VI.

166Håkon kom da Ragnhild hadde hogd ved og fått kjelen i kok. – Det var da fælt, let han, kor tidlig ho fór oppe og vasa. – Ho svara at det tok aldri slik sveis å hogge ved som på morgonkvisten. – Jaså, han hadde glømt å hogge ved i gårkveld. Da var ho vel passlig blid, kunde han tru. – Han gjorde rettast han heldt seg utor vegen ja – her går kaffe, gut!

Det skar henne når ho såg kor like vis han stod der. Enno hadde ikkje ein tanke om faren gått gjenom han, han gjekk som eit barn til døra og ut, det var hestane han kom i hug. – Ja ja, Håkon, sa ho da han var ute.

Ho gjekk ut og pumpa vatn til fjøse. Det drygde før Tale kom i dag.

Henne var det ikkje det grand rart å sjå att. Dei gjekk omeinannan og hjelptest åt med fjøsstelle, det var for tidlig enno å gå inn. Rett som ho stod attmed henne vilde ho fortele at no var det slut med Didrik. Men i det same spurte Tale om ho hadde set noko til kallen.

– Nei, er han ikkje heimkommen? Det var sagt så naturlig, ho måtte undre seg sjøl.

167Tale mumla noko om at han heldt vel til der han lika seg, lykke på reisa. Så skrattlo ho: – Vil dei verkelig ha denne Didrikken min da!

Ragnhild gjekk inn. Der heldt barnegjenta på og bala med ‘n Hallvard. Han var rangstelt i dag, vilde ikkje ha klæa på seg og ikkje ha mat. Da han såg mora sette han på og vilde til henne; og hoss henne slo han seg til ro. Ho òg slo seg til ro.

Ho glømte han skulde ha mat. Ho sat berre og såg på han. Ho vart vâr korles han smilte: liksom han hadde si eiga moro med mange ting; og oppi høgre augnebruna hadde han eit lite drag, ei lita rukke som synte seg av og til, mest som eit ålvor i låtten. Og så sterkt som han kunde sjå på ein, så reint utan tvil. I dag syntes ho sjå auga hans måtte bli blå på let.

Heile tida kom ho i hug det ho hadde gjort. – Det var det einaste å gjera, svara ho seg, og meir vilde ho ikkje seie om det, for det første. Men kvifor hadde ho nekta da Tale snakka til henne? – Vent ør lite, sa ho, eg skal da tilstå. Håkon kom inn og drakk kaffen. Da sa ho det enda ein gong, det var eit under ho ikkje sa det høgt. – Han vil skjønna det når eg syner han det, han skal sjå det slik eg såg det. For eg såg alt som elles hadde komme, eg såg det i klåre dagen framfor meg. Eg kunde ha stana øksa, men eg gjorde det ikkje, for ho skulde ikkje stanast. – Eg? Det var ikkje eg berre. Eg var ikkje åleine.

168Lange stunder var ho utanfor det heile. Glømsla la seg over henne som ein sømn. Så kom medvete og live til henne att.

Straks føre middagen kom Håkon inn og spurte etter mora. Ragnhild såg straks kva han hadde å fortele, og ho vart både redd og rar, men ho manna seg opp og sa han fekk sjå åt kårstua. Tale hadde hørt han spurte og kom ut i det same.

– Du må bli med meg ut, sa han.

Tale sa ikkje noko, ho kom berre.

– Eg har funne ‘n far, sa han utom døra.

Tale tagde og følgde med.

Ragnhild la frå seg det ho hadde i hendene og gjekk etter. All tanke på at ho skulde tilstå var borte no, det var noko som hang i blånaen langt langt fram i tida; no låg Didrik død der oppved. Med ho gjekk oppetter til kvennhuse skjein sola fram sør i skare, ho lyste gjenom snøfalle det ho var godtil. Eller det var snøfalle som skjein med eit nytt lys over ein og i kring ein, på vona om ein skulde ha auga å sjå det med.

Håkon stod og såg på like. Tale bøyde seg og kjente på det. – Iskald, mumla ho.

Korles kunde eg vera så viss på han var død? tenkte Ragnhild. Dei snudde seg til henne. Tale sa: – Ja slik ser det ut her.

Ragnhild såg ein gong på Håkon og ein gong på like. – Skulde ikkje eg vita det her? spurte ho.

– Å, sa han, ein får tidsnok vita slikt.

169Tale såg på steinen, attmed like, og så til vêrs, til rennborden. Håkon gjorde det same. – Men han kan da ikkje ha fare der oppe og tulla? sa han. Ingen sa noko til det. Så tok dei like og bar det inn. Det kjentes som Didrik gjorde seg tung for dem; Ragnhild var nær på å seie det.

– Så, no er han da heimkommen, sa Tale da dei hadde lagt like frå seg i kårkammerse. – Slik gjekk no det.

– Ja, den som visste korles det gjekk, kom det frå Håkon. – Ikkje som eg veit det.

Det er berre eg som veit det, tenkte Ragnhild. Eg slapp ikkje frå det. Eg slepp aldri frå det. La det vera slik. Lat det vera som det vart.

Det vart skikka bud både på lensmann og dokter. Lensmannen kom først. Han gjekk der og spurte og såg og undra seg, og vart ikkje klokare. Så spurte han Karl Albert om kor mykje dei drakk kvelden før. Da han hørte kor lite det var, rista han på hovude, men så sa han at Didrik var uvant med det sterke, og kva kunde ikkje hende når ulykka var ute. Dei drog seg til minnes at Didrik hadde snåva før. – Ja oppi rennborden kan han da ikkje ha fare og klive, nattens tid, sa Karl Albert.

Ragnhild la merke til at Håkon såg på han frå sida. Ho kvakk ved det augekaste. Var der ein misstanke i det, eller noko anna stygt?

Vesle Arn stod der, men han tagde i dag.

170Så var dokteren der. Han hadde det ant om, for der låg sjukfolk og venta på han andre stader. Han skreiv at døden hadde komme av brott på heilen. Eit fall mot ein stein kunde godt ha gjort det, sa han.

Even stod og såg på like. Det var vaska og stelt no og skulde berast på låven. Han lea på hovude; han vart meir og meir sid i munnvikene; hadde ikkje auga i han vore så gamle så hadde han fått tårar i dem. Så sa han: – Alt du bala og streid, Didrik! Så langt kom du. Etterpå mumla han med seg sjøl: – Vi kjem like langt alle samen.

Ragnhild tok seg for og bar inn vatn. Det snødde ikkje meir no. Det var vidunders lyst og stilt all veg utover. Ho sa med seg sjøl: – I går gjekk du her og bar vatn som no, gjekk og vada som ei anna gås. Visste ingen ting. No går du her, og det er no det! No veit du korles det kjennes.

Ho såg andlete til Håkon for seg. Der var mange små drag i det ho ikkje hadde ansa før, det var dei som gjorde han til den han var. Munnskjegge kunde sige litt ned på eine sida. Han hadde ikkje vore Håkon minders. Med kvart flytta han eine augebruna høgt opp, og da såg han fortenkt og tvilande ut, slik ingen annan gjorde. Så løfta han den andre òg, – straks vart andlete fullt av liv og varme, liksom no først vardest han den han tala med. Han var tynn i kjakane, men raudleten steig fram somtid, så vârt. Ein såg ikkje mann med så 171fint hår som han. Det fortalde kven han var, syntes ho.

No hadde ho frelst han frå far hans. Og frå seg sjøl. Enno var det lenge til den dagen han takka henne for det.

Lea kom dit. Ho strigret da ho stod og såg på faren. Didrik låg som han sov. Utrulig ung å sjå til, men så reint utsliten like vel.

– Ja ja, no har da han fått retten sin, sa Tale.

Før Lea gjekk var ho den ho pla vera. – Jaså, sa ho til Tale med Ragnhild stod og hørte på, – du vart lei han til slut. Ingen kan undrast på deg. Du gjorde utveg til eit gravøl, sa vi; og det held eg med deg i.

Ragnhild tok i armen hennes og vilde ha henne ut.

– Ja nei kjære, hør ikkje på meg! bad ho. Eg har denne kjeften eg, og først eg får ein halv tanke så fer han utor meg.

– Å ja, sukka Tale. Her står vel ho du har lært det av. Men mordar vil eg ikkje du skal halde meg for, det blir meg for stritt.

Og det forsikra Lea ho ikkje gjorde. – Syndarar er vi alle sytten, og eg er svartast, sa ho. Men ikkje eg heller kunde ha gjort den gjerningen.

Håkon hadde komme inn og hørt siste orda. Lea snudde seg til han: – Eg trur ikkje ein gong det er du som har forbarma deg over han. Gælensinna er du, og ein arti tosk, men like vel! Nei. Nei det er Gud Fader sjøl som har vore ute og gått. 172Visst det da ikkje er denne gælenmannen da. Han kunde sakt ha noko å hemne.

– Ja ti no still ein gong med det der, sa Ragnhild.

Lea lovte ho skulde tie som ho låg i kista. Men Håkon såg på mor si slik at det kraup i Ragnhild. Så gjenom-pint av angst var han; så forjaga av vonde tankar. Og når einkvan såg slik på Tale, da vart ho misstenkelig, korles såg ho ikkje ut for Håkon no? No visste Ragnhild kva misstanke var. Rettno vilde ho snakke reint ut åt dem, det vart plikt. At ho var mordar for Vårherre, det visste ho no snart, og det tok ho på seg. Men at ho skulde bli det for dei andre, det var hardt; det var berre enda hardare å stå her og tie med det og sjå andre misstenkt.

Tale sa, ho stod og retta på ein knapp i likskjorta: – Eg las ein gong ei bok som heitte Tristan. Ho var ikkje halvveges så trist som mi bok. Nå ja ja san. Det går vel ein daue om senn. Ho var mest på låtten, ho såg på både Håkon og Lea: – Folk kan da ikkje tru eg har slege i hel kallen min? Eit skræmsel i bygda det er eg, men lite grand nåde har dei vel for meg òg?

Håkon glømte det han hadde komme inn etter. Der stod han og hørte på mora, fresta å smile til henne og fekk det tålig bra til; så gjekk han ut att. Kven kunde ikkje ha gjort einkvart for han! tenkte Ragnhild.

Så var det natta.

173Håkon låg vaken ei tid utetter. Ragnhild dorma tak for tak, men ho torde ikkje sleppe seg inn i sømnen så Håkon vart liggande att åleine. Dei hadde rullgardin for vindauge, men dei drog det sjelden ned, dei var ikkje så glad i mørkre nokon av dem. Best det var hørte ho Håkon sov, og så var det ho som låg att. Djupt og trygt sov han, ho mintest ikkje han sov slik med faren levde.

Ho låg lenge. Så hadde ho vore inn i sømnen, langt langt til vegs, men ho vart dregi att-ende av einkvan. Det var ikkje anna enn månen som stod over fjelle og lyste på henne. Og han vilde henne ingen ting, han stod der kvit og still som det var ei anna natt. Nei, det var ikkje noko han vilde henne, og himmelen og alt ho såg der ute, det vilde henne heller ingen ting.

Men da ho hadde ligge der lenge, einast ho og Vårherre visste kor lenge det var, da gav ho seg. For all ting vilde henne noko, dei sa henne orde, det ho skalv for; ho laut tie og tåle det. Nei, ho tålte det ikkje, ho klaga seg i villa eit par gonger: – Kven er du som sette månen på himmelen? Du som jagar skya over han, du som gjer natt over verda? Du er skræmelig i allmakta di. Kan du aldri hjelpe? Du får sjå på meg som du vil; du får dømme meg som du lystar. Kan du aldri hjelpe.

Så var det morgonen. Og han var ei hjelp for henne.

174Det vart gravøls-sjau i garen ein gong att. For Ragnhild var det rart å vera med. Tid for tid stal det seg inn på henne at det var ein draum ho gjekk i, men det reiv ho seg laus ifrå så fort ho kunde, ho vilde ikkje rømme frå nokon ting, tvert i mot. For ho kjente ho var herre over det som møtte henne. Det som hadde hendt, var forferdelig, ho undrast om der fanns menneske på jorda som kunde ha fortalt det; men ho åtte makta til å sjå det i auga, der kom ein varme innanfrå som heldt henne oppe, og sjøl veit kven som gav henne den. – Var det så sant meg dei misstenkte, sukka ho. Da kunde eg nekte.

Ute vart ho ståande ein blink, slik ho gjorde før òg, men det var på ein heilt annan måte verda synte seg for henne no. Naturen vakna når ho såg på han; eller var det ho sjøl som vakna framfor han? Ting for ting synte andlete sitt: ho måtte ha gått i sømnen hittil, i halvmørkre. No først vardest ho kva ho hadde levd imillom. Så rik er verda. Så dyrt er live. Vismannen må vita mykje og sjå mangt! Ja, men kva gjer han? kva tek han seg til? Og kan han hjelpe nokon?

Sterkast såg ho det ein dagen ho gjekk vest i grannegaren, til Myra; ho skulde tinge mannen der til å slakte, for det var Håkon ikkje mann til, han tålte ikkje sjå dei tok liv. Himmelen vestover var kvit av lyse tynne skyer, ho såg aldri så fin ein veft. Så stort og lyst hadde ikkje vêr-andlete smilt i mot henne. Ho syntes det var himmerike 175ho gjekk i møte med. Og ho gjekk bein og såg det i auga. Langt, endelaust langt bakom seg hørte ho barndommen som song: – Eg finn meg vel ein stad eit himmerik.

Kristian Myra, Myrmannen som Didrik kalla han, var ein god mann. Han hadde ein gong gjort henne så glad at ho var glad enno. Han hadde arbeidd hoss Even ein dag med ho var lita, og ho hadde koka graut til kvelds. Da sa han:– Er det du Ragnhild som har koka den her grauten, da er du mykje til menneske, og meir blir du. Eg har tre sønner, og vil du ha dem skal du få dem alle tre. Elles var det sjelden Kristian sa noko. Men slik såg han på henne i dag òg, så ope og så kjent, han kunde gladelig ha teke henne i handa. Dei stod utom døra da ho skulde gå. Han tok oppatt det han sa da ho kom:

– Javisst vart det ein omsnuna hoss dykk ja. Det gjekk fort. Så la han til, mest som han snakka med seg sjøl:– Å ja ja san! Rettferda er stygg når ho er ute i det erende. Jamenn er ho så ja. Synd i den som må vera tenaren hennes da.

Ragnhild vart stiv. Ho syntes sjå billete av Tale i auga hans; han måtte ha tenkt på henne da han sa siste orda.

Da ho snudde og skulde gå var Paul der, han var i Myra og hjelpte til med treskinga. Dei stod bert andsynes einannan. Auga hans veik ikkje. Og i dem var inga minning om Tale. Ho las i dem og fraus, for dei måtte ha set tvert igjenom 176henne og inn til det ho hadde gjort. Andlete hans var ufagert: der var jamvel medynk i det. Litt redsl var der òg, blykt og annan. Og så undring, flate undrande dumheita. Så medynk att. Ho ønska ho kunde ha synt seg for han som dauen utor bibelen, gule glinsande mannen med ljåen, så ho fraus han ifrå seg og sytten i vald!

Ho gjekk frå han utan eit ord.

Om kvelden var ho med Tale i fjøse no da der stod lik på låven. Tale tilstod ho var glad for det. – Redd han var eg, sa ho, og meir redd han er eg. Eg ventar ikkje å bli kvitt han, san.

Da sa Ragnhild: – Ser De at han plagar ‘n Håkon enno?

– Åja, stakars gut, sukka Tale. Men han må vel komma seg ein gong han òg.

– Ja. Utan den trua kunde ikkje eg vera her.

– Var ikkje du her no, da låg all ting i raus.

– Han går og misstenker!

– Eg ser det der. Eg er enda glad han ikkje misstenker deg.

– Det kunde eg bera. Men ikkje at det går ut over andre. Tenker aldri De på kven som er gjerningsmannen?

Dei var just ferdig med kvar si ku, og reiste seg samstundes og tømte mjølka i storspanne. Dei vart ståande midt i mot einannan, tett under fjøsløkta.

– Gjerningsmannen, sa Tale. Er der ein slik ein da, trur du? Huff nei, ikkje seie det! Ikkje 177nemn nokon, eg vil ikkje vita det! Ho stirde tankelaus på Ragnhild.

– Veit De det ikkje enno?

Tale berre stirde på henne.

– Ja ha, det er eg. Det vart eg som kom i skade for han ja. Med økshammaren.

– Arme menneske! sa Tale da ho fekk att måle sitt. Herre vår Gud, var det deg han velta ulykka utover. Kan eg så ha venta noko verre? Ho såg ein gong til døra og ein gong til gluggen, ja til vindauge med; så kviskra ho: – Du må fortele meg alt i hop, Ragnhild! Vi blir ikkje meir enn ein som veit det for det.

Ragnhild fortalde det. Det var ikkje lang soga. Ho gav seg i arbeide att. Tale vart ståande stokk still eit tak. Kom så bort til Ragnhild, stod med hendene i sida og såg ned; ho lea på hovude.

– Ja ja, sa ho. No er det inga sak å vera meg. Men korles er det å vera deg?

– Å. Eg lever på den trua at no er ‘n Håkon berga. Han kjem til å sjå med andre auga når eg syner han – – ja, når eg har fortalt han sanninga.

– Er du gal Ragnhild, du tenker da ikkje å fortele han det?

– Det tenker eg. Når han først har komme seg lite grand.

– Nei nei, Ragnhild! Lova meg at du ikkje gjer det. Ingen må vita det. Ingen!

Dei arbeidde kvar med sitt. Mjølkestrengene song mot botnen i bøtta. Kyrne togg og pusta, 178pusta og togg. Heile fjøse vart levande kring dem, varmt og mørkt og levande, ei stund; i næste stunda var det berre dei to kvinnfolka som sat der og bala med det som var hendt og som skulde vera hendt.

– Ein av dem måtte bergast, sa Ragnhild. Eg tykte det måtte bli ‘n Håkon eg.

– Snakk ikkje meir om det, bad Tale. For eg har aldri skjønna nokon ting kor som er.

Så var dei ferdige og skulde gå inn. Da brast det ut av Ragnhild:

– Men kven var det som gjorde meg til mordar? For eg vilde det ikkje, eg åtte ikkje hat. Eg stod der berre og hadde gjort det. Sei meg kven sitt verkty eg var!

– Nei nei nei! Tale klaga seg no. – Lat oss ikkje blande styggmakta og ovtrua borti det.

– Kven var det som snudde øksa i handa på meg?

Da gret Tale. – Ja, du får årsake meg, Ragnhild, eg er ikkje frækare. Når det gjeld deg. Det var eg som skulde havt børa på meg lagt. Herre vår Gud kor ulykkelig du må vera no! Du må – – du må halde deg bein. Og be til Vårherre, du som er kjent med den mannen – takk gu’ at han finns; om han no ikkje har all makta. Vi skal da bera det, Ragnhild. Kom i hug at no vart det ikkje ‘n Håkon som – –

Ragnhild stod rolig og såg på hjelpeløysa. – Kom no, så går vi inn, sa ho.

179Og så gjekk dei inn. Det susa ein kald tanke gjenom Ragnhild, liksom ei dør hadde opna seg ut mot ville vêrnatta: Korles er det for den som er reint åleine!

Håkon sat i kjøkene da dei kom inn, det såg ut som han venta på kveldsmaten. Det var ikkje vise hans, og han gjorde det heller ikkje. Det hadde komme over han at han visste seg ikkje annan stad å vera i kveld, og der til måtte han sjå dei to som kom inn. Han måtte det, der var ikkje anna råd i kveld.

Han hadde havt ein hard dag.

Han stod ute om føremiddagen og stelte med einkvart; så kom der ein mann og helsa. Det var Morten, værbror hans. Han skulde gjera kista, han hadde bydd seg til det, og Morten han kunde mangt når han berre vilde. No vanta det han ein bordstubb, så og så brei og tjukk, for han hadde opendaga ei sprunge i det eine borde. Håkon likte ikkje Morten, ikkje stort meir enn faren hadde gjort, han visste ikkje kvifor; men i dag kom han som han skulde vera budsendt. Straks Håkon såg han, skjønna han kvifor han hadde i mot han: Denne mannen visste det om far hans som dei andre berre mumla om. Der vart stilt i kring han eit tak; der vart stilt all verda utover, syntes han. Han vart vâr at dette med Morten og faren hadde pint han all hans dag.

Da hørte han kva han sjøl hadde sagt den 180morgonen han fann faren død, han sa det på vegen til kvennhuse: – Han far – – Vårherre må ta han til seg snart. Da først kan eg få leva. Orda hørtes store og tunge i dag, det var så lydt i lufta for slikt. Dei kunde aldri bli usagt, og aldri glømt. Han kunde høre at Vårherre hadde hørt dem, og den mannen hørte sjølve meininga i dem. Håkon visste han var ikkje god for å tru dette, og slett ikkje det at Vårherre hadde teke han på orde, menneske er meir åleine i verda enn som så. Men der var orda. Jamvel fjelle hørte dem i dag.

Og Morten hørte dem. Han torde ikkje sjå opp på Håkon.

Da rente styngen gjenom Håkon for ålvor, før hadde han berre kjent kjølen av undringa i seg, og så sa han det beint i andlete til Morten:

– Kven er det som har teke live av ‘n far? Du veit visst det òg, du.

Morten såg opp som elles, litt seigt og forsove. Han rista på hovude.

Håkon tenkte: – Eg veit dei finns som kunde ha gjort det. Og den eine er eg. Og så var styngen der att, sjølve svartmakta: Ragnhild har ikkje teke borti meg med ein finger ein gong sia den dagen! Han snudde seg i fullt sinne mot Morten:

– Du veit meir om ‘n far enn du vil ut med!

Morten fresta å gjera store auga.

– Du kjenner han her vettlausingen òg du, han som fer og syner seg og lovar ilt. He?

181– Høvde det meg så skulde eg svara deg, mumla Morten.

Ragnhild var urimelig tidlig oppe den dagen dei fann han, Håkon såg det så han vart ståande stiv. Ja men ho har ikkje gjort det! Om all bygda kjem og vitnar mot henne, eg tek henne fri. Eg ser det i auga på han der sjøsnilen at det er hemnaren som har vore fram. Han veit det visst han vil vita det.

Morten fekk med seg den bordstubhen han for etter og slarka av heimover. Håkon hadde, dei siste dagane, stunda etter eit menneske å snakke med, same kven det var. Ein kunde visst spara seg slike ønske, ein vart berre ståande og spytte etter han som gjekk.

Straks etter helsa det att; det var eit kvinnfolkmål. Det var Indiana som stod der. Ho måtte ha vore med Morten hitover sunde. Der stod ho og kom seg ikkje til å seie noko, og vart meir og meir heit.

– Kva for noko? Håkon såg opp frå breisleden han stelte med.

Ho var lik til ho måtte både le og gråte. Endelig fekk ho opp måle.

– Eg får vel ikkje sjå like eg, Håkon? Eg er vanhellig eg, ventelig. Og så skyndte ho seg og la til: – Men det svær eg for deg, at eg var berre som dotra hans. Eller som mor hans, rettare sagt. Eg vilde han vel. For han var noko meir enn anna folk. Den einaste som skjønna seg på det, det var 182eg. Ja og så ho Ragnhild, det nemner vi ikkje. Ho er ovanfor min munn, eller korles eg skal seie det. Men henne var han redd, han var så dum somtid. – Ho er ulykka mi, sa han; ho er samvete mitt, sa han.

Håkon fekk frost i seg da ho sa det. Kvifor bad han ikkje førkja ha seg der ifrå?

Indiana smilte og vart eldande raud: – Eg har ein liten blomster her; det er enda ei rose. Den syntes eg ‘n Didrik skulde ha. Men du seier vel nei til det.

Han stod litt og åtte ikkje ein tanke; så sa han: – Kom da! og gjekk til låven.

Indiana kom etter. Da han løfta lakene av andlete til like, treiv ho armen hans og heldt så det sveid. Men så manna ho seg opp og la rosa på bringa til like; snudde seg så og gjekk ut. Ho stod og såg i jorda da han kom etter.

– Du skal ha takk, Håkon, sa ho. Og så la ho til: – No må her da vel bli fred og all ting på Stavsund.

– Ja, tenkte han, det kan da komma til å bli fred nok her etter.

Først gjekk han på låven att og tok rosa og hivde vekk, ho hadde gjort si nytte. Der etter gjekk han inn. Ragnhild såg opp da han kom, og ho var skyldlaus som barne ho sat med. Og sjøl var han svart, det var ikkje til å tåle.

Skyldlaus ja, det var det han såg no òg, da ho kom utor fjøse i lag med Tale. Korles kunde han 183ha trudd ho var oppe i lag med Paul den morgonen og gjorde uverk? Han hadde ikkje trudd det! Men han hadde vore ut i ytste nøda, og no var han kommen levande i land; på ein måte.

Natta vart lang for han. Det var ikkje ei natt, det var netter. Ei drømte han seg igjenom; der var avgrunnar med draum og pine. Ei måtte han vaka seg igjenom, og der var same avgrunnen og same pina. Så kom draumen att, og så kom vakinga.

Morgondagen som kom likna ingen annan dag han hadde møtt. Kvifor, det visste han ikkje, for han torde ikkje vita det. Han visste berre at der fanns menneske som var dømt til slike dagar, og eitt av dem var han. Han tok handa utor håre, ho hadde visst vore der lenge nok, og brunene flytta han ned igjen. Rart å sjå, tykte han: For eit slikt menneske finns der ikkje von om at dagane kan få att den gamle leten sin.

Ragnhild kom knapt til å røre borti han med hendene sine meir.

Den dagen var Ragnhild viss på ho skulde fortele Håkon det ho hadde gjort. Ho kunde bera det åleine. For hans skyld kunde ho ha bore det til sin døyande dag. Men for hans skyld måtte ho fortele det. Han skulde ikkje gå der lenger og lide vondt under misstankane sine. Han såg meir og meir tyngd ut. På denne måten vart der ingen oppgang for han, ingen ting av det ho hadde vona for han.

184Ho hadde meint på å sette det ut til over gravøle. Men da ho gjekk heim frå Karl Albert om kvelden, ho hadde vore der aust eit svint-erend, da kjente ho så levande at i denne kveld skulde han vita det. Ho hadde set folk i auga; med heile børa på seg stod ho bein framfor dem og blunka ikkje før dei blunka. Ho gjekk just og snakka med han i tankane, ho fann ord for ord som ho ikkje hadde venta å finne. – Eg gjorde det og eg gjorde det ikkje, sa ho. Men eg såg det i same blinken det skjedde, at her kunde ikkje meir enn ein ting skje. Det såg eg, Håkon, Gud sjøl må vita kven som synte meg det. Eg ser det enno.

I det same kom ein manns-skapna fram millom nausta nedpå Stranda og beint bort til henne. Ja visst var det Paul. Først vart ho redd, for han var ei ulykke som følgde henne og vilde stenge vegen for henne. Men der med skaut vreiden opp i henne, ho syntes alt ho slo, og kven kunde ha stått for den dasken? – ho kjente redsla fór gjenom høgre handa hennes, der ho bar eitt eller anna handfenge; eit strykjarn sansa ho det var. Heile armen hang som han var død. Samstundes plaga det henne at Paul hadde nyst vore som bror hennes, ho hadde vore skyld med alle ho kjente, den tida.

– Ha deg vekk! sette ho i.

– Ja no skal eg ha meg vekk, Ragnhild. Eg vilde berre fortele deg at det var eg som drap ‘n Didrik. For det var eg det.

– Er du – – er du fortulla du? fekk ho sagt.

185– Det var eg som gjorde det. Og no rømmer eg.

– Ti still, hører du, og ha deg vekk.

– Eg vilde berre helse deg at det var eg. Eit par menneske til skal vita det. Så ingen blir misstenkt. Finn dei meg så, så er no det den ting.

– Idiot! ropa ho. Du veit da vel –

Ho skyndte seg heim. Gong for gong mumla ho: – Enn auga i han tagg som to svoltne hundar! Ho hadde drømt i gamle dagar at denne gut-traven skulde ho vera som ei mor for. – Idiot, klaga ho seg.

Ho hadde vorte fattig før ho nådde heim. No hadde ho mest ingen ting å fortele Håkon. Men gjerast måtte det. Det var meir nausynt enn før.

Håkon hadde òg vore borte, til handlaren i sørgrenda, og kom kjørande inn på tune i det same Ragnhild nådde heim. Det bars for henne det var eit leit råm. Ho såg på han. Han var så tung over auga, ein kunde ikkje tru han hadde smakt sømn dei siste døgna. Ho såg straks at no vann han ikkje meir, han måtte snakke til henne. Men da han såg på henne vart ho redd, for kva var det han visste?

– No kan eg fortele deg nytt, tok han til ords. Han sa det same ein gong til og stirde på henne, med han spretta hesten frå sleden, tok så hesten i beisle og skulde leie han til stalls, men vart ståande. – Ja ha, sa han, no veit eg kven som gjorde ende på ‘n far. Kan du gisse på?

186Ho såg han rolig i auga.

– Det er ‘n Paul.

Han sa det lognt, men han sa det ikkje med sitt eige mål. Ho såg på han som før.

– Kor har du det ifrå? spurte ho.

– Har det ifrå ja. Eg har det ifrå han sjøl. Eg møtte han sør i skogen. Han kom sjøl og tilstod det. Og så vilde han ha sagt meg at han var åleine om det. Ja. Slik var no det. Åleine om det, sa han.

Ho vann seg til tålig fort att. Men ho visste at meir kunde ikkje Paul ha ødelagt for henne om om han meinte det aldri så vel.

– Eg trur eg har sannare nytt å fortele deg, sa ho. Men ikkje her.

Ho gjekk inn. – Eg glømmer reint ‘n Hallvard, mumla ho og skyndte seg.

Korles timane gjekk til dei vart på tomannshand igjen visste dei knapt sjøl. Det var ei endelaus tid, og enda kom stunda med sjumilssteg i mot dem. Dei gjekk åt sengkammerse samstundes. Ho snudde seg og stod midt framfor han. Det var henne lampeskine fall i andlete på. Auga hennes lyste i mot han, men munnen bevra ørande lite grand.

– Nei, Håkon, sa ho, du trur ikkje det er ‘n Paul. Eg treng ikkje fortele deg det. Du har set at det er eg som er gjerningsmannen. Eg ser du har set det.

187Andlete hans folna med ho såg på. Auga vilde vekk frå henne, men kom ikkje laus

Ho tok seg på tak att: – Eg tenkte å fortele deg det når eg kom heim, her i kveld, – du trur det da vel når eg seier det? Eg vilde fortele deg det, for du skulde sjå det som det er. At der fanns ikkje anna å gjera enn det eg gjorde. Han hadde teke både ditt liv og andre sitt, smått om senn. Eg skal fortele deg kva han sa – – det var stygt! Han var ikkje menneske lenger. Det veit du for resten.

Håkon hadde flytta auga frå henne. No sette han seg, med auga mot veggen. Ho tagde da ho vart vâr korles han såg ut.

– Vi tåler det da når vi er to om det, sa ho om ei stund. Vi tåler det da, Håkon.

Noko anna kom ho ikkje på å seie. Ho tagde og venta. Hendene hennes skalv ikkje så lite no. Da han vârdest henne att, fór blinde redsla over auga på han.

– Det er da ikkje vår skyld, fresta ho å seie.

Da spurte han: – Var det med øksa du –?

Ragnhild vart først raud og sia bleik. Ho raudna og bleikna ein gong til, og stirde med vidopne auga på han. Men ho laut svara og tilstå det.

– Ja ha, sa ho, og no var ho hard både i andlete og i måle. Med øksa stod eg, og øksa –

Ho klara ikkje meir Ho stirde forfæld på han.

– Eg trudde ikkje eg skulde bli ståande slik eg no står, fekk ho endelig fram.

188– Ti still! sette han i, så kvast at vesleguten vakna.

Ragnhild ansa ikkje barne, eller ho torde ikkje røre det når han såg på. Han reiste seg og gjekk bort til senga. Hallvard kvinka litt, men han sov godt som med det same. Det vart lenge før Håkon snudde seg til henne att. Han kom ikkje nærmare. Så vanhellig var ho for han.

– Ja men du ser det var for di skyld? bad ho. Du kjem til å sjå det sia, Håkon?

Han hørte ikkje det ho sa. Vakna så til og vart forskræmt att.

– Du var åleine da? spurte han om sider.

– Du veit eg var det! Det må du vita!

– Eg veit ingen ting lenger. Han rista på hovude. Så mumla han for seg sjøl: – Kven kan vita nokon ting, når slikt skjer.

Ragnhild bad til Gud. Ho trudde dei gjorde det båe to. Men han var langt unda i kveld, han var mest ikkje til. Men han er da allvitande? jamra det seg i henne – du er da allvitande, du ser meg her eg står. Nei, han såg henne ikkje.

– Eg leit på at Gud styrde all ting, eg, sa ho. Ho visste ikkje ho sa det høgt. – Men da øksa fór i vêre, kva leit eg på da? Eg veit det ikkje. Det er det som er pina. Rett? spør de. Ja! svarar eg. Ho snudde seg til Håkon. Ho stod åleine mot all verda og var den sterkaste. – Du tåler meir enn du trur, Håkon. Du skal lite på meg. For eg ser det du ikkje ser. Du får i gudsnamn stirre på 189meg så stygt du vil, eg kan ikkje rømme. Eg rømmer ikkje!

Ho fresta å smile til han. Ho stod med handa på stolryggen, og no sette ho seg.

– Har du ikkje vore hoss lensmannen enno? spurte han. – Eg spør om du ikkje har gitt deg deg opp for øvrigheita. He?

Enda fresta ho å smile. – Nei. For når det er gjort, da er det gjort med deg òg.

Han vart mørk i auga, og sia vart han mørk heile andlete over. Det var ein strid før ho fekk han til å sjå på seg att.

– Du ser meg berre som ein mordar da?

– Eg undres at du er i stand til å snakke, sa han lågt.

– For di skyld er eg det.

– Nei ti still med det. For mi skyld – bør du ta følgene av det du har gjort.

Dei stirde på einannan. Ragnhild vart kvit etter kvart. Ho reiste seg, stod enda eit tak og såg på han: ho såg andlete hans langt unda; ho visste at dette var han. Så gjekk ho ut av kammerse. Ho sa farvel med det. Ho tendte lampa i stua og sette seg der. Ho glømte å høre etter kva han tok seg til, ho berre sat der. Langt om lenge reiste ho seg, stiltra seg opp på loftsgangen, fann i ein fell som hang der, og gjekk ned att like stilt; var så ute i kjøkene og leita seg nokre klæplag til åha under hovude. Ho la seg på langbenken, han var meir enn lang nok for henne. 190Kom så i hug lampa og var oppe og sløkte den, ho var da ikkje kleinare.

Ho var utstøytt frå menneska og verda, men lel hadde ho ikkje gitt seg. – Vårherre, som har gitt meg denne vissa, får gi meg meir, sa ho; eg bed ikkje. Seinare ein gong sa ho, for nøda vilde tyne henne: – Der må da finnast ein annan Gud enn deg! Ein for smått folk. For usæle skapningar.

Ho trudde ho låg vaken enda da ho såg develen kom i mot henne. Noko så nake og ufyselig hadde ho ikkje ein gong set når ho drømte. Han var gul på kroppen, han måtte vera støypt av vond talg, og så utgammal var han at hår og skjegg røytte av han i store flak, ja han åtte ikkje ein hornstubb lenger; men auga dei var fortærande levande, og dei lo til henne og tala. Steg for steg veik ho unda han, og han kom krekande etter.

Bakom han, i ein halvkrins, stod prestane; dei var sidskjegga og hadde svart huve på hovude, og dei var i kappa og kragen alle samen. Alle var dei like å sjå til, den eine var same mannen som den andre. I midten stod presten her frå bygda, men han var berre ein tust millom dei andre, med gullbriller og kjakeskjegg og med rukker i andlete, berre eit menneske å kalle.

Den vonde han kom, og ho stod med øksa. Og no kunde ho ikkje vike lenger, for att-om seg hadde ho einkvart som måtte verjast, det var live og noko som var dyrare enn det. Ho såg på prestane og 191spurte. Men dei stod daudstille og stirde på henne, som kvar si steinstøtte på kvar si grav. Ho var åleine menneske i verda.

Da slo ho like vel. Gamlingen gjekk i kne, men kom gjorde han, kom og kom. Ho gav han ein kakk til, og da låg han der. Men enda kom han – ho sette i eit skrik og vilde vakne, for dette måtte vera ein draum! Men nei, det var ingen draum. Devel-auga lyste på henne meir levande enn før; dei lo og sa at det 192vonde drep du ikkje med øks. Og prestane løfta boka si med krossen og fordømte henne. I kaldaste vonløysa sette ho på dem, men dei stod som muren mot henne, i hellig halvkrins. Da ansa ho på bygdepresten sin og fór mot han. Han mista brillene, og så slapp ho igjenom og ut.

Men der sprang ho seg mot ein skog av prestar, – nei det var ikkje prestar, det var menneske, alle menneska i verda stod der og stengte, ein mur av folk med steinandlet, ho rente i mot dem og slo seg forderva. Ho kunde ikkje røre seg. I det same kom ho i hug Håkon og vesleguten, dei hadde ho sprunge ifrå! Dei låg att der inne, og ho fekk aldri sjå dem meir, – det var dem ho skulde verje.

Ho vakna med ein rykk. Ho låg i benken i stua. Ja, dette var sengromme hennes for det første. – Det var sant som eg drømte, tenkte ho da ho hadde ligge litt og komme seg. Eg har gjort rett, og enda var det synd. Men eg kan da ikkje ha tynt både meg sjøl og dem? Det kan ikkje vera til! Eg gir meg ikkje på det, eg har ikkje lov til det. – Det vonde drep du ikkje med øks, sa det. – Eg gir ein god dag i det vonde, eg vil berge det som må bergast.

Ho stod opp. Morgonen heldt på og kom. Ute var der eit slag måneskin, sjøl måtte det vita kor det kom ifrå. Ho mintes ei natt bo hadde set ut, eller morgonen var det visst da òg, – Håkon låg i senga og sov, og ute var det som no. Da var det lykka som låg og synte seg for henne, eventyre om lykka og det som er bortanfor der, ho stod mo åleine og åtte det. Ho visste at i slik ei nattstund går guten heim frå gjenta si, han går på ulovlig veg og er meir enn lykkelig; det same er gjenta, ho ligg ved glase og har aldri set verda slik før, – her står eg og veit det, tenkte Ragnhild, herre gud kor eg veit det! Og no ser det slik ut for meg. Alt har flytta seg unda meg. Det flyttar seg enno.

Ho lyste på klokka. Klokka gjekk til seks. Da var det dagen i huse. – Draumar har eg aldri akta på, sa ho seg. Som ein reier senga si så drømmer ein, heiter det visst. Nei, men utan draumar er vi ingen ting; av voner og draum er live vevd. Bakom vona er andre voner, elles kunde ho ikkje vera til.

Det var godt å seie seg einkvart slikt. Det gjorde gammalt og vist folk. Men dei, kom ho i hug da ho stod attmed gruva og skulde tende opp, dei gjømte elden i oska til næste dag, det gjer ikkje vi, her har vi til med komfyr; dei akta på fugleskrik og styrde sin kos. Folk frå den tida vilde eg ikkje ha stort med å gjera. Dei var fort skræmt; dei var farlige.

193Ho stal seg ut i kammerse. Der hørte ho Håkon sov. Han måtte ha vaka lenge i natt når han sov slik. Der hørte ho Hallvard, slik sov han. – Enno seier eg ikkje farvel her, tenkte ho.

Da Håkon kom til kjøkene lest ho som ho ikkje kom i hug nokon ting særskilt. Ho fortalde ho hadde vore hoss hestane, og fresta å få tak i auga hans. Dei var ikkje å finne i dag, dei heldt seg langt unda henne.

– Ja, sa ho med ein liten lått, enno har eg ikkje rømt huse, som du ser.

Han sat og såg fram i tomromme, med brunene høgt oppe, og gjorde som han blistra.

– Og ikkje rømmer eg heller, la ho til. For så smått trur eg ikkje om deg, Håkon, at det skulde vera nausynt.

Da endelig fanga ho auga hans. Og da først såg ho kva det vilde seie at ho hadde teke liv. Visst hadde det vore djupt å sjå ned i før òg. Det hadde røynt på. Men ho stod da på faste lande med ho såg ned i botnløysa, det var berre å tåle det. For Håkon var det avgrunnen og helvete som hadde opna seg under han, det var live som hadde rømt ifrå han. Der fór noko som likna ein hånsmil over andlete hans, men auga ropa på henne ut frå yttaste mørkre og klaga seg.

Måle hans var tørt og trøytt: – Du ser visst kva du skal gjera.

– Ja ja, sa ho. Dømmer du meg til det, så skal eg gå. Men ikkje før over gravøle. Han skal ha likferd 194og gravøl som eit anna menneske. Du lyt tåle meg her så lenge.

Han mumla noko ho ikkje hørte, reiste seg så og gjekk åt døra. Der snudde han seg, han kunde ikkje tie lenger.

– Korles i himmelens namn kunde du gjera noko slikt!

Det var eit rop. Og han visste der var ikkje noko svar på det. Men for henne var der som ei von i det. Enno stridde han. Enno kunde einkvart skje.

Dei gjekk inn i ståke til kvar sin kant.

Først kvelden føre gravøle snakka ho til han att. Ho hørte han stod i kammerse steins still. Så gjekk han bortåt senga til vesleguten. Der anka han seg høgt eit par gonger. Da opna ho døra og såg inn til han. Og da ho såg han kunde ho ikkje anna enn seie:

– Eg vil be deg at du tenker deg om. Kvar time og stund du har skal du tenke deg om. Kom i hug: i overmorgo er siste dagen.

Han berre stirde på henne. Ho undrast korles ho såg ut for han no;– ho måtte halde seg både i døra og karmen så ho ikkje seig i hop. Fekk ikkje hjelpe, ho måtte snakke til han.

– Du skal tenke deg om, seier eg. Du skal kjenne etter. Du kan bera det, i lag med meg. Men eitt ber du ikkje, Håkon, og det er at eg ser ned på deg. Eg kan ikkje tru du vil gjera ‘n Hallvard morlaus.

Ho let stilt att døra og kom seg åt benken sin.

195Gravferda var ein søndag, og gravøle stod av seg same dagen. Det var ikkje tanken det skulde vera noko stort gravøl, for Didrik hadde ikkje stor slekta der i bygda; men korles dei snudde og vendte det så vart dei ein 50–60 menneske til bords, der var så mange grannar og kjenningar. Kvinnfolka gret da han vart utboren, – Tale mest, og kven skulde ha trudd det om henne? Ungfolke i garen var svært bleike.

Presten tala vakkert ved grava. Han nemnte at Didrik hadde vore det dei kallar ein rettlina mann, ein karakter, ein som fresta å finne sin eigen veg i live og gå den. Ein mann på leiting; ein mann som leita etter det rettaste, både for seg og andre. No hadde han i alle fall berre venner, for no såg dei bedre kven han hadde vore. Og no endelig hadde han funne fred. «Kvila i Herren er søt.» Presten tala lenge over dei orda, og trøsta enka og dei andre som stod han nær.

Tale og Ragnhild steig fram på gravkanten arm i arm og sa farvel til kista.

Ragnhild såg forviten på folk da dei sat til bords. For dem måtte det vera ei velgjerd at einkvan fór åt grava, slik som dei likte seg og forsynte seg. Etter middagsborde vart folkfjølden som ei skodd for henne lange stunder. I millom såg ho og hørte dem så tydelig at det var ikkje til å halde ut.

Midt i tobakksrøyken og hugnaen, dei hadde så vidt fått kaffen i seg, vart der ein stogg i praten, og så tok han seg opp att med ein ny tone. Ein av 196gjestene var innkommen og fortalde han hadde råkt ein mann austant fjorden, han gjekk just framom her og skulde lenger, og den karen kunde fortele at no hadde dei knipe den der galenmannen ein gong att. Ja da, dei hadde funne han på låven ein staden, og der stal dei seg inn på han og fekk bunde han før han kom seg i gang med kniven. Og no har det tukthusvegen med han for ålvor ja.

Ja. Ingen kunde seie for visst om han var farlig eller ikkje, kva han hadde gjort eller kva han hadde tenkt å gjera. Men no kunde da folk sova litt tryggare; dei snakka hit og dit om det, og ingen vilde seie noko større, i alle fall ikkje så lenge dei var her i huse, men Ragnhild hørte kva dei tenkte der dei sat.

Endelig ein gong utpå natta for siste gjestene.

– Ser eg dem meir? sa Ragnhild, ho stod utpå stubrua og hørte dombjøll-låta singla bort nedi svingen. Ho visste ikkje kven som stod bakom henne.

Det var Tale. – Du seier da vel ikkje noko stygt? kviskra ho. Du har vore så rar i all dag – he?

– Er det ikkje noko til fint vêr? sa Ragnhild. Har De set finare natt?

Det var ei fin natt. Kvite skyer og kvit jord, og kor kom dette lyse ifrå?

– Du har snakka med ‘n Håkon ser eg, heldt Tale ved. Og det får ein høgare mann tilgi deg. Men finn du på verre ting, da – da! Men kan du ikkje svara meg da!

197– Han har dømt meg til å vera mordar. Dømt meg til tukthuse.

– Armods krokar båe to! Nei nei nei. Ho tok i Ragnhild, ho visste ikkje anna å gjera. Best det var gret ho. Men så manna ho seg opp og sa: – Eg bed deg om at du tier still. Han skal eg snakke med! Kom inn no. Du skal ligge hoss meg i natt; gjer det!

Og Ragnhild måtte bli med henne inn i kårkammerse og ligge der, i denne breie kassen som Tale kalla ekteskape sitt. Da dei låg der båe to, las Tale kveldbønna si, det var eit lite vers ho kunde; – eg vågar meg på det lei eg, sa ho, det får låte så rart det vil. Da gret Ragnhild.

– Ja, det er så det, sa Tale. Litt etter sa ho for seg sjøl:– Eg las i gudsorde her i dag, og der stod det så mykje som så: Sjå folk når dei døyr, sjå på vismannen og sjå på ho Tale – der er ingen skilna på dem da, dei døyr som krøtere alle i hop. Ja, så stod der. Eg er ikkje høgare: for meg er der ei trøst i det.

Straks etter sov ho.

Dagen etter var der fullt styr med å rydde opp og vaske og med å bera heim lån, der skulde koppar hit og kar dit, og så var der ein sjau med golvskuring. Kvinnfolka som hjelpte til i gjestebode var der enda, og om der fleir hadde vore så hadde dei ikkje vorte meir enn ferdig til kvelds. Ragnhild sa til Håkon i farten:

– Det er umulig før i morgo. Eg spring ikkje frå det slik.

198– Nei nei, sa han.

Der var så langt til han som til stjerna på himmelen.

Noko liknande tykte Tale kvar gong ho tenkte å snakke til han.

Boken er utgitt av bokselskap.no

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.