, det har eg hørt han seier; han ler så rart?

– Eg hadde grunn til å tru ho var dotter hans. Eg vilde sjå det. Og ein hugna måtte det vera å ha dotter si i huse? Hahaha! det vart du Tale som var dum den gongen òg – eg fekk da sjå det! Liksom ikkje nasen min var lang nok før! Men sjå: straff måtte ein vel ha om ein så var tre gonger hellig. Og det er neimenn ikkje eg.

Ho stod og såg det for seg så det lyste i auga. Låtten vanstelte andlete tak for tak. Men så råmer ho med seg og ropar inn i kårstua at no var her mat.

Straks etter kom han. Han var i ein smil alt andlete over, helsa høgt god morgon til dem båe, og snart sat han i djupe tankar og åt. Han åt seg sveitt. Bordskikk heldt han aldri. Han såg ikkje ein gong opp da Håkon kom, la ikkje merke til han. Håkon drog på smilen. Så kom Arn-guten settande, slengte seg ned på krakken og treiv skjeia utan å lesa for maten, merka så at Ragnhild såg på han, og vart raud. Men så manna han seg opp og sette skjeiskafte i borde som ein vaksen ein:

– Nei ho Gammalfaster ho er feig no. Ho ropa meg inn på lofte og gav meg sukkergodt, og enda hadde ho ikkje det grand å spøre meg om. Ho velsigna ‘n far som hadde gitt henne bygodt, ho skulde ikkje glømme han, let ho. Betterde, når ho døyr da får du stygt med peng, far!

52Didrik bad han halde flabben sin. Håkon lo, og da lo Arn med. Men Ragnhild sette auga i gutgapen til han tagde og såg i borde. Ikkje lenge var det, så hadde han glømt seg; han trudde seg til mora denne gongen, men høgt så alle hørte det:

– Og så drømte eg i natt at her var gravøl. Ja ikkje gravøl, men her var dauingar, vi heldt på og slakta, vi knekka ku for ku, vi gav dem økshammaren i nakken berre så det stod etter! Og så kom dei leiande med a Gammalfaster, men så daua ho sjøl, ho hadde ete i hel seg på revgifta hans far. Ja gut! – Ho kunde gjerne døy no snart, ikkje sant?

Tale lo. Ho visste det var både stygt og gale, men slik hadde ho vorte. Her i huse laut ein le, eller òg gråte.

Håkon ser på Ragnhild, ser kva han skal gjera, og reiser seg og høgg brorkroken i nakken og hiver han ut. Sette seg så til bords att og åt. Han såg på Ragnhild og lo, han gav seg sytten om dei andre:

– Er det ikkje huglig her i huse, tykkjer du?

Ho stod og stelte mat til barne, som gjenta kom berande med. Ho såg stort på han, i glede, løfta brunene og drog på smilen. Så nær han hadde ho aldri komme før. – Her i huse? tenkte han. Det er eg som skulde skape huse; det er det ho ventar. Kan eg det, da er ho mi.

Men der sitt han far. Mot han er han verjelaus, no når han har gjort seg til herre over han. Han minns eit stygt hende dem imillom. Det var straks før han fekk garen:

53Faren går der blid og trygg og hundsar han: slik og slik; og Håkon tier og finn seg i det, som elles. Men best det er så finn han seg ikkje i det, han seier stopp. Faren spør i iskalde vondska: – Jaså, må eg verkelig jaga deg òg frå garen? Håkon svarar like kaldt: – Nei, stakar, det blir eg som jagar deg. Dermed skyt sinne opp i han, så han slær i borde og går tett inn på far sin med knytt neve: – Gjer eg min rett no, da – da! Der med er faren like blid og seier ja ja, du skal få det som du vil. Og der med var Håkon seld. Dagen etter sette faren viljen sin igjenom liksom Håkon aldri fanns.

Slik er det no òg. I morgo den dag gir han frå seg retten sin, og draumen sin, – der fór det, san. Kvifor kan ikkje ein slik usæling få viljen sin fram og gå til bottens som han sjøl lystar? Men så er han der, denne vonde men varme styngen, at her har du Ragnhild. I dag legg det eit andsvar på han så han kunde klaga seg.

Dei andre gjekk frå borde, men han vart sittande. Det hadde hendt seg før, for resten.

Nei, han hadde aldri trudd der var noko millom henne og Paul, aldri trudd det og enda ottast; han hadde set ho visste ikkje om det sjøl. Han ser henne for seg den gongen han fria: Ho såg han ikkje. Ho kom lei, blidt men blindt, lagnaen i vald. Han vart sjuk den gongen. Har ikkje kunna sagt henne eit ord før no. No sitt han her og kan seie det han vil. Kan godt seie henne at om ho gjekk med litt av ein annan i hjarte, det var ingen ting mot det 54ho er. At det er opp i mot ei pine å sjå kva ho er verd, – å vita at dette menneske er bortgitt til han og folke hans, til garen her; til Vonlausheimen, som Tull-Beret kallar det.

Og i morgo kjem faren og snakkar til han – herre min dag kor han ser han! Verst han må sjå mor si òg, ho som styggest ved mannen sin; som har forherda seg og flirer.

Kva skal han så gjera?

Ein mann kan ikkje spøre den han elskar om det, det er visst ugjort enno.

Han reiser seg, og seier til Ragnhild, for no er dei to-eina i kjøkene:

– Det verste er at ein skjønnar folk. Og verre var det vel om ein ikkje skjønna dem.

Han leika litt med Hallvard, vesleguten, som heldt på og fekk seg mat. Det var ein som visste kva han vilde. Han såg ikkje verda frå for mange kantar enno. Mange var tilfreds når dei hadde ein slik gutkvelp å leva for. Og kvifor ikkje!

Didrik var enkemann da han vart gift med Tale, og hadde ei dotter som heitte Lea. Ho var gift og budde straks på andre sida sunde, i Fagernese. Mannen hennes var skipper og heitte Morten, men Didrik kalla han morten, for han tålte ikkje den kroppen. Dei hadde elles vore mykje i lag den tida Didrik var skipper og den andre var gut om bord.

Det vart fortald og trudd at Didrik hadde vore utsett for eit gann eller eit vondt ønske. Han hadde 55svike ei gjente, og mor hennes hadde lova at så lenge ho levde skulde han ikkje komma inn i kirka med brura si. Folk mintes det vel: Ein gong kom ikkje brura, ho hadde vorte klein om morgonen; andre gongen kom ikkje presten, da var han sjuk. Tredje gongen, da fekk ein sjå. Da gjorde Morten det, for gode ord eller betaling, han fór i veg og trua kjerringa med kvast, eller kva råder han brukte; nok var det, kjerringa laut ta i seg develskapen sin, og Didrik vart gift. Morten var blåe ungen den tid.

Da Lea voks til, var han ikkje eldre enn at ho vilde ha han. Didrik var olm på han førut, dei hadde vel så mange skarvstykke i hop at dei var fiendar. Men Lea var ikkje den at ho spurte far sin, og gift vart dei. Ho vart ventelig det einaste Morten fekk av Didrik, sa folk.

Dei sa det òg, at ho var han ikkje for god. Heile gjenta var berre gap og gælenskap. Ho var langt ifrå stygg å sjå til, men ikkje klædde ho seg som anna folk, og slett ikkje snakka ho slik. Dei hadde ord etter henne heile bygda over, og mangt var ikkje hermande. Bryllopsmorgonen sa ho, da brurgommen kom inn i stua:– Er det han der eg skal ha? Nei gi meg no vatn! Ho svara ikkje ja for altere, ho svara ja da! Ingen ting var så hellig at ikkje Lea lo til det. Dei meinte ho hadde havt det for vondt, ho var nær-takande nok, såla. Noko hadde ho vel lært av stymora, ho Tale, for ho òg flirte til både nød og skam.

56Om mannen sin sa Lea: – Han smakar meg som usalta graut. Ein snildmeinande og godhjelpande stakar. Gud gi der var litt devel i han, så skulde han få kjenne meg! Faren sa ho aldri eit vondt ord om, det let ho dei andre gjera; ho skrytte berre av mannen sin til han, det skulde vera gift nok.

Det verste for Didrik var at han skyldte dem pengar. Lea hadde lånt han morsarven sin da ho vart myndig, det var eit par tusen kroner, og aldri rakk han å betale dem. Ho minte han om det, ein gong og to gonger, for det bar att og ned med Morten som med mange andre den tida, og no sat han utpå Fagernese og kopa etter fortenesta som aldri kom. Didrik lova henne pengar første gongen. Sia såg han seg ikkje syn for det ein gong.

Fagernese var det romme Didrik lova Karl Albert. Han sa han hadde det på handa.

Didrik kaldsveitta først han kom i hug det. Ja visst måtte det bli sant når han hadde sagt det, ansles var han ikkje skapt. Men orda stod der og spådde vondt, stod i breidd med fienden og venta.

Han måtte over sunde med all som først. Når han berre fekk att den gamle trua si, at han hadde rett til å vente seg framgang, da gjekk det; han laut vente til ein annan dag. For det andre som plaga han, det var inga løgn, ikkje no lenger, han såg det på Håkon at han tok snart til vettes og gav etter. Berre ikkje Karl Albert og Morten råktes før han nådde dit. For da drap dei han, så å seie.

57Men same morgonen kom Morten over sunde, han var tobakklaus. Han var nøydd til å borge, så han gav seg tida og snakka med grannen om både vêre og somt anna. Karl Albert nemnte at værfar hans hadde vore innom: han hadde noko nytt for seg, ja han var reint ny heile mannen. – Og du veit da om det? sa Karl Albert. Morten var ikkje den mannen som let seg merke med at han ikkje visste. Han såg oppetter veggen. – Du som har gitt han Fagernese på handa? sa Karl Albert. – Morten spurte om han verkelig hadde fortalt det. – Med eigne ord ja, let den andre. Morten tagde og såg oppetter veggen på nytt. Han hadde brunt kjakeskjegg, og elles var han snauraka; når han kneip att eine auge og drog litt på eine munnvika, slik som no, da var han mann for både det han visste og det han vilde. – Ja ja ja, no fekk han heim og til å eta tobakk, trudde han. Værfaren sa han aldri noko om, utan til kona.

Morten fortalde Lea det han hadde hørt, stod så og såg på henne og venta. Ho vart meir og meir lystig i auga, ho måtte sjå for seg einkvart løglig. Andlete var smalt og tynnt som Didrik sitt, og auga likna hans, berre at dei stakk aldri.

Da Morten hadde venta lenge nok, sa han: – Han far din han spekulerer han. Og her sitt vi. Om åtte dagar har vi tvangsauksjonen. Dei nøyer seg ikkje med renta heller no, dei vil ha pengane. Ja. Og stua full av ungar.

58Lea såg på dem liksom ho talde dem. Dei var 3 i tale, – den eldste var alt utflogen.

– Ja ja, sa Morten, men vi har no 4 da å tenke på, og oss sjøl, det –

– blir seks ja, fall Lea inn.

– Og så lyg han. Han lyg, beint fram.

– Ja like snart beint fram som på annan måte. Jaså han spekulerer han. No spekulerer eg òg. For no er han i pina, og no skal eg skreva i veg og ta han. Eg klemmer han til han skrik; eller til det kjem pengar utor han.

– Trur du det nyttar?

– Trur! bles ho. Eg går lei eg; så trulaus som eg er. Og ‘n Håkon og denne himmelharpa hans, dei skulde vel eiga hjelpande hender dei òg. Eg skal låte slik for dem at dei bløyter seg i klæane. Og du, gullbosten min, du tier det meste du er god til.

Ho tok på seg den gamle vårfrakken hans, det var ei staskåpe etter hennes meining, to knappar var der enno, og det kunde vera nok, for dei var store. Til hovudplag tok ho det første ho fann, og det var det raudrutute halsbinde hans, som ho snara kring hovude på sitt eige vis. Der med var ho klædd, – folk vilde kanskje kalle det tvedrakt det ho fór i, men ho trudde ikkje det vart dei som lo sist.

– Ja, han far din likar no ikkje meg, større, sa han etter henne.

– Undres ikkje på han, lo ho, og langa på og gjekk.

59Ho gjekk rundt vågen, ho likte ikkje båt. Kjerringane undrast, der ho fór fram: det måtte vera både sjæla og saligheita ho skulde hente heim no. Sjøl syntes ho at ho susa i veg som ein nyskodd devel. – Neigu og nei! snakka ho med seg sjøl, i dag er det ikkje nådens tid, far min. De lyt tenke litt på at eg har denne mannen å slite med, har de set han? Auga er gode nok i han, men på vette der er han blind som makk i mold: du kan syne han i blankaste dagslyse at to og to er fire, han ser det ikkje. Øyra har han òg, men i sjæla der er han dauv som dauing i kista: du kan rope sanninga til han så høgt at du sprekk, han hører det ikkje. Hjarte i han vil eg ikkje nemne, det er berre talg. Så eg er ikkje mild nei. Eg vil ikkje bli heimlaus i lag med slik ein krok, – ho grøssa når ho tenkte på det. Nei gutar, her kjem eg, her kjem ho Lea, slik ser no ho ut. Stakars far, det seier eg.

Slik ein dag da folk! Rettelig ein sigersdag. Rart at ikkje folk vart gode i slikt vêr: sola skjein gull og glede ned til fattigfolke. Jagu skjein ho no lel!

Ho møtte Arn ute i tune. – Kor har du gjort av mor di? spurte ho.

Gutskarven såg litt på henne først. – Ho er i fjøse.

– I fjøse på den her tida?

– Ja. Ho held på og kælvar. Han sprang som for live da det var sagt.

60– Din mor-unge! frøste ho etter han. Kom hit så skal eg fli deg!

I kjøkene fann ho Ragnhild. Heile menneske kom henne for som ein blåflekk på himmelen svartaste vinters tid. – Du er lykkelig som smørauge i grauten du, sa ho. Men eg, eg er ute i vondt vêr i dag; det ser du visst på meg.

Ragnhild opna døra og bad henne leite inn.

– Nei da, eg er ikkje verdig i dag, let ho, – ein lyt vita romme sitt, sa dasslokke; eg har eit vondt erend. Eg vil ruinere dykk lite grand. Er ‘n far inni kårstua?

– Det er ‘n visst, men sitt ned ein augeblink her hoss meg da!

Lea sette seg ned, yttest på skammel-enden. Ragnhild syntes ho såg ut både brydd og bortkommi, ho tykte ho burde gå bort og ta i henne litt og seie einkvart godt til henne, ho såg ikkje mange som meir trong det. Men, tenkte ho, korles kjennes det for henne om eg det gjer?

I det same kom Håkon, han gjekk og leita etter ein kniv. Lea kunde ikkje halde seg, ho måtte le:

– Jau da, det er eg som sitt her. Du vart redd no, du kan verken gapa eller gala. Eg skulde hit og ødelegge ‘n far vår. Får eg ikkje pengane mine no, og det på timen òg, da veit eg ikkje kva eg gjer med han – eg drep han!

– Berre eg fann denne kniven, sa Håkon, han smilte eit grand.

61– Nei men du får ikkje lov å snakke så stygt! bad ho. Da blir eg redd.

Ragnhild såg med ein rolig smil på dem båe, slik at dei kjente det og tagde. Men ein staden inni henne levna der opp ei uro som ho hadde merka før: Ein kunde aldri vita kva som vilde skje her i garen. Men gud skje lov at ho var her, ho skulde vel halde styr på dem.

Håkon gjekk ut att, og da reiste Lea seg. Ho stod litt og visste ingen ting å seie, mest som ho skjemdest for Ragnhild. Ser på henne utan å høre det ho seier; det fer ei hjelpelaus bevring over brunene hennes, dei var så unge og fine enno. Så kremtar ho høgt og like sæl og går åt kårstua.

Ragnhild vart ståande og sjå dagen ute, han synte seg så rart for henne. Høgt over verda, over alle fjell gjekk han, og han var smilande lys og blind. Den same lyse blinde smilen hadde ho set hoss ungdommen; slik smilte den som hadde ei von om lykka utan han visste av henne. Ho spegla seg sjøl i denne dagen: – Eg finn meg vel einstad eit himmerik.

Men kva eit menneske som Lea seier, det tek vinden med seg. Enda sitt det att, i hjarte på Håkon. Han som har set at enten må han eller faren lide undergangen.

Didrik sat og skreiv da Lea kom inn. Han hadde arbeidd seg opp og var i lyst lune no. Ovtruen visste han at han var, inga råd med det, og eit varsel er 62eit varsel, men han hadde tida for seg og folke slikt slag. Han var så for ung enno, han syntes han kunde snu både vêre og lagnaen. No stod mølnbruke ferdig så å seie, og sag og andre framsteg kom opp breiddmed, litt etter kvart. Der fekk Håkon noko å leike med; der var kvenna som skulde mala pengar åt han;– da måtte han vel bli vâr at han hadde ein far han òg. Eller om ein skulde vera uvøren og tru at Johannes kom heim? Han skulde bli opp i under. Men ta det rolig, Didrik, formana han seg. Ingen hast, inga utidigheit.

Denne fånen bortpå Fagernese og det stakars kjerringbisne hans –

Da var Lea i døra. – Merkelig, sa han, men i grunnen fann han det ikkje det minste merkelig, for det var just henne han vilde snakke med. – No kjem du som eit godt tegn, sa han.

– Det kan du vera stø på, ler ho. Her kjem i alle fall hovudpersonen for i dag. Som han sa, syndaren dei skulde hogge hovude av. Eg kjem og skal ha pengane mine. Om åtte dagar i dag sel dei vekk garen under føtene på oss og huse over hovude på oss, slik står det til. Så no må du ut med pengane ja. Så mykje eg får sjå mors-arven min eg òg. Får halde ‘n i handa ein times tid. Og så kan eg be folk kysse meg – – det gled eg meg på.

Han såg på henne, litt sømntung i auga. Svara gjorde han ikkje. Lea gjekk fram og sette seg, la eine knee over det andre og sat og stirde han beint i andlete. Det var hardt arbeid, for faren tok til og såg 63ut hjelpelaus no, og hjelpeløysa var leiaste syne ho såg, verre enn utsvelta naut på båsen.

– Ja ja, du må til, den her gongen, sa ho. Så la ho hendene på knee og venta att, med auga på han.

Didrik såg i golve og han såg på henne, tak om tak. – Er det slik du kjem, sa han endelig.

– Det ser du vel det. Og her sitt eg til du er mjuk. Til eg har dem.

– Ja men kjære deg, du veit det er umulig for meg å –

– Ja da, ja da! Men sjå, det bryd eg meg sytten om. Umulig ja? Umulig skal vel frestas det òg. Pengane eller live denne gongen. Eit dotterhjarte ber ikkje all verda det heller.

– At du ikkje eig minste tanke for –

– Nei! Ho ler høgt og hardt:– Av meg kan du da ikkje vente noko slikt!

Han stirde tom-øygd på henne. Men midt i rådløysa fekk han att tankane sine, og trua med, ein vedkjømelig mild gave. Han undrast han ikkje hadde set det straks, for her sat ho og fortalde dei måtte sele garen! Kom sjøl og fortalde det, såltinge, det einaste budskape han trong å høre. At det var det beste for dem òg om dei vart fri denne skarve garparten, det nytta det knapt å nemne for henne, kva veg vil du med eit forskræmt kvinnfolk. No sa han merkelig, og det i djupt ålvor, for no var Fagernese til sals. No var Stranda hans.

Han smilte til Lea. Det er trollungane ein blir 64mest glad i. Ho nemnte ikkje løgna hans enno; stakar, ho sat og venta før ho smikka til, sat og godna seg med det.

– Så sant det står i mi makt, sa han, så skal eg gjera utveg til pengar no.

– Du får så det ja, flirte ho.

– Eg svær at eg skal ikkje ha sømn over auga før du har fått ditt! Eg skal låne på kåre mitt, eg skal sele det for ein Judasskilling!

– Ja ja, nikka ho, reiste seg så og gjekk åt døra. – Trur deg gjer eg no ikkje da. Det er med deg som med dei andre, du har lova for ofte; den vonde har fått klotak på deg. Men eg skal vera så vond at eg trur deg lei. Det vil seie: eg veit om ein økskjeft som skal bite på deg, i fall du narrar meg. Hører du det?

– Ja, kjære.

– Nå, eg er redd du ikkje kjenner meg. Eg har aldri kjent meg sjøl før. Før no. Ja ja da, far min, no går eg. Far vel til så lenge.

Didrik hadde aldri halde seg for ein utanom dei andre. Folk var medmenneske, han hadde dem i kring seg og likte seg ved det; dei var så ymse og så mangt, han kjente varme gode mengda av dem. Stundom kløkte dei han, for dei var bedre enn han. Enda kunde han ikkje rekne dem for menneske heilt ut, somme tider; dei tok han fri for det. Dei såg ikkje retten som ein annan ein hadde, dei gjekk og trødde på den. – Slik er dei, sa han. Lea ho var her og dømte seg sjøl. Stakars tullhovude!

*

65I millomtida hadde Ragnhild vore ute og funne Håkon. Ho stod og såg på arbeide hans, han rettererte langvogna; så måtte ho hjelpe han å halde i.

– Der var no det i stand, sa ho, men kva gjer vi med ‘n far? Kor tek han pengane?

– Nei, det er no så, sa Håkon.

– Ho Lea er snild nok. Men ho kan finne på einkvart. Ho er ifrå seg no.

– Ja. Han retta seg og såg på henne, vart meir og meir samla i augsyna. – Jau jau, mumla han. Ein utveg måtte her vel finnast.

Ragnhild blunka fort nokre gonger, liksom dagen var henne for lys. Lyse vart til ei høgtid i kring dem. Så nær einannan, i slik ei dagstund, hadde dei ikkje stått før. Det var ikkje råd å rive seg laus frå det heller.

Men så manna han seg opp og spurte om Lea hadde gått. – Nei, ho hadde ikkje det.

– Eg får kanskje sjå inn, – han såg på henne.

Og enda eingong opplevde dei det: dei vart til eitt, så dei torde ikkje sjå på einannan. Der var ikkje sømd i slikt. Og samstundes såg den eine den andre som eit nytt menneske, dei kunde ha ledd til einannan og ropa: – Jaså, du måtte syne deg no!

Så gjekk han inn. Ho gav seg for ute til så lenge. Han stod litt i kjøkene, for den vegen måtte Lea komma. Og det gjorde ho.

– Går det traut? småflirte han.

– Din halvbror der du står! Slepp meg ut!

66– Ja vel. Men han far, han finn ikkje noko utslepp. Om du piner han aldri så grovt. Så fann ho Ragnhild på, – ho har no ikkje så flust med vett, veit du, – ho fann på at eg skulde hjelpe han den her gongen. Litt skog skal eg sele føre jul kor som er. Så held vi vekk denne auksjonen.

– Nei men Håkon! Du skal ikkje drive ap med så nedfattig eit kvinnfolkmenneske som eg er! Er det sant da?

– Ja visst er det sant. Kvar ein skilling er sann.

Ho såg på han og undrast. Så ler ho, overgitt i undringa og angsten:

– Nei sannheita det er no digraste løgna lel! Vi bergar både gar-skiten vår og æra no da? Vi strøyper auksjonen for dem? Eg såg det da vel da eg gjekk hit, det var så rart. Kva kunde ikkje skje i slikt vêr – kva hender det ikkje! I gamle dagar hendte det at reven skjeit på gruvesteinen åt folk!

– Ja ja, sa Håkon, eg er ikkje snakkesalig, og ikkje er eg skrivesalig heller, men eg skal skrive til banken i dag. Eg har det i hovude korles det skal settast i verk.

Ragnhild hadde komme inn. Lea stirde på henne. – Du? seier ho. Vårherrre veit korles det kjem til å gå deg, du er meg for himmelblå i auga – ja skit med det, eg er glad eg!

Ho fòr sin veg utan å seie farvel.

– Der gjekk ho, sa Håkon. Gå må ein, same 67korles ein ser ut, – gud frelse oss alle fire, seier ho mor. Ho Lea drap han far visst han narra henne denne gongen; det kom ikkje til å vante stort på det i alle fall. Og det hastar det ikkje med.

Der med hadde han flytta inn kvardagen att. Og så kom Tale. Håkon fortalde henne kva som hadde gått for seg.

– Ja sjå de kjem no lukt inn i himmelen de, båe to, let ho. Og her sitt eg att! Men kva er det ‘n far din spekulerer på no?

Håkon fortalde det han visste, at faren vilde flytte ned på Stranda og gå i gang med einkvart.

– Nedpå Stranda? Ho stirde forstøkt på han. – Han må da vel sjå at der finns ikkje føda for ein fuglenebb ein gong!

– Det kunde der bli, svara Håkon. Han ser verkelig noko rett for seg der. Eg har – han såg på Ragnhild –, eg har set det same sjøl. Han kjem til å bygge eit mølnbruk der. Om Gud vil. Men lat oss tie med det.

– Berre ikkje verda kjem i vegen for han no òg! sukka Tale.

Med ho sa det kom Didrik ut frå kårstua.

– Ja no har eg øksa over meg, klaga han seg. Kan eg ikkje trolle fram to tusen kroner no, da kjem Lea og gjer ende på meg. Og trollkonster kan eg ikkje, sa han til Tale. Ja ja, mor, kan hende vi kjøper Fagernese no når det går til auksjons. Skulde det ikkje vera arti å ta til for seg sjøl ein 68gong att? Han sa mange trøysame ord om det, og var i lysaste godluna si.

Men best det var kom han til å sjå på dem, mest som han hadde hørt noko i dem, – først på Tale og sia på dei andre to. – He? sa han. Han sa det så nær dem, spurte så innbitande at dei kjente kor urolig han hadde vorte og dei med. Ragnhild såg at dette var eit frammandt menneske for henne. Der stod ein farlig kulde frå han.

– Det vart så eg lova Lea hjelp, sa Håkon. Så slepp du.

Måten han sa det på gjorde Ragnhild redd. Det var hardt å vera han no.

Didrik såg på han. Så på dei andre, ein om senn: No visste han kva slag folk dei var. Andlete hans vart meir og meir ukjennelig. Han snur seg frå dem, og bannar mot veggen. Slik høres det ja, når dei verkelig bannar. Etterpå kom der nokre støn frå han; han går til døra. Der snur han seg og ser på Håkon att. Det går ein smil, eller eit glis var det vel, over andlete på han, så Ragnhild rettar seg tvert bein. Ho ansa på ho stod og beit i hop kjakane og at ho var nær på å ta og hive han ut, for slik tålte ikkje Håkon å bli set på. Der stod han og sette auga mot faren, ho kunde ha jamra seg ved det syne. Tale ramla hardt med ei gryte eller kva det var.

Didrik gjekk, utan ein lyd meir, og det var det styggaste han kunde seie no, tykte dei. Ein for ein såg dei korles det hang i hop: at Didrik vilde havt 69Lea og mannen hennar bort frå Fagernese, han såg det ikkje likt å leva utan det.

Tale var den som først tok til ords. – Ingen skulde høre han eller sjå han, sa ho. Da måtte vel vondska i han sjøldaue.

Håkon smilte og gjekk ut.

Boken er utgitt av bokselskap.no

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.