Norske mellomalderballadar
Kongen rir til garden der Liti Kjersti, dotter til gullsmeden, held til. Han ber far hennar om å vekkje henne. Gullsmeden gjer som kongen seier, og Liti Kjersti kler seg i vakre klede og går fram for kongen. Han ber henne syngje ei kjærleiksvise for han, men ho seier at ho heller vil synge ei anna vise, og ho vil heller ikkje danse – ikkje før han lovar henne dronningnamn:
Må Engeland skrívast í mi hånd
so trør eg ein dans alt um eg kann
(Oppskrift B, strofe 27)
Deretter dansar Liti Kjersti så lenge at alle kongens drenger er utslitne og skorne hennar fulle av blod. Ho breier ut kåpa si og føder to søner. På spørsmål om kven som er far til sønene, svarar ho at ho ikkje veit det. Det var fleire som braut seg inn til henne i jomfruburet, men berre ein som låg med henne, seier ho. Kongen må vedgå at det var han sjølv og tek henne så til dronning:
No heve lill Kjersti yvervunni si kvíe
no søve hó kver nott hos kóngens síe
(Oppskrif B, strofe 39)
Det finst kring femten variantar av denne riddarballaden. Dei fleste er frå Telemark. Somrane 1857 og 1863 skreiv Bugge opp «Liti Kjerstis dans» etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli (1781–1869), Elen Jensdotter Rolleivstad (1793–1876) og den atskillig yngre Gunvor Gjermundsdotter Lofthus (1841–1868). Gunhild Kjetilsdotter Sundsli kunne meir enn seksti balladar og var ein av dei sentrale telemarkssongarane. Også Elen Rolleivstad, som var gift med bror til Gunhild Sundsli, kunne mange balladar (Jonsson & Solberg 2011: 544–545, 569–573, 575).
Balladen om Liti Kjersti som dansar for kongen finst også på dansk, i nyare tradisjon. I Danmarks gamle Folkeviser gjengjev Grundtvig ikkje berre dei danske formene, men også heile fem av dei norske. Han kan vanskeleg tenkje seg anna enn at visa «som det synes [er] oprindelig dansk», fordi den «blandede Sprogform antyder dansk Oprindelse» (DgF V: 118). Det Grundtvig likevel ser bort frå, er at den danske påverknaden, som er til stades nær sagt i all norsk skrift på 1800-talet, ligg på overflata. Ei grundigare undersøking viser at dei norske tekstane, særleg dei beste, går tilbake på eldre norsk språk. I varianten etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli kan nemnast uttrykket «den prúe», av norrønt prúðr = fager, vakker (5. strofe), og vidare gammalvorne uttrykk som «sprotane», av sprotta = «Splik, Aabning i Klæder» (Aasen) (14. strofe) og «höyene» av norrønt høgendi = pute (18. strofe).
«Liti Kjerstis dans» er ein av fleire balladar som handlar om valdtekt og om korleis den valdtekne kvinna får æresoppreisning ved at valdtektsmannen gifter seg med henne etterpå.
Utsyn 100
DgF 263
TSB D 416: Liti Kjerstis dans
Oppskrift: 1842 av L. Chr. Wiede etter Marie Olsdotter Øyen, Brandval, Solør, Hedemark.
Orig. ms.: KBS Ms. Vs 2:2 (kopi i NFS)
Oppgjeven tittel: Norrsk Folkvisa.
*
1. Lille Karen, Lille Karen, gå dansen før mig! ://:
Sju skepp uti floden jag gifve will dig. ://:
2. Sju skepp uti floden jag selv kan få ://:
Jag går icke dansen før kungen i år. ://:
3. Lille Karen, Lille Karen, gå dansen før mig ://:
En rød silkeskjohle jag gifve vill dig ://:
4. En rød silkeskjohle jag selv kan få ://:
Jag går icke dansen før kungen i år. ://:
5. Lille Karen, Lille Karen gå dansen før mig ://:
Den røde gullkrone jag gifve vill dig. ://:
6. Lille Karen, Lille Karen tog kungen i hand ://:
Hon danse’ ut kungen och femtonde mand. ://:
7. Lille Karen hon ganger i sale ind ://:
Der atte hon sig to rosende kind ://:
8. Kungen klappa Karen på rødrosenskind ://:
Hvar har du nu Far før småbarnen din. ://:
9. Han kom till mig så vänlig om natt ://:
De røde gulldsnøren hade han på sin hatt. ://:
10. Kungen klappa Karen på rødrosens kind ://:
Här har du nu far før småbarnen din ://:
11. Kungen tog Karen och satte på favn ://:
Här har du gullk[r]one och drottningenamn. ://:
*
Strofene er unummererte i manuskriptet.
Under oppskrifta står: Sjøngs i Dagsbergs prestgård i Østergøtland d. 10. Aprill 1842 af Johannes Poulson Øyerens hustru Maria Olsdotter, nu 28 år gammel, som år 1838 hitkom från Brandval Trieskow (capell) til Grues Præstegjeld i Solørs fogderi av Hedemarkens amt i Norige.
Balladen er oppteikna på svensk i Sverige, men er ikkje med i SMB fordi songaren er norsk.
TSB D 416: Liti Kjerstis dans
Oppskrift: 1864 av Sophus Bugge etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli, Moland i Fyresdal, Telemark.
Orig. ms.: NFS Sophus Bugge f, 124–129 (kladd)
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Kungen han ríe seg sør under øy
– Jeg vender meg –
han spurde um gullsmedótteræ va’ møy
– Eg tenkte at ingjen sill kjenne meg. –
2. Mi dótter hó æ so líti eit bån,
hó kann inkje sove mæ karmann íår.
3. Mí [dótter hó æ] eí frú,
[hó kann inkje] lyklanne í låsen snú,
4. Um di dótter var aldri so liden og spe
so vil jeg hende i aften se.
5. Gullsmeen gjeng at búri
han vekkjer upp lill Kjersti den prúe
6. Statt upp lill Kjersti å klæ deg brått
dú ska inn for en kónge stå.
7. Ja ska eg inn for en kónge stå
alt de gull eg heve de tek’ eg på.
8. L[ill] K[jersti] ha på seg skjurta kvít
hó lyser í landi, hó finnst ikkje slík
9. L[ill] K[jersti] [ha på seg] ein silkjeserk,
níe møyars handeverk
10. [Lill Kjersti ha på seg] stakkjen blå,
gulli ette kvar soúmen låg.
11. [Lill Kjersti ha på seg stakkjen] roú,
[gulli] låg ette k[var] den soúm.
12. So sette hó seg på sengjestokk
so dróg hó på seg ein silkjesokk
13. L[ill] K[jersti] sette seg på ein stól,
den syllspente skóren hó spenner ímót.
14. Hó spretter kring seg den røde gulljór,
sprotanne dei hékk né på jór.
15. Hó greier sitt hår mæ ein sylvarkamb,
hó slengjer derí eit røde gullband.
16. Sitt røde gullband hó fléttar sitt hår
den høie gullkróna den sette hó på.
17. L[ill] K[jersti] inn um dynnæ steig
kungen upp ímót æ reis.
18. Kungen han skúva fram høyene blå
vil i sidde liden K[jersti] og hvile derpå
19. Eg æ inkje trøytt eg kann væl stå,
men sig mig dit ærind så vil jeg gå.
20. Hør det liden K[jersti] kot eg bee deg,
ein elskóvsvise kvee dú for meg
21. Ein elskóvsvíse jeg aldrig nam,
men eg kveder en andenAlternativ lesemåte: ei ånno, de beste jeg kann.
22. Vi du liden K[jersti] trø dansen for meg,
den høie gullkróna so gjev eg deg.
23. Men fader han er en gullsmé í by,
han kann væl gjere meg ei króne so ny.
24. Vi du lill’ K[jersti] trø d[ansen] for meg
den røde gullríng [so gjev eg deg.]
25. Min f[ader han er en gullsmæ í] bý,
[han kann væl gjere meg] ein ring [so ny.]
26. Vi [du lill’ Kjersti trø dansen for] meg
– Engeland so g[jev eg deg.]
27. Må Engeland skrívast í mi hånd
so trør eg ein danse alt um eg kann
28. Lill K[jersti] hó dansa so lengje,
hó trota út adde kungens drengjer.
29. L[ill] K[jersti] hó dansa ti hó va mó,
ti båe hennes skóne stó fudde av bló.
30. Um tala spilemannen í benkjen sat
kví æ díne skóne so fudde av bló.
31. Lill K[jersti] hó trødde på spilemannens fót
kann dú inkje bæri føie dine ór.
32. So breidde hó ut si kåpa blå
en liten són fødde hó derpå.
33. Gullsméen talar til datteren sin
hvem er fader til barnen din.
34. Sant hjelpe meg Gud av all min nø
jeg vet ingen fader anten livande hell dø
35. Dei va væl 15 mi dynnæ uppbroút
men en riddar va de som mi ære noút
36. Kungen klappa hende ved hvide kinn,
jeg er fader til barnen dín.
37. Han tók æ lill K[jersti] útí sitt fang
han gav æ gullkróne å droningjens navn.
38. Han sette æ l[ill] K[jersti] uppå sitt kné,
[han gav æ gullkróne å droningjens] fæstarfé
39. No heve lill K[jersti] yvervunni si kvíe
no søve hó kver nott hos kóngens síe
40. [No heve lill Kjersti yvervunni] sin harm,
[No søve hó kver nott] på k[óngens] arm.
*
Strofene er unummererte i manuskriptet.
Reinskrift: NFS S. Bugge VII, 50–53.
TSB D 416: Liti Kjerstis dans
Oppskrift: 1910 av Rikard Berge etter Hæge Tormodsdotter Porsmyr, Kviteseid, Telemark.
Orig. ms.: TGM Rikard Berge XCVIII, 28–30
Oppgjeven tittel: Liti Kjersti
*
1. Só seie spilemann sat i ei kro
– Eg vender meg –
Liti Kjerstis sko æ fulle av blo,
– eg tenkte ingjen skull’ kjenne meg –
2. L[iti] K[jersti] kalla paa tærnen sin,
du hentar meg hit den blaakaapen min.
3. L[iti] K[jersti] ha’ paa seg kaapa blaa,
i mørkre fær eg vel’ heim-atte gaa.
4. L[iti] K[jersti] kom heim ti sin egjen gaar,
aa ingjen ute fór henar staar.
5. Só reiser ‘o seg i stógo inn,
só tek ‘o av seg blaakaapen sin.
6. L[iti] K[jersti] bredde ut kaapa blaa,
só fødde ho tvo sønner derpaa.
7. Aa kongjen inn ikring dynni steig,
L[iti] K[jersti] sjov imot haanom reis.
8. Aa høyre du Kjærsti eg spørje deg maa,
hvem æ da fader til disse smaa.
9. Aa trøst aa bære meg arme mø,
eg veit inkje anten han æ lívans hell dø.
10. Min fader han var saa haard en mann,
han bygde mitt hus paa en røvarstrand.
11. 14 va’ de som dynni uppslo,
den femtande va’ som mi ære tok.
12. Mine hófmenn va’ de som dynni uppslo,
aa eg va’ den som di ære tok.
13. L[iti] K[jersti] la seg fe kongjen paa kne:
Saa kjære kongje du gjev’e meg ti.
14. Só tok ‘n K[jersti] upp i sitt fang:
Eg skjenkjer deg krona aa draaningjis navn.
15. Só la ‘o sønin paa kongjens fang,
só glømde ‘o all sin sórg aa harm.
*
Strofene er nummererte av samlaren.
Over oppskrifta står: Kongen vilde hava L[iti] K[jersti] til danse med seg. (I nokre vers fyrst). Fyrst hadde han vori hjaa henne, broti seg ‹…› inn og teki æra hennar.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 283 til og med TSB D 436.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
