Norske mellomalderballadar
Liten Tilvending spør kongens gjetargut korleis det står til i kongsgarden og får til svar at kongsdottera Ingebjørg er i ferd med å gifte seg. Liten Tilvending rir straks til kongsgarden, der kongsdottera står i høgeloftet og ser seg ut så vide. Med kongsdottera sin gode vilje rømmer han med henne til sin eigen gard, der mor hans tek vel imot dei. Brudgomen heiter Olav, og han kjem etter med krigarfølgjet sitt. Ingebjørg spenner sverdet om Liten Tilvending, og han kjempar mot brudgomen. Liten Tilvending vinn kampen, han drep nokre av motstandarane, mens andre rømmer.
Denne balladen finst berre på norsk og berre ufullstendig. Visa var tydeleg i ferd med å gå i gløymeboka ved midten av 1800-talet, og den eine songaren som framleis mintest balladehandlinga, kunne berre delvis gjengi den i strofeform. Slutten eksisterer berre som prosareferat – slik det har skjedd med fleire gamle mellomalderviser.
Det var Signe Gjermundsdotter Napper (1788–1865) frå Skafså i Telemark som kunne denne balladen. Bugge møtte henne i 1857 og 1863 og skreiv opp 42 balladar etter henne. Etter søstera, Torbjørg Gjermundsdotter Haugen (1792–1862), skreiv Bugge opp heile 49 balladar (Jonsson & Solberg 2011: 540–544). Bugges oppskrift er trykt i Danmarks gamle Folkeviser (DgF VII: 130–131).
Språket i varianten etter Signe Napper er tydeleg danskprega, slik det er i fleire av dei gamle mellomaldervisene. Danske visebøker og skillingstrykk sette sine spor gjennom hundreåra, og dansk var skriftspråket for alle i Noreg etter at det gamle norske skriftspråket hadde gått under. I mange høve har det likevel funnest ein sjølvstendig og ofte opphavleg norsk visetradisjon bak danske visetekstar.
Namnet Tilvending kan vere avleidd av dansk Tilventin som vi finn i danske former av kjempe- og trollballaden «Greven for Gunseli» (TSB E 12), jf. følgjande strofe i Vedels tekst av denne balladen:
Det vaar Greffue Herr Guncelin,
hand rider vnder grönen lide:
Der møder hannem liden Tiluentin,
han bad hannem holde oc bide
(DgF I: 229).
Utsyn 113
DgF 402
TSB D 39: Liten Tilvending
Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Signe Gjermundsdotter Napper, Skafså, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge a, 70–72 (kladd)
Oppgjeven tittel: Kongen å Jurnigjen
*
1. Hør IAlternativ lesemåte: du liden Tilvending,
I Alternativ lesemåte: du drag det så vel til i Minde
det er Fru Ingeborg, Kungens Datter,
som går med forgyldte Linde
— Vel upp for en Dag, vi kommeAlternativ lesemåte: kommer vel over de Hede. —
2. [Hør I liden Tilvending,]
[I drag det så vel] i Or,
[det er Fru Ingeborg, Kungens Datter]
[som] drager på Gull på Jor.
Over lina står det: Det var Fruen Ingeborg3. Fru I[ngeborg] går i Høieloft,
sér hun sig ud så vide
Hisset sér jeg den danske Hofmand
sin Hest kan han vel rídeUnder lina står det: (kun Brud)
4. Det var Fruen I[ngeborg]
hun strøg Guld under Sko,
så går hun så listelig
liden Tilvending imod.Etter strofa står det: Han sæte henne på Hesten med sig
5. Det var liden Tilv[ending]
han let sin gangar så laupe,
dei totte dei folkji i kongens går,
at jorden vil under dem braute.
6. Det var l[iden] T[ilvending]
[han let sin gangar så] springe
[dei totte dei folkji i kongens går,]
[at jorden vil under dem] tvinge
7. Det v[ar] l[iden] T[ilvending]
han kom der ridend i går,
ude stod hans kjære m[oder]
hun var vel svøbt i mår.
*
Strofene er unummererte i manuskriptet.
Under oppskrifta står det: De reiste av at Høielofti De kom efter, Brudgommen Olav, hanOver lina står det: liden Tilvending dræbte hamMellom linjene står det: somme blev dræbte og somme rømte og fik Bruden. Hun spændte Sværd om ham.
Sophus Bugge har ei anna oppskrift etter Signe Napper frå 1863 (NFS, S. Bugge V, 5–6). Her skriv han: hørt 2den Gang 1863. I denne oppskrifta står det til slutt: Dei reiste av at høielofti. Brudgommen Olav kommer efter med Krigsmænd. Ingeborg spænder Svær om liden Tilvending; han gaar i Kamp,Mellom linene står: somme bleve dræbte, somme rømte. og dræber sine Modstandere og vinder Bruden.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 14 til og med TSB D 280.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
