Innleiing

Heiemo syng så det ljomar i lia, og nøkken høyrer den vakre songen langt ute på sjøen. Han gjev styrmannen ordre om å bli sett i land, og der skaper han seg om til ein staseleg riddar, med fargerik drakt og med hest og sal. Nøkken går inn i feststova og ber den beste songaren om å syngje. Den beste songaren er Heiemo, og songen hennar gjer inntrykk på alle. Då grip nøkken inn. Han seier at han vil ta Heiemo med seg på skipet, og ingen vågar å protestere mot det. Heiemo byrjar å gråte over tanken på å følgje med nøkken, men så kjem ho til å tenkje på at ho er væpna og kan forsvare seg: «Trú míne smaa knívanne hjelper ‘kje meg?» Heiemo grip kniven og stikk nøkken i hjarta. Dermed endar det godt, og Heiemo kan triumfere:

Her ligg du nykkjen fyr hauk aa ravn,
enno ber eg mítt jomfrúnavn
(Bugge [1858] 1971: 69).

Det finst eit trettitals variantar av denne gamle balladen. Dei fleste er frå Telemark, men også andre fylke er representerte i materialet, ikkje minst når det gjeld melodiane, som vi har mange av (Ressem [utg.] 2011: 127–137). Landstad trykte visa i Norske Folkeviser med tittelen «Nykkin beðlar til Heiemo» (Landstad [1853] 1968: 350–354). Det same gjorde Bugge i Gamle norske Folkeviser, der han la fram to hovudformer av visa. Bugges A-form byggjer på tre oppskrifter frå Telemark, mens B-forma er ei oppskrift ved Jørgen Moe, frå Hardanger. I denne vestlandske forma er det ikkje Heiemo sine knivar som gjer utslaget, men at ho nemner nøkken ved namn:

Der hó kom í rósenslund,
hó nemde nykkjen, han sokk í grunn.
(Bugge [1858] 1971: 71).

Dette motivet finn vi att i den islandske A-forma. Vésteinn Ólason meiner på dette grunnlaget at balladen har kome til Island frå Noreg i ei utgåve som har vore svært lik den islandske A-forma (Vésteinn Ólason 1982: 122–126). Den særeigne vestnordiske tradisjonen kjem også til uttrykk i likskapen mellom Moes oppskrift frå Hardanger og den færøyske viseforma:

I dansk og svensk balladetradisjon er «Heiemo og nøkken» ei fortapingsvise og ikkje – som i vestnorsk tradisjon – ei forløysingsvise. Såleis endar dei danske variantane med at nøkken dreg den skrikande jomfrua med seg ned i vatnet:

Thett matte mand hørre saa langtt aff lie:
huor den iumfru vnder wandit skrieg
(DgF II 60).

I folketrua er nøkken eit farleg vassvette, stadig på jakt etter menneske som han vil lokke ned i vatnet til seg. Ikkje minst gjer omskapingskunsten nøkken til ein farleg motstandar:

Han [nøkken] kan omskabe sig til allehaande Ting, snart til en halv Baad i Vandet eller en halv Hest paa Stranden, snart til Guld og Kostbarheder. Rører man ved disse, faaer Nøkken strax Magt over En […]. Dog er han kun farlig efter Solens Nedgang (Faye 1844: 49).

Det er elles eit poeng at Heiemo sin vakre song kan oppfattast som ei hovmodig handling. Medvite set ho seg sjølv i fare og utfordrar nøkken. Dette motivet kjem fram i klartekst i dei danske viseformene, der songen dessutan er knytt til dans og prakt:

Der ganger dandtz paa kirkegaardt,
och Marstigs dater och hun dandtzit for.

Hun gick y dandtz med stor hoffmod,
der-offuer kom hinde saa undt it bud.

Hun gick y dandtz, och for hun queder
det hørde hand Øgler, y vandit leger
(DgF II: 60).

Utsyn 22
CCF 153
DgF 39
IFkv 2
SMB 20

Oppskrift A

TSB A 48: Heiemo og nøkken

Oppskrift: 1847 av Jørgen Moe etter ukjend songar, Hardanger, Hordaland.

Orig. ms.: NFS J. Moe 7, 66–67

Oppgjeven tittel: Nøkjen.

*

1. Nykjen gjæk seg op paa Land,
– Svennen –
Skafte han se te en velborin Mand
– Med den Herre dandser den Jomfru –

2. Han skabte se Klæder baa gule aa blaa
Høien Hat aa guldkrusa Haar

3. Han skabte se Sadel han skabte se Hest
Bidsel af Sølv og Grime af Guld

4. Nykken rei se te Kjerkele
Alle Smaapigerne fulde i Kne

5. Nykjen hjek seg i Kjerka in
Han ledte ette Gulborg han fand ikke den

6. Han ledte i Stoularne tvau eller tre
Han fandt ikke Gulborg, hun var ikke der

7. Han ledte Stolarne fire aa fem
Der fandt han Guldborg; o fylde en hæm

8. Presten tok seg ei Bok i Haand:
«Aa æ du kje Nykjen, saa læs uti den!»

9. «Æg æ ong aa ufornaamSamlarkommentar: kunde ikke nemme
Æ kan ikkje læsa uti Bokje me ham.»

10. Gulborg tok saa paa me seg:
«Aa æ du naa Nykjen, saa Gud bevare meg!»

11. Der o kom i Rousens Lund,
O nemde Nykjen, han saak i Grund.

12. Op kom Nykjen vesul aa vaat
Hælvten va Mand aa Hælvten va Baat

*

Strofene er ikkje nummererte av samlaren.

Oppskrift B

TSB A 48: Heiemo og nøkken

Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Asgjerd Olsdotter Vislandskosi, Skafså, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge V, 140–141 (reinskrift)

Oppgjeven tittel: Nykkjen

*

1. Heiemór begynde på vísa å kveaSamlarkommentar: sic!
– Mæ minni –
de sovna alt folkjeAlternativ lesemåte: fokkji í stogunne va’.
– Tvæ rósir søve derinne. –

2. Der sovna svannar å der sovna møy,
der sovna dronningji av Hallings øy.

3. Heiemor kvo so lengji,
sovna dei kåte drengjir.

4. Heiemór kvo, de sång í lund,
deAlternativ lesemåte: ti høyrde nykkjen den heianAlternativ lesemåte: heiande hund

5. Nykkjen han tala ti stýringsmann:
«Dú stýrer mitt skip^{meg inn} på kristi land!»

5 b. No æ’en komen den fyri ska’ trøa,
de hente meg fram den væl kann kvea.

6. Heiemór grét, síne hendar hó sló:
«Ska’ eg fýgje nykkjen på salte fjór!»

7. [Heiemór grét, síne hendar hó] vrei
[Ska’ eg fýgje nykkjen] den lange lei.

8. Heiemór tenkte på ånno rå:
«Tru dei kann ‘kjeAlternativ lesemåte: Kann dei ‘kje duga mi’ knívanne små?»

9. Ho ha’ seg ein sylvutte knív,
den sette hó í nykkjens unge lív.

10. Hó kasta den nykkjen um bór
å sette seg sjóv for årinn å ró.

11. «Gu gje^øve deg søkkje å aldri fljóte
å eg må sia mi æra njóte!

12. Gu gje^øve deg søkkje på svarte botne
å eg må trø dansen i min faders loft!»

13. Nykkjen han sokk å aldri flaut,
Heiemór siaAlternativ lesemåte: sea si æra naut.

14. Nykkjen han sokk på svarte botn,
Heiemór trør dansen í sin faders loft.

*

Strofene er nummererte av samlaren.

Kladd: NFS S. Bugge i, 4–6. Kladden er nokså utydeleg enkelte stader, så reinskrifta er vald som tekstgrunnlag.

Oppskrift C

TSB A 48: Heiemo og nøkken

Oppskrift: Udatert av Hans Ross etter Kari Austegaren, Åseral, Vest-Agder.

Orig. ms.: NFS H. Ross 13–15, 36–38 (kladd)

Oppgjeven tittel: Nykkjen.

*

1. Nykkjen han sette seg paa ein Stein,
– Vaager (!) upp I edelege Drænji –
so skapte han Kjøt paa kjurre Bein.
– For mi he sovi Tiæ for lengi –

2. Sò skapte han ein Hest av rennans VannSamlarkommentar: (vatn i daglig tale)
aa Sadel aa Beisl utav kvitan Sand.

3. Nykkin han sei ti Kyrkjegaar,
mè høge Hatt aa krusa Haar.

4. Sò batt han sin Hest i Kyrkjering,
sò gjekk han Kyrkjaa sju go^aangi aavigtAlternativ lesemåte: aavikt umkring.Samlarkommentar: (aavigt «= bakvendt, mè Ryggin fyri.»)

5. Nykkin han gjekk at Kyrkjaa inn,
mæ høge Hatt aa Blomankinn.

6. Ti svara Presten, fyr Altari staar:
aa kaar æ den fre^æmmandeOver d-en står: (n?) Riddaren fraa?

7. Eg æ no ingin fremmandeOver d-en står: (n?) Mann,
eg æ Kungins yngste Son av Engelland.»

8. Ti svara lita Kjersti ho smila undeOrdet er først overstreka, men det står opphevingsteikn under. unne Skinn
«aa gjeve den Kungssonen han va min!»

9. Aa Nykkin han vende sin Gangare spak,
so sette han Kjersti mèUnder ordet står det: (mæ?) sitt Bak.

10. De høyrdest daa so langt av Lei,
aa kossi litæ Kjersti i Vatni skreik.

11. De høyrdest daa so langt paa Land
aa kossi de skreik, de Liljevann.

*

Under oppskrifta står det: (kvedet af Kari Austegaren, en Kone mellem 70 og 80, i en Aaserals Dialect, men med somme Reminiscenser af Sætesdaldialecten, som var hendes Moders Maal. Saaledes nd og ld hvor Aaseralsmaalet har nn og ll. Forresten «ha’i ho gløymt de mesta.»)

Reinskrift: NFS M. Moe 75, 73. Trykt i DgF IV s. 814 og i Norske balladar 1973 s. 47–48.

Reinskrift av S. Bugge er send til Svend Grundtvig, DFS XXXII s. 401.

Om Naturmytiske balladar

Naturmytiske balladar handlar om mennesket i møte med overnaturlege makter.

I folketrua fanst maktene alle stader, i sjø, vatn og elvar, i utmark, skog og fjell. Maktene var farlege, ikkje minst fordi dei kunne skape seg om og kverve synet på menneske. Då stod huldra, nøkken eller bergekongen framfor mennesket som den vakraste ungjenta eller den sprekaste ungguten.

Møtet med naturmaktene endar ikkje sjeldan tragisk, med fortaping av sjel og kropp; men det kan også ende på lukkeleg vis, slik at mennesket blir forløyst, ved eiga kraft eller ved andres.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook