Innleiing

Ein valramn ser ei sørgjande jomfru og spør kvifor ho er så trist til sinns. Han får til svar at stemora har sendt festarmannen hennar til eit land langt av lei, og no skal ho giftast bort til ein annan mann som er meir troll enn menneske. Stemora har også omskapt bror til jomfrua og sendt han til eit anna land. Valramnen lovar å hjelpe den sorgfulle jomfrua. Han vil føre henne til festarmannen, og han skal ikkje ha løn i form av gull eller sølv. Men den første sonen som ho får med mannen sin, vil han ha. Dette går jomfrua med på: «Hun soer om sin Christelige Tro, / at hand skulde faa den Søn» (DgF II: 187).

Valramnen set jomfrua på ryggen og fører henne over havet til landet der festarmannen lever. Dei feirar bryllaup, og etter ei tid får dei det første barnet sitt, som viser seg å vere ein son. Foreldra fortviler når ramnen kjem for å hente barnet og tilbyr gull og grøne skogar om han vil la barnet vere. Men ramnen står på sitt og trugar med å ta ein grufull hemn om dei ikkje innfrir lovnaden. Han får så den nyfødde sonen, hakkar ut høgre auga og drikk halvparten av hjarteblodet hans. Dermed blir valramnen til «saa deilig en Ridder», han er den omskapte broren til jomfrua. Alle som er til stades ber til Gud om at barnet må få leve, og underet skjer, barnet får nytt liv.

Valramnen er altså eit menneske omskapt til fugl, og han minner såleis om andre omskapte vesen i folketrua, som varulv og mannbjørn. Men prefikset val kan synast å assosiere til norrønt valr = dei som fell i striden. Dette høver likevel ikkje særleg godt med innhaldet, og kanskje kan Vedels mistydde form Verner Raffn, der Verner blir oppfatta som eit mannsnamn, vere nærmare hovudpoenget: det omskapte mennesket, ein var-ramn; det norrøne substantivet verr (m) som vi har i varulv, tyder mann.

Alle variantar av «Valramnen» byrjar med følgjande strofe:

Raffnen hand fløjer om Afften,
om Dagen hand icke maa:
Den skal haffue den krancke Lycke,
den gode kand icke faa.
– Men Raffnen hand fløjer om Afften –
(DgF II: 186).

Den stemningsfulle strofa, der eit naturbilete blir knytt til ein refleksjon over livet, har ei ordtaksliknande form, og det finst då også danske ordtak med same utforming frå om lag 1600 (DgF X: 65–68). Hovudtanken i strofa, at lagnaden rår for kven som skal vinne lukke i livet, finn vi sjølvsagt også i norske ordtak og gamlestev.

«Valramnen» er i all hovudsak ein dansk ballade og er oppskriven både i renessansetradisjon og frå nyare tid. Dei få norske oppskriftene går tilbake på Vedels tekst i Peder Syvs Kjempevisebok, eller eventuelt på danske skillingstrykk. Sophus Bugge skreiv opp ei kort form av «Valramnen» i 1857 etter Signe Gjermundsdotter Napper frå Skafså, ein songar med eit stort balladerepertoar. Tre år seinare fekk Lindeman med seg melodien og opningsstrofa etter Lars Haraldsson Lofthus/Kåsa frå Tuddal i Hjartdal kommune. Den lengste viseforma av «Valramnen» skreiv Hans Jacob Aall opp etter Marte Andresdotter Groven (1845–1895) frå Brunkeberg. Ho var gardkone på garden Groven. I tillegg til «Valramnen» kunne ho E 64, «Storebror og Lillebror» (Jonsson & Solberg 2011: 349–350).

DgF 60

Oppskrift A

TSB A 17: Valramnen

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Signe Gjermundsdotter Napper, Skafså, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge a, 97–99 (kladd)

Oppgjeven tittel: Irmindelin vilde Verner ravnTittel i reinskrifta: Vilden Verner Ravn

*

1. Ravnen flyver om Aftenen,
om dagen han ikke må
den skal have din kranke lykke,
den gode kan ikke få
– Men Ravnen flyver om Aftenen. –

2. Ned fløi vildan Verner Ravn
satte sig på de Tinde,
så blev han var stolten Irmindelin
så sørgende sidde derinde.

Hvorfor hun sørger; det var, sagde hun for Kjærasten– Nilaus og saa taalte hun om Broderen, Ravnen; han skulde få meget Guld for at føre hende til Nilaus, hun vil have Barnet hendes

3. Fær eg eit ett, hell fær eg tvau
ravnen må hava dei um dei va’ sjau.

Han reiste med hende kom til Nilaus (han havde ligget fangen). Hun fik ham. Da hun fik Barn, kom Ravnen skrigende.

4. Han hug ud hans høire øre
drak halvten hans hjerteblod,
da miste han den ravneham
og blev en ridder så god.

5. Dei ba ti Gud i Himmelen,
det Barn fik Liv igjen

6. Nu har stolten Irmindelin
forvundet både Sorg og Kvide,
nu haver hun både Broder og Søn
og sover hos Herr Nilaus side

*

Strofene er ikkje nummererte av samlaren.

Reinskrift: NFS S. Bugge IV, 245. Reinskrifta inneheld berre andre og tredje strofa og viser elles til Peder Syv («Kjempeviseboka»).

Oppskrift B

TSB A 17: Valramnen

Oppskrift: 1893 av Hans Jacob Aall etter Marte Andresdotter Groven, Brunkeberg, Telemark.

Orig. ms.: NFS H. J. Aall, I, 135–138

Utan oppgjeven tittel.

*

1. Ravnen han flyver om Aftenen
om Dagen han ikje maa,
for han vi have den kranke Lykke,
den gode han kan ikje faa.
– Men Ravnen flyver om Aftenen. –

2. Han flaug i Nor, han flaug i Su
[Han flaug] saa høgt i Sky,
saa blei han vare Stolt Ermelin,
saa sorigful sidder aa syr.

3. Dette va Jomfru Ermelin,
hun ud af Vindauget saa,
hvem er det, som mei trøste vil
aa høre paa min Uro.

4. Aa høre Du det, Du vilde Vilravn
vi flyver Du hid til mig,
alle mine lønlige Angest aa Harm
dem vil jei fortælle for Dig

5. Jei havde mig en Broder saa bòl,Det er ein halv ring over aksenten.
Hr. Væren saa var haanoms Navn
min Stemoder har hanom forskaft,
sent haanom at fremmede Lan

6. Min Fader han gav mig en Kongesøn,
vi var verandres Lige,
men min Stemoder har hanom forsent
saa langt i Østerrikje.»

7. «Aa høre Du Jomfru Ermelin,
vad vil Du mei give,
for eg ska føre Deg te Din Festarman
og sjille Dig med den Kvide.»

8. «Jei giver Dei det røde Gul
dertil det Sølv saa vide,
vil Du føre mei til min Festerman
og sjille mei me den Kvide.»

9. «Beholt Du selv Dit Sølv aa Gul
dertil de store Gaver,
men eg vi hava den første Søn,
som Du med hanom haver.»

10. Saa tog hun op den Ravneklo,
sette paa sin vide Haan,Det er ein halvsirkel over dei to a-ane.
saa svor ‘o om sin Kristeleg Tro,
at han skulle faa den Søn.

11. Saa tog han Jomfru Ermelin,
sette paa sin Ravnebag,
saa fløi han over det vilde Hav,
seg selv til stor Umag.

12.Etter strofenummeret står: (?) «Hør naa Jomfru Ermelin,
nu sidder Du paa de Tinde,
[nu sidder Du paa de] Tag,
som Din Festarman e inne.

13. «Ud gik Hr bolde Nilaus
me Sølvkar paa viden Haan,Det er ein halvsirkel over dei to a-ane.
«aa vær velkommen Jomfru Ermelin
i disse fremmede Lan.»

I venstre marg står det: (Et Par Vers mangler antagelig)Han lover store Ravnen store Gaver,^{holder Bryllup} men Et Aar og Maanedsdag derefter kommer Ravnen igjen og «svøbte Barnet i Raavneklo»

han rev dets jerte aa drak dets Blod, derved fik han sin Helbrede.

14. Nu sidder Jomfru Ermelin glad
foruden al Sorg og Kvide,
nu haver hun baade Broder og Søn
og sover ved Nilaus’ Side.

Ravnen blev til «Den deiligste Ridder, som kunne paa Jori gaa».

*

Strofene er nummererte til og med nummer 13.

Over teksten står det: Marte Andresdtr. Groven (nedre). 48 Aar.

Om Naturmytiske balladar

Naturmytiske balladar handlar om mennesket i møte med overnaturlege makter.

I folketrua fanst maktene alle stader, i sjø, vatn og elvar, i utmark, skog og fjell. Maktene var farlege, ikkje minst fordi dei kunne skape seg om og kverve synet på menneske. Då stod huldra, nøkken eller bergekongen framfor mennesket som den vakraste ungjenta eller den sprekaste ungguten.

Møtet med naturmaktene endar ikkje sjeldan tragisk, med fortaping av sjel og kropp; men det kan også ende på lukkeleg vis, slik at mennesket blir forløyst, ved eiga kraft eller ved andres.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook