Innleiing

Hildebrand gifter bort Hildebjørg, syster si, til Tarkjell unge, som bur langt av lei i eit anna land. Ektemannen behandlar henne dårleg og set henne i fengsel kort tid etter bryllaupet. Grunnen er, seier han, at ho ikkje var rik nok då ho gifte seg med han. Ein dag får Hildeborg sjå ein ramn utanfor vindauga, og ho bed han bere bod til broren om kor elendig det står til med henne. Dette vil ikkje ramnen gjere, med mindre han får lever og lunge av Tarkjell unge, og det får han lovnad om. Ramnen flyg over havet til Hildebrand og fortel korleis det har gått med systera. Broren blir rasande og rir av stad på den raskaste hesten sin for å rydde opp i vanskane. Tarkjell unge tek tilsynelatande vel mot Hildebrand, som straks seier at han vil snakke med syster si. Men ho sit innestengd og bunden og kan ikkje opne døra. Då spenner Hildebrand døra i stykke og set syster si fri. Ho kan fortelje broren at Tarkjell har sett henne i fengsel fordi han heller ville ha frilla si enn henne. Hildebrand høgg hovudet av Tarkjell og ramnen får lever og lunge av den døde.

Det finst godt og vel tjue variantar av denne balladen. Om lag halvparten har Sophus Bugge skrive opp, etter nokre av dei beste telemarkssongarane, men også Olea Crøger, M.B. Landstad, Jørgen Moe og andre har skrive opp visa. «Ramnen ber bod» er så å seie berre funnen i Telemark, men eit par variantar skriv seg frå Aust-Agder. På bakgrunn av dei relativt store variasjonane i handling trykte Landstad to former av visa i Norske Folkeviser (Landstad [1853]1968: 508–519). Melodivariantar finst det fire av, nedskrivne av Lindeman og Rikard Berge (Ressem [utg.] 2011: 36–39).

Ulikskapen i handling går på fleire ting. Det kan såleis vere barnet som Hildeborg får med Tarkjell unge som ramnen vil ha lever og lunge av, eller ho skjer eit stykke av sitt eige bryst og gjev han. I nokre viseformer er det ikkje tale om ein bror som gifter bort syster si, men om kongen Valdemon som gifter bort dotter si. Vidare blir det i enkelte viseformer fortalt at frilla til Tarkjell unge blir brend på bål som straff for det ho har vore med på. Eit sentralt handlingsmotiv i enkelte visevariantar er at hesten som kongen rir på når han skal setje fri dotter si, eigentleg er ein omskapt mann. Det er hesten som bryt seg inn i fengslet og frir ut den innestengde kvinna, men hesten døyr etter denne bergingsdåden. Slik er det i ein variant som Olea Crøger skreiv opp etter ein ukjend songar frå Nissedal. Varianten svarar til Landstads B-tekst i Norske Folkeviser:

Som Blakkjen han kaam æg naa sømjans te Land,
aa 30 Mænd sto der paa Sand.

Aa Blakkjen han blei baade gram aa mo
de 30 Mænd slo han onde sin Fot
(Alver, Kvideland & Ressem [utg.] 2004: 35–38).

Det er sannsynleg at Olea Crøgers oppskrift og Landstads B-tekst skriv seg frå same songar, Gunbjørg Eigilsdotter Heimdal (f. 1818, emigrerte 1861) frå Nissedal. Også Bugge skreiv opp «Ramnen ber bod» etter denne husmannskvinna midt i 1850-åra, før ho emigrerte med heile familen til Amerika (Jonsson & Solberg 2011: 608–609).

«Ramnen ber bod» finst i alle nordiske land. Mange balladeforskarar har interessert seg for denne visa, frå Svend Grundtvig og frametter. Det synest å vere allmenn semje om at balladen fell i to hovudformer, ei meir eller mindre realistisk og ei meir fantastisk. Det er i den fantastiske hovudforma vi høyrer om den omskapte hesten. At «Ramnen ber bod» er ein gammal ballade er det ingen tvil om, og dei fleste som har drøfta visa meiner at ho opphavleg er norsk (Vésteinn Ólason 1982: 150–152). Samanhengen mellom dei norske og dei islandske tekstvariantane er svært tett, noko Knut Liestøl gjer merksam på:

Norsk:

Hildebrand kom seg riand i gaar
Tarkill ute for honom staar.

«Velkomen, Hildebrand, heim til meg!
No hev eg bryggja og blanda vin.»

«Eg æ inkji um din mjø aa vin,
eg æ meir um Hildeborg, syster mi.»

Islandsk:

Þegar hann kom at borgarhlið,
þá stóð greifinn úti við.

«Velkominn, Hildibrandur, mágur minn,
hèr er í bland[i] mjöður og vín.»

«Eg hugsa ei um þinn mjöð og vín,
hvar er hún Hljóðborg, systir mín?»
(Liestøl 1915: 16).

Utsyn 32
CCF 116
DgF 62
IFkv 7
SMB 9

Oppskrift A

TSB A 26: Ramnen ber bod

Oppskrift: 1847 av Jørgen Moe etter Anne Ånundsdotter Lillegård, Eidsborg, Lårdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS J. Moe 10, 3

Oppgjeven tittel: Hilebors Vise.

*

1. Hileborg sitte for Glugge
– Dei sigler me fløi –
Hu seer up paa Ravneskugie.
– Dei gjiftar sine Syster te Samsøi –

2. «Aa høire du Ravnen eg talar te deg
Aa vi du naa bæra den Boe for meg.»

3. «Eg gjeve deg min røde Guldring
Vi du bæra den Boe te Hilebrand Broer min.»

4. «Hav du sjav din røde Guldring
Eg hæve Klo men ingjen Fing.

5. Du gjeve meg Liver aa Longur
Alt af en Tarkjil den onge.»

6. «Ja eg gjeve deg Liver aa Longe
Alt af Tarkel den onge.»

7. Ravnen han sætte seg paa Høgelofskamb
Saa fouk han ivi de salte Vand.

8. Ravnen han sætte seg i gyldte Stol
Han skok sine Vengjir, tost væra mo.

9. «Her sitter du Hilebrand, drikker Mjø aa Viin
Men bondi er Hilebor Syster di.»

10. Hilebrand springe seg fram ivi Bord
den brone Mjøen han spilte over Bord.

11. «Kven ^{æ de} som tore den Gjerningjen gjera
Hel kven tore den Boe bæra.»

12. «Tarkjel tore den Gjerningjen gjera
aa eg Ravnen tore den Boe bæra.»

13. Hilebrand huttar paa Drengjer smaa
dei gange at Stallen, lægje Salen paa.

14. Dei Sala meg inkje den Brone
Han æ for sein otor Tone.

15. De sala meg inkje den kvite
Han æ for sein otor Dikje.

16. De salar meg inkje den svarte
Han æ for seine i Bakjen.

17. De sala meg ut min Hindel rø
Saa ri eg saa fort som flyver.

18. Hilebrand kjæm seg rians i Gaard
Tarkiel ute før honom staar.

19. «Velkommen Hilebrand hit te meg
Naa hæv eg baat brygja aa blanda Viin.»

20. «Eg æ kje om anten brygja hel blanda Viin,
Eg vil tala me Hileborg Syste mi.»

21. «Hileborg sitte i Bure
Aa skjær sine stakkar a Skruve.»Samlarkommentar: hvorover de rynkede Stakken

22. Hilebrand snudde sin Hindel rø
Saa ri ‘en at Bure te Syste si.

23. Han bankar paa Dynne me Hændar smaa
Stat up Hileborg mi Syster, skrei Lokur ifraa

24. «Slet inkje eg tore aa slet inkje eg maa
Hon kjæme snart Astri, vi te meg sjaa.

25. «Kor den Gang me skaa faa kon Mat
Astri har frigda ho nest en sat

26. Kor den Gaang me at Sengje sil gaa
Astri har frigda ho nest en laag

27. «Slet inkje fær eg sleppe deg in
Mine Hænder er bonden paa Bakjen min

28. Hilebrand tæke te raskan Fot
Han spændte den Dynne, dreiv Naglar mot

29. Hilebrand tok op en liten Kniv
Saa skjær ‘en op dei Baande af Syste si.

30. Hilebrand ristar paa sylbudde Svær
Haat meine du Tarkjel haat blive du værd

31. Hilebrand læt sit Svære braa
Han høgje ‘en Tarkjel i Lutir tvaa.

32. Ravnen fek Liver aa Longur
Alt af en Tarkil den Onge.

33. Hilebrand huttar paa Drengjir smaa
«De gangje at Skogjen aa haagje Baal.

34. De haagje den Baale af Ask aa Eik
Saa Laagjen kan stande baate karsk aa heit.

35. De lata det Baale brænde
Der vi me Astri paa sende.»

36. Dei haagje det Baal af Ask aa Eik
Saa Laagjen sto baate karsk aa heit.

37. De læte de Baale brænde.
Der læt de Astri paasende.

*

Strofene er ikkje nummererte i manuskriptet.

Oppskrift B

TSB A 26: Ramnen ber bod

Oppskrift: 1869 av Hallvard Gunnleikson Heggtveit etter ukjend songar, Brunkeberg, Kviteseid, Telemark.

Orig. ms.: NFS H. G. Heggtveit 2, 9ff.

Oppgjeven tittel: Hillebran aa Herre-Prær.

*

1. Nie va dæ mi Bure BroutAlternativ lesemåte: brout
aa ingjen va dæ mi Æra nout
eg væntar at ingjen skaa kjemmAlternativ lesemåte: kjenne meg. –

2. Eg heve site so længje i mørkan Hus
– De sigler mæ Fløi –
intilAlternativ lesemåte: inte Dagjen ganger ut.
– Dei gjifter sin Syster i Samsøi –

3. Eg heve site so længje i ‹…›mørkan Kro
aa alt te Korpen ivi meg gol

4. Aa kjære min Korp vi den Boi bera te Hillebran min in
en rødeguld Ring eg gjeva vi deg

5. Aa kjære min Korp vi du Boi bera te Hillebrans Gaar
Kaapan blaa vi eg gjeva deg

6. Aa kjære min Korp vi du Boi bera te Hillebran fram
et røde Gulband eg gjeva vi deg

7. Hav du sjov din røde Gulring
eg heve Klo men ingjen Fing.

8. Hav du sjov di Kaapa blaa
eg heve inkje Axlir aa bera ho paa

9. Aa hav du sjov dit røde Guldband
eg s^kaa fulla bera Boi te Hillebran fram

10. Aa Korpen han tok te fluge
dei lange Milin aa druge

11. Her site du Hillebran blandar Mjø aa Vin
Aa Syste di sit bondi mæ kvor den Fing

12. Aa Hillebran blei saa ille ve Or
Den brone Vinen han spiller paa Bor

13. Aa hoke tor naa den Boi bera
aa hoke tor naa den Gjerningji gjera

14. Aa eg tor naa den Boi bera
aa Herrepær tor naa den Gjerningji gjera

15. Aa Hillebran talar te liden Smaadræng
Du salar meg ut den blakke
den bere meg best imot Bakkjen.

16. Du salar meg ut den brone
den bere meg best oto Tone

[17.] Du salar meg ut min Gangar graa
den bere meg best i Herre Pærs Gaar.

[18.] 17. Velkommen Hillebran heim til meg
fe naa hev’ eg bryggja aa blanda Vin

[19.] 18. Eg æ inkje om enten Mjø eller Vin
men eg vi naa tala mæ Syster mi

[20.] 19. Syste di site i Bure
Ho soumar Silkjeluvur

[21.] 20. Aa Hillebran klappa paa Dynni mæ Fingane smaa
Stat up liti Kjærsti skrei Lokunne ifra.

[22.] 21. Aa eg fær naa inkje skreie Lokune ifraa
fe eg æ bondi mæ kvor den Taa

[23.] 22. Aa eg fær naa inkje skreie Lokune in
fe eg æ bondi mæ kv[or] den Fing

[24.] 23. Aa heve du stole helt heve du uti logje
hel hot heve du uti Baandine brote

[25.] 24. Eg heve ik inkje stole eg hev inkje logje
eg hev’ kje noko i Baandene brote

[26.] 25. Han bat meg inkje fe Lygni mi
men han bat meg fe Tærna si.

[27.] 26. Naar me skulle dei Klæine skjera
Saa skar han fe Terna aa let meg vera

[28.] 27. Og naar me skulle te Sengji gaa
saa gjek han te Terna aa meg ifra.

[29.] 28. Aa Hillebran spændte mæ raskan Fot
saa Dynni den flaug i Naglemodt

[30.] 29. Aa Hilebran sin røde Guldkniv udtok
saa skar han alle Baandine af Systeri si

[31.] 30. Aa Hillebran sit blanke Svær utdrog
saa hoggje han Herre-Pær i dei Lutene tvo

[32.] 31. Saa tok han Liver aa Longur
aa de gav han Korpen den onge
saa blei han te ein Kongsmanson

*

Strofene (bortsett frå strofe 17) er nummererte i manuskriptet.

Oppskrift C

TSB A 26: Ramnen ber bod

Oppskrift: 1898-99 av Johannes Skar etter Bjørn Aasmundsson, Bygland, Setesdal, Aust-Agder.

Orig. ms.: NFS Johs. Skar 3, 17–19

Oppgjeven tittel: Hilebjør aa Ramnen.

*

1. Hilebjør sit i Glugga,
– dei sigle me Fløy –
daa saag ‘u Ramneskugga.
– dei gjipter si Syster i Samsøy. –

2. Ramn’e, Ramn’e set deg ne,
aa adde mi Sorgji fortel eg di.

3. Eg ska gjeve di den røde Gullring,
vi du bere Bo’i ti Broer min.

4. Ko gjere no eg me din røde Gullring,
for eg hev Klo aa ingjen Fing.

5. Men vi du gjeve me de eg bei’est –
den fysti Son du ei’est.

6. Ja, eg ska gjeve de du bei’est
den fysti Son eg ei’est

7. Ramnen ‘an bar ti fjuke
ive haage Heia aa Dalane jupe

8. Ramnen ‘an settest paa Ljaarehus:
«Eg e ti ‘an Hilebrand Fus.»

9. Ramnen settest paa Sengjestokk;
der skok ‘an upp sin gule Lokk.

10. «Her site du Hilebrand drikke Mjøyr aa Vin
aa bundi e Hilebjør, Systeri di.»

11. Aa Hilebrand varte so ille ve’;
den goe Mjøyren spillte han ne.

12. Ramnen svora: «Eg sei di satt,
aa Tarkjel va de som Hilebjør batt.»

13. Hilebrand tala ti Smaadreng so:
«Sale mi ut min Gangari graa.

14. Du sale mi ut den bruni,
han e so svint utu Tuni.

15. Du sale mi ut den blakkji,
han e so skjot imot Bakkji.»

16. Den Bekkjen va alli so brei,
at Hilebrands Hest iv ‘an steig.

17. De Sundi va alli so langt,
at Hilebrands Hest ive de sprang.

18. Hilebrand la ti renne,
sin Snjaddare-foli ‘an sprengdi.

19. Hilebrand kaam seg riand i Gaar,
aa Tarkjel uti fyri o staar.

20. «Aa velkaamen, Hilebrand, hera hit
aa kaam no i Stoga drikk Mjøyr aa Vin.»

21. «Eg bryr meg inkji um Mjøyr aa Vin,
men kori e Hilebjør, Systeri mi.»

22. «Hilebjør sit i Buri
aa søume Stakka for Bruri.»

23. Hilebrand klappa paa Huri me Fingane smaa:
«Hilebjør, e du inni skrei Lokunn’ ifraa.»

24. «De e inkji godt skreie Lokunn’ ifraa
for bundi e Hendann’ aa Fingane smaa.»

25. «Hev du logji ell hev du stoli
ell hev du noko i Egteskap broti.»

26. «Eg hev inkji logji, eg hev inkji stoli,
eg hev inkji noko i Egteskap broti.

27. Mi ville ti Kjyrkja rie,
aa Frigda ha ‘an me Sie.»

28. Hilebrand hev so karsk ‘n Fot;
den Dynni spennt ‘an i Tiljemot.

29. Hilebrand hev so karsk n Kniv;
dei Jinnbondi skar ‘an av Systeri si.

30. Hilebrand tok i Tarkjel i gule Lokk,
aa hoggji ‘ass Hovu paa Sengjestokk.

31. Tok ‘an Livr aa Lunge
aa kasta for Ramnens Ungji.

Trykt i J. Skar: Gamalt or Sætesdal III, 1961–63, s. 266.

Oppskrift D

TSB A 26: Ramnen ber bod

Oppskrift: 1906 av Rikard Berge etter Hæge Tormodsdotter Porsmyr, Nissedal, Telemark.

Orig. ms.: TGM R. Berge CXLVI, 19

Oppgjeven tittel: Ravnen bere bod.

*

1. Hillebjør site ve^fe gluggje
– onder lide –
So ser ‘o ravnens skuggje.
– Sò vel tòr Hilebrand bie. –

2. Høyrer du ravnen der du flyg,
du bere meg bòi te neste by.

3. Du bere meg bòi te bro’ min fram,
eg gjeva sko deg mitt røde gullband.

4. Hòt skò eg mæ ditt r[øde] g[ullband]
Eg heve klo men ingjo haand.

5. Sò gjev eg deg livver aa longer
utav ‘n Tarkjell onge.

6. Men hòe skò eg mæ den bòi bli snodd,
naar eg kjeme fram, sò bli eg kje trudd.

7. H[illebjør] fann paa raai go,
ho la’e gullringjen i ravneklo.

8. Ravnen han kaam fljugans i gaar,
aa ingjen ute fòr haanom staar.

9. R[avnen] flaug i stògo inn,
han passa sò væl paa den røde gullring.

10. Her site du Hilebrand drikke mjø aa vin
aa bondi sit Hilebjør, søsteren din.

11. Hòke tore den bòi bera,
hell hòken tòre den gjerningji gjera.

12. Ravnen tòre den bòi bera,
aa Tarkjell tore den gjerningji gjera.

13. H[ilebrand] blei sò ille mæ or
han blikna som bast aa svartna som jor.

[14.] 13. H[ilebrand] sala ut gangaren rau,
sò rei ‘an sò fort som ravnen flòug.

[15.] 14. H[ilebrand] han kaam rians i gaar,
T[arkjell] ute fòr haanom staar.

[16.] 15. Høyrer du Tarkj[ell] stallbror min
hòsse liver ‹Ingull›^Hilebjør søsteren min.

[17.] 16. H[illebjør] liver som ei aano go brur
ho sit i høieloft aa vev i skruv.

[18.] 17. Reis naa du deg àt stugo inn,
eg hentar inn H[illebjør] søsteren din.

[19.] 18. Nei eg vi ikkje i stògo inn,
førr eg hev tala mæ søsteren min.

[20.] 19. Hilebrann gjekk etter stette
aa T[arkjell] han gjekk derette.

[21.] 20. Han banka [paa dynni mæ] fingane smaa
statt upp H[illebjør] skrei lòkunn [ifraa].

[22.] 21. Hosse kann eg [skreie lokunn] ifraa
Bakbonden æ min hendar, aa bòltane paa.

[23.] 22. Høyrer du T[arkjell] hòss æ de fatt
hòss heve de seg du mi syster batt.

[24.] 23. De va kje ondrans eg hennar batt
ho konn’ aller seia meg ore sant.

[25.] 24. Du batt meg ikkje fe lygni mi,
men du batt meg for Astri, frilla di.

[26.] 25. Kvòr den gaang me sill’ hava mat,
A[stri] di frilla du tukka deg àt.

[27.]26. Naar at me te kjørkje sill’ gaa,
A[stri] fekk kjøyre, men eg maatte gaa.

[28.] 27. Hilebrann tok te sin raske fot,
han spente dynni i naglemot.

[29.] 28. Aa daa at ‘n kaamm i lòfte inn,
sò løste han bandi av søsteren sin.

[30.] 29. Sò tok ‘n daa sitt gamle sve^ær
sò hòggje ‘n onge T[arkjell] i hæl.

[31.] 30. Sò kasta ‘n livr aa longur
ut te han ravnen onge.

*

Strofene er (feil)nummererte i manuskriptet.

Om Naturmytiske balladar

Naturmytiske balladar handlar om mennesket i møte med overnaturlege makter.

I folketrua fanst maktene alle stader, i sjø, vatn og elvar, i utmark, skog og fjell. Maktene var farlege, ikkje minst fordi dei kunne skape seg om og kverve synet på menneske. Då stod huldra, nøkken eller bergekongen framfor mennesket som den vakraste ungjenta eller den sprekaste ungguten.

Møtet med naturmaktene endar ikkje sjeldan tragisk, med fortaping av sjel og kropp; men det kan også ende på lukkeleg vis, slik at mennesket blir forløyst, ved eiga kraft eller ved andres.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook