Norske mellomalderballadar
Bondejenta Rosa tener i kongsgarden, ikkje så mykje for løna si skuld, men fordi ho er glad i hertugen, eller kongssonen. Han er også glad i henne, men når kongen får det å vite, sender han hertugen ut av landet. Rosa skal giftast bort til ein annan, men ho skriv eit brev til hertugen der ho fortel om ekteskapsplanane. Hertugen skundar seg heim og rekk akkurat fram til bryllaupsfesten. Dei to kjærastane spring i armane på kvarandre og døyr. Kongen bestemmer at dei skal gravleggjast langt frå kvarandre, hertugen i skarlaksklede og Rosa i simpelt vadmål. Men det gror opp to lindetre frå gravene, og lindegreinene flettar seg i kvarandre, slik dei gjer i den meir kjende balladen «Bendik og Årolilja». Kongen får ikkje fred før dei døde blir lagde i same grav.
Det er berre Lindeman som har skrive opp denne riddarballaden. Han drog på ei kort reise sommaren 1868, og fekk då med seg to variantar av «Rosa og hertugen». Den fyldigaste av dei skreiv han opp etter bondekona Kristine Olsdotter «Vægene», dvs. Vegne i Aremark i Østfold. Ved folketeljinga i 1865 blir det opplyst at den då 69 år gamle Kristine Olsdotter bur saman med den 72 år gamle ektemannen Andreas Kristoffersson på småbruket Vegne, som sjølveigarar. Garden er ikkje stor, for dei har berre to kyr på båsen. Dei sår litt korn og ei tønne poteter. Forutan «Rosa og hertugen» kunne Kristine Olsdotter ei strofe av skjemteballaden «Lagje og Jon», som Lindeman også skreiv opp på Østfold-reisa.
Balladen har vore svært populær i Sverige, og det finst mange oppskrifter frå tida kring 1800 og frametter. Svenske målmerke i Kristine Olsdotters tekst kan tyde på at dei to norske variantane har kome derifrå. Hovudmotivet, at kjærleiken set seg ut over alle standsgrenser, blir sterkt understreka:
En torpare dotter och en Konungsson så båld
De lofvade hvarannan mång trohet så huld.
Hur tyckes min Hertig att det skall vara lik
Och jag är så fattig och ni är rik.
Och rikedom är en förgängelig ting,
Han löper så all verlden omkring.
(SMB 3: 163)
Gaukstad 737–738
SMB 83
TSB D 84: Rosa og hertugen
Oppskrift: 1864 av Ludvig Mathias Lindeman etter Anne Hansdotter Hynne, Solør, Hedmark.
Orig. ms.: NB Mus ms 6859:578, nr. 81 (Lindemans manuskriptsamling) og NFS O.M. Sandvik 2, 81
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Lille Rosa hoppa i Hettingens Fang
– med Æren og med dig –
som Mjøder og Vin de efter hende rann.
– I vandre nu saa varlig. –
2. Lille Rosa renne paa Døre med Hast
hun skrælte da Døren saa Klinken sang
3. Der vokste op et Tre ifra lille Rosas Bryst
med tre skjønne Grene og brede Blad
*
Strofe 1 er skriven opp med melodi og er i Lindemans manuskriptsamling i Nasjonalbiblioteket. Strofe 2 og 3 er henta frå O. M. Sandviks samling av Lindeman-oppskrifter i Norsk forlkeminnesamling ved Universitetet i Oslo. Strofene er unummererte i manuskripta.
Etter siste strofe står: da hun var død.
TSB D 84: Rosa og hertugen
Oppskrift: 1868 av Ludvig Mathias Lindeman etter Kristine Olsdatter Vægene, Aremark, Østfold.
Orig. ms.: NB Mus ms 2456:203, nr. 46 (Lindemans manuskriptsamling)
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Lille Rosa hun tjente i Kongens Gaard
– Med Æran og med Døjd –
hun tjente der ikke saa mykke for Løn
hun tjente der mere for Herdingen skjøn
– Leva vel baade Rosor og Lilier. –
2. Naar Kongen han for deres Kjærlighed fornam
saa vilde han sende skjøn Herding udaf Land
3. Lille Rosa hun skrev Brev saa fort skulde gaa
og Brev – – –
4. Og Brevet det kom for Herdingen ind
saa fældte han mange Taarer paa Kind
5. Naar Herdingen kom til Kongens Gaard
hans Faders Tjener for ham mon staa
6. Aa hør du min Faders Tjener huld og tro
vil du no bære paa Brudebordet et Bud
7. Ja vel kan jeg bære paa Brudebordet et Bud
om jeg min unge Herre noget gavne kan
8. Ja her sidder du med udslaget Haar
aa ute stander Herdingen paa vor Gaar
9. Ja her sidder du og skjænker Mjød og Vin
og ude stander Herdingen med Taare paa Kind
10. Og lille Rosa hun fløi fra Bordet i hast
saa Mjøden og Vinen efter hende rann
11. Hun standsede ikke før hun kom i Herdingens Favn
og da gav de begge tilsammen op sin Aand
12. Saa kom der da Bud til Kongen ind
at lille Rosa laa død i Herdingens Favn
13. Og deer de nu begge døde tilsammen,
saa skulde de begge ikke ligge i en Grav
14. Saa svøber de hannem i Skarlagen rød
og hende svøber de i Vadmels graat
15. Saa satte de dem begge – –
– – – – –
16. Saa vokste der op en Lind fra begge deres Grav
Det ene Blad tog det andet i Favn
17. Og Kongen fik ikke Ro hverken Nat eller Dag
før han fik sæt begge Like i en Grav.
*
Strofene er unummererte i manuskriptet.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 14 til og med TSB D 280.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
