I.

68Sundagskvelden var det stor årsfest i ungdomslage. Det var årmålsdag både for lage og huse.

Odin, som hadde teke største take med å få opp huse, var bedt om å halde sjølve fest-talen, men han hadde ikkje lova det, han hadde berre sagt han skulde komma dit. Det var så mange andre som gjerne vilde tala for ungdommen no. Så vart det til at Vikesylt skulde halde hovudtalen.

Landvinden hadde logna seg. Det var stilt vêr og eit grand kaldt, berr jord og litt måneskin. Unglyden møtte frå bygda rundt, og mange eldre med. Dei kom stillfarande og vakkert etter vegane no, det kunde einast vera nokre av fabrikkfolka som hadde litegrand i hovude og hørtes der dei fór. – Slik var det ikkje i førstninga, Odin, sa Ingri da dei var i vegen dit. – Nei, det har da vorte likare. Det var det eg sa deg, eg, at berre ein venta, så vilde det bedrast litt etter kvart. – 69Du stridde no ikkje mindre med det. Og no, no angrar eg ikkje på det, Odin! Han klemte handa hennar, som han fann nedi frakkelomma si. Han gjekk og tagde ei stund; så sa han: Og enda, Ingri, så veit eg ikkje. Inst inni meg, der er det mest som eg saknar noko når eg ser dei kjem slik og går inn og sett seg. – Kva da? – Det er skam å seie det. Men det var liv i gamle dagar òg; dei var så fulle av liv, dei hoa og ropa mange gonger av berre reine ungdommen og kjæta, kjem du ikkje i hug det? Nei, eg ønskar det ikkje oppatt, det skal vera slik det no er. Men dei er tamme, folk. Eg kjenner meg frammand, somtid, – er det noko sak å vinne over slike da? Eg kunde ha klara dem på generalmøte her om kvelden – – ja nei, eg skryter ikkje, det er tvert imot. Tvert imot! «Akt dæ, hell så kjem æ!» sa mannen, nordavinden tok han.

Vikesylt var på talarstolen da dei kom. Heile salen var full av fest, og Vikesylt var på rette romme sitt. Odin sette seg nedmed døra og tok Ingri på fange, sat så og let seg bli med i talen. Det var fagre og sanne ord. Somtid rann dei lognt som elva, og somtid steig dei som fossen eller tungsjøen, med makt og mynde; av og til stana han i det og leita, inn i seg sjøl etter nye tankar, eller fram for seg etter nye fagre bilete, han leita og han fann. Ungdommen sat medriven; dei hadde aldri hørt fagrare lyd. Så bar det mot sluten, og no var talaren i ei glo, heile 70den store mannen: «Upp og fram!» mana han, «upp og fram! I frå verdi til andeheimen, ifrå deg sjøl og til Gud! Det er det som er uppe i tidi!»

Forsamlinga losna med ei skrei av fagning. Etterpå sat dei lenge før dei kom seg. Mangt eit andlet fall i hop og vart tomskinna eller rukkut, så spent hadde det vore. Odin kunde sjå kor den eine fall ifrå den andre og vart seg sjøl att, eit einslig lite menneske med seg og sitt. Men mange heldt seg høgt oppe heile tida, var himmels langt borte med auga.

«Upp og fram!» drog det i dem.

Formannen kom og spurte om Odin vilde tale no med det same. Nei, han vilde heller vente. I ein skymt fór det framom han, at dette var nok for i kveld, han skulde ha teke Ingri og gått heim, for der hørte dei til. Men no var songkore fram, det måtte han høre; og da det var ferdig, måtte han på talarstolen. Ingri let ein annan få romme, og gjekk bort til far sin og stod. Ho var bleik støtt når Odin skulde fram og snakke.

Odin hadde tenkt på mange ting han kunde tale om. Det rann innpå han, der han stod, at skulde han tale for ålvor no, da vart han aldri ferdig, og ingen fest vart det heller, det vart ei bør han måtte kaste av seg og lesse på andre, og den børa var her ingen til å bera. Så tok han seg på tak og snakka om samanhengen millom det gamle her i bygda og det nye, millom det som var og det som er. Det meinte han var live: å 71skyte røttene sine attende til det som var, og tøye seg fram til det som aldri har vore, men som likevel har ligge i oss frå alders tider. For der må vi finne det, det som skal bli, ellers blir det å finne og kaste frå seg, finne og kaste, ein får aldri oppleva den sanninga som skal bera oss, at dette er meg sjøl. – Det kjem for meg, sa han til slut, at eg er ein heidning ifrå gammaltida, at det var derifrå eg måtte snakke, om eg skulde få sagt sjølve orde til den tida som er! – – Han tala om manns ferd. – Det er oppe i tida, sa han. Eller det burde opp i tida.

Heile tida hadde Bonsach Arnesen stått og stirt på han, ikkje forundra just, og ikkje riven med så ein kunde sjå det, berre eit par auga som stod stort og fast imot han, – som visste at det var sant det han sa. Og gong for gong kom det framom Odin og spurte kvifor han stod her og sa dette. For det meinte han ikkje, at dei skulde sjå det slik han gjorde, eller gå rikare heim om dei gjorde det? Nei. Men han vilde snakke med dem, ha tak i dem, for han kjente sterkare enn nokon gong at han hørte dem til. Han vilde kjenne at dei forstod han, at dei var med han når han berre så vidt øygna sanninga i det sjøl: Manns ferd, det er å ofre live for ei hjartesak? Javel. Men det er meir, og det skal enda ikkje falle tungt: Det er å ofre hjartesaka og kva de nemne kan, når det gjeld å berge sitt liv, det inste i oss, som ikkje kan ofrast!

72Dei var med han, på ein eigen måte. Han hørte det når dei klappa til han, det var ansles enn når dei klappa til Vikesylt. Og for Ingri var det underlig, såg han. Det skjein over andlete hennar, ei stor sorg eller ei stor lukke; og slik stod far hennar der òg.

Etter kaffeen var Engelbert opp og tala, for der skulde vera ein frå arbeidarleiren med. Han stod der ung og stridshuga som han pla vera, lys i hår og hold, nasen litt opp, og auga i kaldt blått. Odin var huga på å klappe til han før han hadde sagt eit ord. – Han tok for seg det dei andre to hadde sagt, og reiv det sundt: Det var vakkert, det var tjuv-vakkert, men usant var det, og usundt var det, eit garn til å fange ungdommen i og gjera han til slave. Dei snakka om spørsmål, og dei snakka om sak. Her var berre eitt spørsmål, og det var spørsmåle om føda. Slik såg sanninga ut, enno; ho var som vinterdagen, og ein fekk klæ seg deretter. – Korles lever de, folk? ropa han. For slik som de lever, slik blir de. Skal de gå slik da, – skal de aldri fri dykk ut av bondegrauten og bondemåle og alt det der? Aldri ut frå småmanns-slaveri og bli det de er skapt til, frie og rike og dana folk? For det er det som er oppe i tida, og det veit de alle i hop!

Kammeratane hans hadde ropa bra og høyr heile tida, og no reiv dei mange andre med seg. Nokre få prøvde å hysjte på dem. Eit par ungdommar og ein av dei eldre bad om orde, men 73fekk det ikkje. Det låg strid i lufta, og no skulde her vera fest. Men det murra frå fleire kantar. Odin var med Ingri utom døra, for no måtte ho heim. Så gjekk han fram til talarstolen og tok orde utan å spøre. Det vart stilt med ein gong.

– Det gled meg, sa han, at ungdommen er kløyvd. Det synes eg er fest. Sjølve striden får de ta ein annan gong, eller mange gonger. De seier, hører eg, at vi lever i ei dårlig tid. Synes de det? De synes som eg, at vi lever i ei vonfull tid. Strid er her, og usseldom og urett, men visst ikkje det heller var? Visst det var gråe freden og velvære all veg framfor dykk? Har de set ein tjugemils veg framfor dykk i eit strekk utan bukt eller bakke? og så visst at den vegen var de dømt til å gå? Be gud fri dykk!

Han let auga gå over dem, og han merka at same smilen hadde grodd fram i andlete på dem som den han stod her med innvendig. Men det som er oppe i tida? Det er mangt det. Men det veit eg ikkje, om vi skal vera slavar av det. Det er vi som er oppe i tida, og opp og fram tenker vi oss, – og same vegen skal vi vel ikkje gå? Heile Europa over står ungdommen slik vegvill i dag, voner har brotna, og voner piner seg fram att, – og dei med skal vel brotne og bli mold for atter nye – – men no ryddar vi stua som i gamle dagar, i gammal-tida, og leikar som i nytida, la gå gutar!

Engelbert stod opp og vilde snakke, og no 74var han heit. Men dei heldt alt på og flytta unna benkene, så det vart få som hørte på han. – Odin er min ven og slektning, derfor seier eg det frimodig: Han er oss den verste! – Bravo! ropa Odin, og mest alle stemte i med. Engelbert vart drukna der han stod.

Odin vart trengt mot veggen bortom katetre, og slik stod dei klemt til veggs rundt om, no før leiken kom i gang. Da var Vikesylt attmed han, Sølvreven, han kom og takka i handa for talen: Makelaus! Men det var ein liten ting han sakna, kunde med sin beste vilje ikkje dylja for det, og det var so mykje som kristensyne. – Og det kallar De ein liten ting? sa Odin. – Ja men no skal du svara ein gammal og einfeld mann, eg vender meg til deg på ungdommen sin vegne og spør: Kva er di stoda, – det vil seie standpunkt –, til kristendommen? Vi vender oss til deg og krev klårleik.

Det var visst både for høgt og for djupt til å snakke om, trudde Odin. – Kristendommen, det er med den som det er med kulturen: han er så sjelden heime der dei snakkar mest om han.

Folk seig innpå og vilde høre. Det reiste seg klårt og berrt imot Odin: Hit kjem eg knapt meir. Han vart rar i seg ved det, såg etter Ingri, men fann henne ikkje, – det var sant, ho hadde gått. Dei syg utor meg alt eg eig, sukka det i han.

«Men du hev no eit livssyn, veit eg? Ei livsuppfatning, skynar du?»

75«Æ trur da det.»

«Trur, seier du? Men tidi ho ropar etter klårleik, det bør du merkja deg!»

«Klårleik? Ka e det for slag leik?»

«Leik? Du stend ikkje og hæder, veit eg? Leik, sa du? Nei, tidi ho vil ikkje ha leik, eller lettlynde, eller sovore; ho vil ha ålvor. Ålvor og klårleik, som sagt. Ikkje lått og leik.»

«Gu’ vil a det lel. Live er ein leik det, visst ein tek det rett. Livssyn, ha ha!» Odin lo med blå blunk og smale auga: Eg måtte leve oppatt heile live mitt, her eg står, skulde eg greie ut det, og før eg var ferdig, hadde det fått ein annan let for meg, det vart eit nytt livssyn. Men no skal vi leike oss.

I millomtida har det komme nokon inn og spør etter Arthur; dei står i ein krins nedmed døra, og no går det frå mann til mann at det har hendt einkvart gale, på Segelsund, Ola Håberg er død, har gått seg på sjøen no i kveld; kaldgrøssen har snart fare alle veggene frammed. Vikesylt ser på Odin.

«Der hører du, og ser du! Kva eit menneskje er!»

«Å, vi ser ingen ting, nokon tå oss!» Odin arbeidde seg bort til Arthur og sa at han vart med han heim, fekk så tak i Arnesen og bad han gå til Håberg, til Ingri.

II.

76Det var som han frykta, at Mina og dei andre på Segelsund var halvt vettskræmte. Mannfolka var borte, på festen eller borti garane.

Mina hadde sakna Ola til kaffeen og hadde gått og sett etter han. Da kom ho i hug at han hadde vore litt rar av seg før um dagen, og best ho gjekk fór redsla i henne, det slo som eit vått plag innpå naken kropp, at han levde ikkje. Likevel var ho på veg ned til uthusa, ho trudde ho skulde finne han der liggande eller hengande, og ho var nøydd til å gå i veg og sjå etter. Da kom det for henne, at ho heller skulde sjå ned til sjøen, for der nedpå bryggeodden eller nedfor nausta hadde ho set han stod somtid; ho småsprang nedetter vegen. Ho fór odden rundt, og gjekk seg på skone hans ved åborden der fartya fortøyde seg. Ho sette i og ropte namne hans, eit par gonger. Skone torde ho ikkje røre. Da fekk ho sjå ein lang hake låg straks bortafor, ein båtshake frå eit farty, visst, dei hadde brukt han til garnrå. Den tok ho, og til å sokne i sjøen, ho visste så tvillaust at der nedunder brattberge låg han. Litt hadde vore, fekk ho tak og drog opp. Det var han. Ei lita sund visste ho knapt til seg, ho hadde berre ein ting klårt for seg, at utan sko skulde ikkje folk finne han, for det hadde ho hørt frå gammalt, at folk som gjorde åt med seg, dei smetta av seg fothyre først. Det 77var tverrdjupt ved bryggeberge, men ho fekk bala like frametter med lande til det låg på grunn i ei bergklip. Der kleiv ho ned med skone, vadde uti og fekk dei på han, slikt det var. Det hadde leita på, så fjell og jord dansa for auga da ho retta seg bein.

Alt dette fortalte ho Arthur og Odin, da dei stod dernede. Dei drog han opp på berge og la eit gammalt segl over, var så opp etter hest og vogn og kjørte han oppover, bar han inn og la han i kammerse hans, – nokre kvinnfolk kom og hjelpte til. – Han har tenkt på å ta tå seg skone, meiner eg? sa ei av dem. – Tøv! sa Mina, ho var kvass i måle: han fór ofte slik og slarka utan å reime skotye; og det var sant, kom dei i hug.

Mina hadde vorte grå som leir i andlete, og da Arthur gjekk ut som snarast, sa ho til Odin:

«At ‘n skuld gjera oss det her!»

«Ja, slik var no det,» sa Odin. Rart at han ikkje hadde gjort det før, tenkte han.

«Men ein ting, Odin: Vi nemni ikkj at – – at skon’ hans stod att på bergje.»

Han såg opp på henne. I det same ser han ho minns den tida ho var frelst, og ser at ho veit seg opendaga. Han blir raud og veit ikkje ord å seie. Auga hans fall på eit brev bortpå borde, millom bøker og blad; han gjekk dit og tok det. – Til Mina, stod der, og det var den runde fine skrifta til Ola. – Du kan sjå i det sia, sa han. 78Men da han leverte det, syntes han det var gale gjort, ho skulde ikkje ha havt det.

Da han stod på gonga heim, sa han til henne: Vi seler det slik det er. At han vart lei seg på jorda og gjekk på sjøen, – ein gammal, nyttelaus krok. Og elles skal De ikkje sjå Dykk tilbake, for da blir De ei saltstøtte. Enda De er sterkare enn De veit om sjøl. – Må du heim i kveld da, Odin? Ja, han måtte det.

Han gjorde ikkje heimvegen lang. Lyden av fotstega hans hang med han i skogen og haugane, låg som ein frisk liten song etter han i stillvêre. Eit og anna drage susa det oppi fjellpyntane, så djupt, det vart gjerne stormen att. Og gjenom han svara det, i same tonen, at slik susar det somtid over eit menneskje ja; og no venta ho Ingri hardt på han.

– – – Ho gjorde det ved dette leite, ho såg på klokka alt i eitt, og når ho snakka med faren, var ho langt borte frå han.

Ho hadde vorte skræmt da han kom. Ho forandrast i andlete, og svara ikkje da han helsa godkveld. – Kor’n er, han Odin? sa ho berre. – Å, ho skulde ikkje gruve, han kom da snart han òg. Litt om senn fekk gleda makt over henne og kom lysande fram i andletsdraga: Men er det du da far, som kjem hit? – Ja, han Odin bad meg sjå hit. Sat da elles og tenkte på det sjøl òg, da du gjekk. Visste ikkje kor velkommen eg kunde vera – – det er lenge sia eg snakka noko med 79deg. – Du skal ikkje seie slikt, far! Men kvifor – – har det hendt noko da, far? Sei meg det straks, så er du snild!

Han fortalte det han visste. – Å gudskjelov! seier ho. Eg trudde det var einkvart med deg! – – Nei da, med meg er det ikkje noko. Anna enn det da, at eg har vorte som ein styrar, til så lenge, på fabrikken. – Ja, eg vart så glad da eg hørte det. Men like vel, – du skulde visst ikkje vera der, far. Eg er så redd. Ja, for dei er farlige, folk, du kjenner dem ikkje! Nei, dei har ikkje fått noko bukt med han Odin, men.

Arnesen smilte: Trur du dei er farlige, du? Nei da. Og eg ser du, eg går mot ei bedre tid no. Det har vore imot meg hittil. Heretter blir det ansles. Har ingen ting å vera redd for heller, eg, utan for deg da, – at eg skal kaste skugge over deg her òg. Men eg måtte hit; eg veit du skjønnar meg; du skal sjå det går bra no. – Tør du tru det da, far? – Ja da. Det gjer eg. Og no ser eg at eg kan gjera noko her, både for han Odin og andre. Han skal få rett, vera stø på det du! Han Odin. Men du får snakke med han, du: Han kan bli søkkande rik kva dag han vil. Kunde låne pengar og kjøpe heile fabrikken, ser du, til sommaren fekk han dubbelt att! Om eg kunde ha gjort han den beina, og deg med!

Ingri lysna i auga og alt andlete med hara snakka, men det slokna straks han tagde. – Nei! smiler ho. Han legg seg ikkje borti spekulasjonane 80meir. «Det kan ‘n Lauris gjera!» vil ‘n berre seie. Vi seier kanskje garen her med prisane er på det høgste, og kjøper Kjelvika; vi har gledd oss på det. Ja, for eg, far, eg synes somtid at bygda ho er farlig. Det er visst berre tøv, men. – Berre tøv ja! Og så for deg da, du som er kona hans Odin? – Ja, vi har no berre leika oss med den tanken. Men om vi var der, like vel!

Ingri var i kjøkene og stelte med einkvart, men kom snart inn att. – Denne Engelbert han har så mykje med? seier ho. – Ja, kva er det for ein? – Han skal vera av folke til Odin, langt ute; han er for resten fødd i byen. Odin har hjelpt han litt, for han har slik tru på han, har enda fått han til å slutte med drikken. Odin seier han er ein bra kar? Ho smiler: Det seier han visst om alle han? – Ja, det skal vera bedre å tru alle enn ingen, veit du. Og ein sterk ein kan gjerne tru alle. Han Odin, ser du – – eg har levna opp sia eg kom hit. Og han er du gift med! He? – Ja trur du eg skjønnar det da? Da var det vel ikkje – så rart imillom oss som det er! Rettno er han i heimvegen, trur eg.

Dei merka båe at dei hadde snakka i eitt vekk, at dei hadde halde unna det som hadde vore og ikkje skulde snakkast om.

– – – Da Odin kom framom stua hoss Lauris, hørte han ståk frå vollen bortom uthusa. Han hørte måle til Anders, og straks etter skilde han måla til båe dei eldste Lauris-gutane. Dei 81var i hop og sloss. Så gale hadde hendt før; dei hadde det ikkje med å stå og gi kvarandre skitord. Peder var gjerne den som tendte på lunta, og Anders gauv beint på han. For det meste fekk han juling, for dei vart gjerne to om han. Det fekk han no òg, var det likt til. Odin stod still og let det ha sin gang. Dei hadde han under seg ein totre gonger og gav han skikkelig, så Odin tok eit steg fram og vilde seie det var nok. Da riv Anders seg ifrå dem og kuter bortetter ekra heimover, han var snarare enn vargen, og midt bortpå flata stanar han og ropar på dem:

«Vil dokk ha meir juling no, guta, får dokk skynd dokk hit, for no går æ heim!»

Dei to andre lo, hørte Odin, det var ikkje snakk om fiendskap der. Slik kunde dei rivast og slåss, når det fór i dem, men venner var dei og vart dei og heldt i hop åre rundt, i vist og gale, og Anders måtte Laurisgutane ha med, same kva dei skulde ha for seg. Odin visste ikkje kvifor han vart så glad for dette just no, men det vermte i han som ein lovna, einkvart å lite på, han kunde ha teke og rundbanka dem alle tre i berre godlåt, – dei hadde da visst livssyn dei der?

Og rundt omkring var det stilt og lydt, det var så vidt og fritt kor ein snudde seg; fjellsida prøvde å smile fram til han i månelyse, så veikt det var, og skog-jaren og myrbande slikt slag. Men øvst oppi liene og kring fjellpyntane dei gjekk susinga av noko slag vind, kom og gjekk 82frå tid til anna. Odin trudde mest det hadde vore der all hans dag, like åtvarande, berre at han ikkje hadde gitt det nokon ans. Ein og annan hørte det kanskje, i kveld som ein annan kveld, undrast litt attmed det og snudde seg ifrå det, det var da berre vinden.

«Opp og fram!» smilte Odin, og så gjekk han inn.

Dei åt til kvelds i stua i kveld, når her var frammandfolk. Anders såg ned i talliken sin, men da han merka faren heldt auga med seg, slo han andlete opp og lo beint imot han: Når det bar i hop med oss så! Trudde da for resten ikkje at nokon skulde vera i nærheita og få vita om det.

Arnesen og Odin kom ikkje stort i snakk no heller. Dei snakka litt om fabrikken og litt om andre ting, men ingen av dem hadde tankane sine der. Gong og annan møttes dei med auga. Da syntes Odin at Arnesen nikka til han, noko slikt som at du skal sjå det går! Elles var det vel det, dem imillom, tenkte han, at dei skjønna einannan, møttes ifrå kvar sin kant.

«Enn at ‘n va her og sa farvel!» sa Ingri best ho sat.

«Han Ola? Ja, du har rett i det. Og no har ‘n falli ut, som ei tann utu ein gammel munn.»

Men Ingri hadde vorte bleik. – «Det va ikkj sjølgjort, veit æ?»

«Som ein tek det te. Han va ferdi og dø leng før mi tid. Han ha’ visst aldri vøri i gang.»

III.

83Alt eit par dagar etter gjekk det orde, at Arnesen hadde fått spurlag på ny oljepris, og straks etter hadde dei vissa for at det var sant. Der var pengar å tene. Folk stana litt med det same, spurte enda ein gong om det verkelig var så, dermed gav dei seg i sige att. Når dei endelig skulde ut med det, så hadde dei aldri tvila på det. Herregud, det var da mangt som steig enda, så steig vel den, og ikkje hadde dei stemt for å legge ned fabrikken. Men han Odin, ordføraren i bygda, han hadde stått opp og snakka i fullt ålvor om at dei skulde legge han ned.

Lauris var den første som fekk vita det. Han fortalte det til Astri på det vante vise sitt, slik ein nemner at no er klokka sju. – Du skal vera glad, Lauris! sa ho; og over henne fór ungdommen og mote som så mang ein gong før. – Var ikkje det ei godt varsel da, Lauris? – Varsel forstår eg meg så lite på. – Ja men, dette er da det første sia du vart formann – kvifor kan du ikkje vera glad ein gong du òg? – Eg er glad støtt eg. Så passlig. Men no blir det å legge på lønna for desse svoltningane, kva seier du om det, tru? – Nei, dei skulde ikkje ha lov til å true seg fram, sa ho i tankar. Men det er hans Odin si skyld det òg. Han har berre lokka dem med seg; han har aldri regjert over dem. Det er det som ventar på deg.

84Lauris såg litegrand klomsa ut, ein augneblink; så var han Lauris att. – Eg veit det der. Men den som skal tenke på det, han må tenke på mange ting. Han må for det første ha denne Engelbert Olsen med seg. Det er han som er krumtappen der borte. Men sjå, han tåler no ikkje du. – Nei, eg må seie som sant, – Astri smilte og beit seg i leppa. Ikkje innser eg kva du vil med han heller, han skulde tuktast ned! – Det er noko som heiter planer, sa Lauris ålvorsamt. – Ja ja, Lauris; eg skal prøve. Vi får kanskje ikkje vera fullt så – så tynnhærd heretter. Og så er det du som rår, veit du.

Ho råkte Ingri same dagen. Astri var bortmed bekken og skylla nokre klæplagg, for vatne heime var ikkje til det bruk, og Ingri hadde eit par tre-kjørel der. Dei vart ståande litt og snakke, og Astri fortalte tidna frå fabrikken. Ingri såg halvskræmt opp med det same; ho spurte om det var sant. – Jau, sant var det, og no bar det vel framover med fabrikken att. «Det ser ut for han har løkka med sæ, han far din,» sa ho. Sola skjein fram og midt i andlete til Ingri, så det skifta farge og håre kom til å stå i eitt glitter; det vara ein blunk eller to, og så var det sløkt. Himmelen var vatrut av små lyse skyer. Ingri hadde alltid så vondt for å sleppe Astri med auga, dei vart ståande opne og mørke imot henne, knapt at dei fekk blunk for seg. Så verjelause og utan svik var dei, at no vart Astri hengande ved dem. 85– Og det, Ingri, at han Lauris tok romme etter ‘n Odin, du tek deg ikkje nær av det, veit eg? Ja, eg meiner: det har seg slik her i verda, det er ingen som kan større råd for det? – Nei, sa Ingri. – Nei. Vi let dem hoggast, vi, dei har slikt å gjera, – Astri tok klæbøtta si og gjekk heim.

Ho likte seg ikkje, for no hadde ho snakka nokre ord for mykje med Ingri att; – ein steig ned til henne liksom ein skulde vera eit vaksemenneske og ho berre barne, og så stod ein der før ein gådde det og var barn i lag med henne, ja og så var ho langt borte ifrå ein likevel. Det måtte vera det ein kjente på seg, at Ingri var det lett å gjera vondt, og så var ein glad for at ein ikkje var den at ein gjorde det.

Fabrikken kom i gang att, det var mest som det gjorde seg sjøl. Arnesen tinga med arbeidsfolka, lova dem det dei krevde, snakka med styre og fekk det i lås. Det synte seg snart at det kom til å gå storveges, for silda var feitare enn nokon hadde trudd. Arnesen sette full fart på, dreiv med overtidsarbeide på harde vis. Dei sa han hadde eit særskilt godt lag med å få folka til.

Da kalla Lauris saman aktie-eigarane til nytt møte. Dei hadde gått i veg med å vide ut fabrikken her i sommar, det var enda mura opp syllmur, men lenger kom dei ikkje, dei tykte arbeidsfolka vart for urimelige. No var det mange som vilde det skulde byggast straks. Der var sild nok i nøtene, og arbeidsløyse nok i bygda til vinteren, 86dei fekk slå eit slag. Her var liv og framgang, folk hermte det med skøy etter Sølvreven, men dei meinte det i fullt ålvor: «Det skal upp og fram!»

Spørsmåle var om dei skulde bøye seg for bygningsfolke.

Odin møtte opp og tala for det. Skulde her byggast, så fekk ein betale. Han fór hardt med bøndene, viste til prisene på alt dei hadde å sele, det var hund-dyrt alt i hop, og nemnte enda å ta skade på si sjæl. Folk murra, men han var over dem att, og enden vart at dei gav seg; dei vilde enda ha han til formann i bygningsnemnda. Odin lo, og bad dei komma i hug at han rådde ifrå denne utvidinga. Eg har vorte redd, sa han. Eg var aldri redd leiken, om han var nokså vålig, det veit de; men no skulde vi slutte med leiken er god. Nei, eg ser de har vondt for det. – Eg kjenner meg sjøl att, han ser fram for seg og smiler, halvt gutunge og halvt gammal mann: Det såg visst ofte ut som eg var i ein rus. Ja, eg angrar ikkje på det. Men den her gongen – er det ikkje eg som går i nokon rus.

Dei hørte ikkje større på han, vant som dei var til at han kom med einkvart rart. Dei valde han til formann, og arbeide vart sett i gang fortast det let seg gjera. Det var slikt godt vêr.

Lauris kom dei godtsom ikkje i hug. Han hadde ikkje talt til, og ikkje ifrå; – så slug var han.

87Midt i sjauen vart det gravøl på Segelsund. Odin hadde ikkje set Mina så nedfor, ho gjekk i sømnen og i pina og visste knapt kva ho svara når dei spurte. Odin hadde forbydd dei å be dit Vikesylt, og det fann folk rimelig, for litt medkvart hadde det komme ut kva slag død han Ola hadde fått. Dei syntes det, mange, at dei kunde ikkje vente annan ende for han, ein einstøing og ein forlese ein, og ein gudsfornektar dertil. Odin song ut like.

Og kirkeklokka tona like tungt og av hjarte over Ola som over ein annan mann, ut i blåklåre haustdagen. Fjell for fjell tok tonen og heldt han ei stund.

Odin såg rundt frå den til den ved grava, han kjente sjøl at han hadde vorte bleik: Same songen over sakna-dauen og over den som er unyttig i verda! Sat Vårherre og såg det så høgt ovan ifrå? Han møttes med auga til Astri; men ho var snar til å slå sine ned. Da var augnehåra lik blå skuggar nedetter kinna på henne. Ho hadde forstått han, og syntes ho hadde gjort seg skyldig i synd eller skam.

Men presten las: «Og av jord skal du igjen opstå.»

Da kjente han handa til Ingri borti si. Han tok henne, og slik vart dei ståande. – Når skal vi menneskja vinne over døden? tona det i kring han.

Men for det første var live der og skulde 88vinnast over. Det var å gi seg inn i straumen att, imot han eller med han, i notlage og byggesjauen og mangt anna, og alt saman så gjorde det godt. Folk var velsigna så rare. Sjelden fornøyde, og sjeldnare einige, og støtt i så djupt eit ålvor over kvar småtingen som bar imot, ein skulde tru det var live deira og enda meir om å gjera; Odin stana opp framfor dem rett som det var, og lo høgt og av full bringe midt i andlete på dem. Da løyste knuten seg for det vissaste, dei hadde ikkje store gåvene i vondskap. Ofte var det òg ein eller annan som såg lognt på tingen og smilte full av gammal visdom, kom med eit ord som kunde grøde eit sår.

Ingri såg på han somtid, helst når han stod på gonga hit eller dit. Ho hadde set slik etter han i alle åra, kunde hende, men no først nådde det innpå han, og ein dagen – han stod med farten i seg og skulde i veg att – snudde han seg om til henne med små groper ovom brunene: Om det her er live, seier du? Ja, Ingri; for meg så. Enno ei tid! Enno ei tid ja!

Ein dagen sia sa han det, han strauk blygt og vârhendt over håre hennar: Det skal da bli ansles, Ingri. Ja da. Eg veit kor du vil ha meg. Eg skal alltid ro meg dit inn. Vera snild veikje du, og vent. Men du veit det er noko som heiter stammens hyl? Når det kallar på meg, så fer eg, slik som no; men att kjem eg. Den som ikkje hører sitt folks røst, han hører ikkje noko anna heller.

89Ho vilde ha teke hendene hans, i djupaste gleda. Men i det same kom sola inn og skjein på han der han stod, ein bevrande, lystig stråleflaum. Ho kunde knapt kjenne att han. Ho smilte fortenkt: No tok lyse og flytta deg langt ifrå meg. Slik blir det vel, når du hører for ålvor det du snakka om. – Ja men, eg hører no deg og ditt, midt i alt anna, – du får ha gomorn da, gammalbesta!

IV.

Astri reiste til byen straks over gravøle. Ho hadde mange erend, men helst var det det at ho vilde sjå til mor si. Ikkje for det at dei to hadde stort usnakka saman, dei hadde heller komme lenger ifrå einannan etter kvart.

Da ho hadde gjort ifrå seg det meste, kom ho til å minnast Karen-Anna Jensen frå Jørnstranda. Henne hadde ho set innom til kvar gongen ho var i byen, ho angra det gjerne etterpå, men ho kunde ikkje la det vera. Denne gongen ranns det henne i tankane, at ho hadde hørt ho var sjuk, hadde visst òg hørt noko om at sonen hennar hadde skamfare seg på saga og låg mora til byrdes. Ho gjekk dit.

Karen-Anna budde i utkanten av byen, i eit kammers. Det var reint og velstelt inne, men utrulig trongt. Karen-Anna var bleik og skrinn 90og var ikkje rart klædd, det var berre armoda og vanhelsa, såg Astri.

Da Astri kom, flaga det ein rådlaus smil over henne, – det gjorde det kvar gong Astri var der, mest som ho såg for seg einkvart vakkert ho hadde glømt; men litt om senn seig grånaen over auga att. Borti benken sat sonen, han skulde vera i tjugeårs-alderen no, rekna Astri etter. Han var ikkje stort lik Lauris no lenger, det kunde ho sjå; han var uhuglig beinberr i andlete og slø i auga, det måtte stå til kleint med han. Krykkja låg attmed han.

Astri snakka litt att og fram, og Karen-Anna kvikna til og svara meir hell ventande. Ho hadde vore sjuk ja, og var sjuk, ho hadde sneven av tæring, etter som doktoren sa, og no masa han på at ho skulde bort, byen skulde koste henne inn på eit sanatorium dei kalla. – Ja? sa Astri, ho vart vâr, best ho sat, at ho hørte hjarte sitt banke. – Nei, det blir ikkje noko tå. – Men kvifor da? – Nei. Eg trur så lite på det. Og så – – har eg ikkje nokon lyst på det; det får vera.

Guten borti benken såg kvast opp, og mora fekk ein raud flekk på kvart kinne. Så bar det i hostinga med henne. Etterpå stod ho og smått ynka seg og såg på han; han sat og las i eit blad. Da han merka at Astri sat og såg på han, prøvde han å halde blade for seg.

Farga rann vekk utor kinna på Astri, så ho vart kvitgrå eit tak, så kom ho att og skylde med makt over alt andlete. Karen-Anna snakka om 91einkvart anna, spurte korles folk levde utpå lande. Astri svara i andre tankar. Dei levde da.

«Her får det ei rå’ gjeld!» sa ho. Ho gjekk bort til Karen-Anna: «Her får det ei rå’ gjeld,» sa ho att og la handa på aksla hennar. – Ja korles da? – Jau, eg ser det er guten du ikkje kan reise ifrå. Eg veit ikkje om han vil bli med meg eller ikkje, eg vil ikkje spøre ein gong. Men einkvart må her gjerast. Du må få att helsa di, kor som er, det er mon i å komma bort, – ho nemnte fleire som hadde vorte god att. Det er Ludvik du heiter? Ja, han som er far din, han vilde ikkje gå med på at slikt skulde skje. Du skal vera med meg, du. Til Håberg, du hører da til der!

Det kom for henne det var to skuggar ho snakka til. Ho gjekk og ruska i armen til Ludvik: Du skjønnar det du, ikkje sant, at ho mor di reiser aldri og blir frisk, visst ikkje du blir med meg? Ja. Og du skal da få han att, Karen-Anna!

Det vart ei stund å vente før det var avgjort, men Astri sette seg og sat rolig. Ho gjekk ikkje derifrå, utan det vart som ho vilde. Gong for gong braut det i han, at han vilde fara opp og seie einkvart vondt, men Astri merka ho heldt han nede. Endelig lo han og slengte avisa frå seg: Ja skit, eg er hendt som det høver! – No kjente eg att deg, sa Astri.

Ho var ut og kjøpte nye klæa til han. Det var inga trøyheit å sjå kor fattig han sat der og ingen veg visste ifrå det, men ho hadde den gleda 92sistpå, at han såg på henne og svara omtenkt og oppriktig, – det vart ikkje anna råd nei, visst ein skulde tru det var bøtings-von i mora. Best det var, såg han opp på henne frå sida, han måtte ha lese tankane hennar: Uvisst kor velkommen eg er på Håberg, men. Det skal gå an å bite hue av skamma, har eg hørt. Han smilte verkelig, og da likna han Lauris urlite, Lauris frå gamle dagar.

«Jau, du ska vera velkommin, det tek æ på mæ!»

Andrea såg straks at Astri hadde einkvart å fortele. Ho sette seg ansles enn ho pla gjera, og auga stod ikkje så sterkt imot ein og heldt ein unna. Ho la eine knee over det andre og tok hendene omkring, sat og småvogga seg att og fram. Av og til beit ho seg i leppa. Det rørtes oppi panna, og auga vart meir og meir blanke, mest som ho lo da ho kom med det: Eg var hoss a Karen-Anna. Ho må bort og bli frisk. Og guten hennar, kjem du i hug han? Han har eg teke. Skal ha ‘n med meg heim i morgo – – han skulde vel ha ein far han òg? Berre han vilde slå seg for hoss oss!

Andrea vart ståande stiv, eller ho gjekk visst att-å-bak imot veggen. Astri smilt småøygd og lettliva til henne. Da prøvde Andrea å ta same tonen: – Det var no òg ein bygave å komma heim med! – Ja ha, mor. – Du skulde ikkje ha gjort det lel. For ‘n Lauris si skyld. – Han? 93bles Astri. Det var da han som vilde det. – Er det sant? Vilde han verkelig det?

Astri raudna, men såg fast på mora – Nei, det er ikkje sant; på ein måte. Men det er for hans skyld eg gjer det. Han skal få syne seg som den han er: at han er såvidt til mann ja. For han er det, mor, enten du trur det eller ikkje. Han har vorte det, la ho til, litt lågare i måle.

Ho sat og såg på mora, så ho måtte slå ned auga fleire gonger. Det var ikkje slik Andrea hadde ønska at Astri skulde komma henne nærmare. Og no smilte ho, med eit bragl av små rukker kring auga, berre ungdommen og gælenskapen all igjenom:

«Du tenkji på ‘n Odin, du mor. Du og all di ander. Dokk skuld slutt med det no snart.»

Ho lo da ho såg kor skræmt mora vart. – Nei no skal du høre på meg, mor; eg kan vel få lov til å snakke ein gong eg òg. Eg var rasande på han Odin, eg tilstår det, for det han ikkje kom og tok meg med vald. For så glad i meg skulde han vore; så glad i meg at han hadde ofra live for meg. Eller så måtte eg ofre meg, for ein annan ein. Og no ser eg det, og du skulde òg sjå det: at alt anna hadde vore gale; det var rett som det gjekk. For han Lauris og eg: det har vore ein strid heile tida, om eg skulde vinne. Eg har vunne. Har du ikkje set han? Og gutane mine? Det kan vera det same. Det har gått som det skulde; og 94det gjer det visst oftare enn folk trur, – såg dei det, da vart det lettare å vera til for dem; det kjem så mykje an på å sjå. Eg kan bli sittande og sjå, somtid, – ja nei, eg skal no ikkje bli sittande som ho farmor for det.

Ho reiste seg, men det ansa ho ikkje sjøl, ho tøyde ut armane imot dagslyse som rann inn vestre vindauge, stod ung og sterk og såg inn i det:

«I blinda fram og hit!»

Til ein mann som ikkje var nokon ting utan meg, fór det gjenom henne.

Mora hadde fått tårane i auga. Det skulde det ikkje stort til, kanskje, Astri vart mjuk ved tanken, og blyg, ho skulde ikkje ha stått her og snakka slik. Men før ho var til endes med den tanken, var ho midt inne i det att. – Du tenker på bygda, du, kva dei seier om det. Det har ikkje eg tenkt på enno. Først må ein gjera det ein skal. Så får ein det alltid til å rime seg sia. Og han Lauris, som sagt, det var han som – – ja han blir glad når han får vita om det, han skal det!

Ho stod litt, så sa ho: Dette her, ser du, det er eit takkoffer det. For det at han har vore – – vore tru imot meg heile tida. Ja, og så for det, mor, at det har gått så godt for oss heile tida, enda – –

Ho stana bratt ved dei orda, vart kald i kinna og glømte å blunke. – Eg har venta meg mangt, mumla ho. Der er eit og anna vi kunde få att – – eg kjenner ikkje han Lauris – – at vi måtte 95sone for det, meiner eg. Men ho reiv seg laus ifrå det og såg lognt på mora att. – Eg veit da det at du og ‘n Otte held med ‘n Odin, for de ser ikkje at han har seld seg, at det er småmannen som regjerer han og ikkje han dem; de kan ikkje få til at det er to slag folk, og skal vera det, – at alt anna byd meg imot. Vi må seie stopp, vi som har andsvare, det nyttar ikkje anna, – ja, det står eg ikkje her og prekar om.

Andrea nemnte denne farangen som gjekk så strengt i byen. Folk døde fort vekk, og smittsam var han, – ho skulde akte seg. – Akte meg? Nei. Har aldri akta meg nokon gong. Da måtte ein bli redd, visst? Ho farmor, ho var aldri redd. Men det er sant: Er han Otte klein? – Ja, han var ikkje frisk. Men det var ikkje farangen, det var noko i magen; var kanskje magesår.

No først ansa Astri på at det låg ei stor tyngd over stua. Det kom for henne ulovlig å spøre meir, ulovlig å trøste. Ho kom seg ikkje eingong til å gå bortåt mora og ta hendene hennar.

– – – Ho var eit grand urolig i seg morgonen etter, da ho kom ned til dampbåten. For var han Ludvik der ikkje, så vilde det seie så mykje som at ho hadde vorte for veik, ho var ikkje den ho sjøl trudde, og korles vart det da? Det vilde seie mangt visst han ikkje var der. Men straks gjekk blode til hjarte med stor makt, for der, midt imillom dei andre som heldt på og skulde sette ned kjale sitt, såg ho han, krykkja og det bleike 96andlete, han stod og såg etter henne. Ho tok han i hand og sa takk. Så fekk ho han med seg ned atterut.

Båten gjekk om Håbergvågen den vendingen. Der var mykje folk nedpå brygga, ho såg både Lauris og Odin der. Sjøen var blikkande still, så ho måtte stane og sjå på han: eit hjartans godvêr ifrå blåfjella og heilt til havs. Det kvitte og skjein på måsen over notstenge, det skjein oppi dei kvite skyene, all ting syntes henne morgonblankt forundra som dropen på kvisten.

Ho tok etter Ludvik og vilde hjelpe han i land. Men han var alt i farten med vadsekken sin, snudde seg og såg på henne som snarast, at no fekk det i gudsnamn gå sin gang det her.

Lauris måtte ha set guten og kjent han, hadde skjønna alt saman i ein blink, kan hende, for slik syntes ho han kom imot henne. – Har du hest her? sa ho. – ja. Det var da snakke det at eg skulde møte deg med hest. – Det var bra. Og her har vi han Ludvik, du kjenner vel ikkje att han nei. Du får la han få sitte på.

Ludvik kom fram og helsa. Lauris tok han rolig i handa, og sa enda: «Velkommin ut på lande ja!»

Litegrand langlett var kanskje Lauris, men han snakka liksom ingen ting var. Han ser vel på guten eit par gonger. Da dei er heime og blir to-eina ei blink, knip Lauris i hop eine auge og småler fram for seg og imot henne:

97«Du Astri, du Astri!»

«Ja ha. No e du far for han der; framfor heile bygda ja.»

«Gjern det for mæ. Når du leit så pass på mæ.» Så flirer han att og ristar på hovude: «Jamenn e du bra te å hjelp ‘n Odin no!»

«Nei, Lauris, den her gongjen gjer du det som knaft han kund ha gjort.»

«Ja, det skjel mæ ikkj, for resten.»

«Folk må no vel ha så pass vett at dem –»

«Det e vette som berga dem, veit du. For dem bruka det aldri. Hus på det, du som mor ska vera for krokjen.»

Ho gjekk åt spiskammerse eit erend. Korles de var eller ikkje, så kom ho til å bøye seg nedmed den store kista som stod der, og rett nok: drifrå kom denne frammande dåmen ho hadde merka. Ho vilde opne kista, men så var ho låst. Astri rettar på seg, og ser at Lauris står i døra; han er ful som hålka under nysnøen: Eg tenkte eg kunde få låne denne kista eit tak, ho er tom å kalle.

Astri står og ser på han. – Ja, ta det no ikkje så beiskelig tungt da, bad han. Eg tilstår som det er, at eg nytta på og brennte meg ein drope julbrennvin med du var borte, – har du ikkje undrast litegrand på øle mitt, skulde bli? Ho ristar på hovude: Eg trudde det skulde bli øl eg. – Men det her er da ulovlig, Lauris? Dei seier så ja. Så du får tie med det.

98Astri hadde vorte nyperaud, stod og såg ned og beit seg i leppa. – Ja, tie kan eg alltid. Og herre i sitt eige hus skulde ein vera, eg hører ikkje etter han Odin og englane hans. Men det er så mykje du veit, at eg gjer meg ikkje til løgnar for det, om eg skulde bli spurt. Vi fer ikkje med slikt fark. – Ja, sa han, men det er no ingen som veit kva ein kjem til å gjera og ikkje.

Ho løftar auga og held han fast:

«Kann du aldri venn dæ av med slikt da? Med småløgn og knep? Og heller ta støyten din når’n kjem. Æ e så redd, somtid: æ veit aldri ka du har gjort hell ka du finn på å gjera og ikkj.»

«Støyten min? Den tok æ da her i sta, nedpå brygga. Og har meir tå det slagje i vente, ikkj sant?» Han sette hendene i lomma og gjekk ut.

V.

Det vara ikkje lenge, så hadde dei farangen utpå lande òg. Dei hadde kanskje havt han lenge, når dei tenkte etter. Både den og den hadde vore dau-klein, han måte ha vore spansk. Men sjølve pesten kom gjerne etter, og den var det som hadde komme no. Ein ungdom aust i Segelsundgrenda var død før dei rett ansa kor sjuk han var, og straks etter ein til, det var som ein sløkte eit lys. Det skulde vera lunga som gjekk i stå, sa dei. Og i grannebygda der gar-fór døden, etter som 99det vart fortalt. Fekk dei i dokteren tidsnok, var det alltid ei von, eller visst ein hadde brennvin, men ingen av dei ting var det godt om. Folk var skræmt, og mange var det som ikkje våga seg bort i grannegaren, så smittsam som denne sjukdommen var. Dei las om han i blada, det var ei ulukke halve verda over, ei syndstraff, meinte mange.

Så redde vart somme, at dei ikkje vilde til meierie med mjølka. Vart det ålvor av det, vilde det gå ut over arbeidsfolka på fabrikken, for dei fekk mjølk og smør derifrå.

Ved denne tida fór Odin rundt og skulde tegne aktiar i handelslage. No måtte han ta for seg mann for mann, til dei lova å halde på med leveringa. Det gjekk, men lett var det ikkje. Stort lettare gjekk det heller ikkje med handelslage. Han merka kor han skulde finne mange av dem, straks han kom til Lauris. Mannen sjøl råkte han for resten ikkje, men Astri svara slik at han hørte dei hadde venta han. – Nei, det der legg vi oss ikkje borti, sa ho. Vi vil ikkje vera med og rive levebrøde frå nokon, – du kunde gjerne komma i hug a Mina såpass du òg. – Henne skal det bli ei råd for, har eg tenkt. – Så-å? – Enn om du var med og gjorde han Arthur til styrar for lage? For det høver han til. – Jaså, det er slik å forstå? Ja ja, men høyr deg om hoss dem som er ditt folk. Vi er imot det. – At du skulde gå så reint i ranglås da! lo han. – 100Ein må vel ha lov til å ha si eiga meining? sa ho. – Ja, seier du det?

Slik svara dei, mange, men Odin var i strålande godlage, han var både sint og glad. Mang ein hadde gitt seg før han skikkelig visste av det. Og let dei seg ikkje ta frå den eine kanten, så var det alltid ein annan kant å ta dem ifrå. Han kjente dem bedre enn seg sjøl, og kring-gjekk dem slik han gjorde med kvistgrana i skogen. Han måtte ha drømt det, ein gong med han var småguten, slik kjente han att både dem og seg sjøl midt i leiaste take.

Så var dei redd han, at han kom med smitta. – Ja, men stå no du i døra, så står eg her, sa han, og da seig gjerne reddhugen av dem. – Inga sak for deg som er fritenkar, var det ein som sa. – Ja er eg det da, tru? – Vi har no hørt det. – Av Sølvreven ja. Og for resten er eg da redd nok å døy; men dette her må eg ha unnagjort, eit heilt merralass å dra opp bakken, både opp og fram; det tek bort reddhugen det.

Eit særskilt tak fekk han med fabrikkfolka. Dei var redd det vart berre eit bondelag. Da hadde han alt så mange aktiar i handa at han kunde vera dem foruten, og det gjorde mon. Men eit par dagar etter sa Engelbert ifrå, at dei hadde tenkt seg om. Dei vilde ikkje vera med og baka levebrød for ein svolten kjøpmann. – Ja men, du skulde da ikkje vera styrar? sa Odin. – Nei nei, men. Vi gir oss ikkje. Vi legg i veg for oss 101sjøl. – Odin prøvde å snakke med han, og trudde alt han hadde han, for det hadde vore mangt eit lite bask dem to imillom. Men Engelbert synte eit anna andlet denne gongen, han vart stygg i auga og stygg i munnen. – Du din fleip! sa han. Smyg for bøndene og smyg for oss, trur du ikkje vi forstår staven? – Nei nei nei! bad Odin, no skal du bruke vette ditt, du veit sjøl du snakkar ikkje sant. Engelbert vart raud med det same, det såg ut som han angra seg, men skamma beit han, og da la han i veg med verre ord: Han skulde syne Odin og kven som vilde, at fabrikken og byggearbeide skulde gå så lenge han vilde, og ikkje ein dag lenger!

«Nei, no ska du vâr dæ!» Odin sa det ålvorsamt; han var ikkje sint enda, men hamleten vart urolig i andlete på han.

Slik skiltes dei. Da Odin kom heim om kvelden, var han like trøytt og glad som han pla vera. Men Ingri merka likevel at det vanta han einkvart. – Det er berre det, sa han opp frå maten sin, at du har blanda sagrasp i brødmjøle. – Nei, nei, Odin! Du veit det er landsmjøl. – Det er sant ja. Og godt smakar det. Nei det er han Engelbert som har slege seg rang for meg. Blir visst eit spark før eg får ‘n til att. Å men – det er malm i folk, når ein berre råkar til å slå rett på dem.

– – – Same kvelden råktes Engelbert og Lauris nedi Vågen, ein staden der dei kom ofte 102båe to. Snakke var, at Lauris skulde lære dem brenninga, for den var det mange som prøvde med, men få som fekk til. Einast han Lauris kunde det til gagns. Han hadde med seg apparate i ein sekk, og ei flaske av sjølve tingen. Dei drakk litt, og let vel; og så prata dei om eit og anna. Engelbert kom dit berre ved ein slump. – Du melder oss vel, du? sa Lauris. – Det kjem no an på mykje og mangt det, lo Engelbert. Lauris sitt og ser på han, meir og meir smaløygd. – Synd at du skulde vera slik ein sau! seier han. Ja, eg meiner berre i ein ting, veit du; eg har nemnt det før. For elles er du da devel god nok. – Du meiner han Odin, at eg går dit han pekar? Eg skal fortele deg eitt, Lauris, at i dag har eg rista han av meg og det skikkelig òg. – Ja, det held eg no ikkje med deg i, sa Lauris. For han Odin har vore deg ein god mann hittil. – Ja, eg veit det; du gjer aldri å bry deg! Men i kveld drikk vi, og i morgo er det krigen. Det skal bli streik, og du er formann i styre – skål!

Lauris lo så han rista: Det er jamennsant arti å komma ut for ein som deg! Ja, for du er ein ærlig kropp, legg han til. Ein karakter, vil eg kalle det. Så gammaldags er no eg, at eg ser på karakteren; den går framfor alt krangle og ståke vårt. Men at du drikk da? Du? – Det får du snakke med han Odin om, hosta Engelbert.

Dei vart to-eina i stua ei lita blink, og da bøyde Lauris seg fram over borde og såg oppetande 103fult på den andre: Du veit eg er bankkasserar, ikkje sant? Ja, og du har eit papir som han Odin skriv på for deg? – Ja, eit på 3000 kroner, det var denne handelen eg la i veg med. – Og det skriv han fånen på for deg, blankt! Du kjem blankt med det i banken, gong for gong. Det syner kva mann du er: Du har berre fornya det kvar gongen. Enda du kunde ha fått både 5 og 6 tusen på borde, på namne hans, ja det veit du sjøl like godt. Har stått i den freistinga ja. Og aldri har du nemnt det heller, at værfaren hans har vore i straff. Nei. Men eg takkar deg ikkje for det, de er venner og alt slikt.

Engelbert vart eit grand glasen i auga. I det same kom tredjemannen inn. – Du sa streik? heldt Lauris fram. – Ja, slik som fabrikken tener no – – men det kan vi snakkast ved om i morgo. – Det blir no han Odin du får å dragast med der òg. Og glad kan du vera. Eg held på og blir sjuk, skal eg seie deg. Og han Odin veit råd med dykk. De får part i utbytte. Ja, sjå etter du! – Ja, vi skal sjå på det, urlite! Engelbert fekk eine munnvika høgt opp.

Lauris vart verkelig sjuk. Ikkje noko hardt just, men det var da så pass at han måtte halde seg i senga. Dei hadde vald Odin til varaformann, dei vilde ikkje sette han reint av, og no måtte han ta formanns-romme til så lenge. Streiken vart det første han fekk med å gjera, og striden vart mykjegodt ført millom han og Engelbert. 104Odin bad han kalle saman arbeidarane til eit møte, han vilde snakke med dem. Det vart gjort.

Odin sa han var einig med dem langt på veg, no som han hadde vore: Når all ting steig enno, så fekk lønna stige med; men slik hadde han tenkt det, at dei kunde få del i fortenesta, dei som hørte fabrikken til. For det er vegen, det ser eg for meg, sa han, og ikkje er det vi som tek første stige heller. Han tala lognt men trygt, berre så vidt at orde var hans heile tida, fortalte frå andre land, og greidde ut reknestykke for dem: så og så mange procent for så og så lang dag, da kunde dei tene opptil 2 kroner meir for dagen. Han lova at det skulde han drive igjenom, han hadde frie hender å kalle. Dei fekk tenke på det.

Dei tenkte på det, og tagde. Uvissa åt seg frå mann til mann, kunde han sjå. Dei hadde aldri set finare agn framfor seg; – dei såg bort til Engelbert. Han stod og småflirte. Så kremta han og sa: Garanterer du det blir så mykje som du lovar? At fortenesta på fabrikken står med seg, vinteren ut?

Alle auga gjekk til Odin att. Og han fekk den gamle lettliva låtten i auga:

«Nei menn om æ det gjer lei! Våg vinst og våg tap, det e eit gammelt ord.»

«Der høyri dokk!» åtvara Engelbert. «Han bli oss for slug. Vi ska hald oss unna ‘n.»

Så var det slage tapt. Men sistpå vart dei einige 105om ein liten auk på lønna. No var det byggningsfolka å ta for seg. For dem gjorde Odin det framlegge, at dei skulde ha halvt akkord og halv dagløn, han gjorde greie for korles han hadde tenkt seg det. Det hørtes dei villig til å gå med på; dei sa enda seg imillom, at kila dei på som dei hadde gjort, så skulde ikkje det bli kleint til dagpengar. – Ja vel? seier Odin, han hadde ofte fått folk med seg når det hørtes verre ut.

Da var Engelbert der att, og same hånlige fliren i måle: At de gjer dykk til sau da, godt folk! Skjønnar de ikkje at det blir kapitalen som tener på det der òg? Ja, lat meg få snakke, Odin! Her er krig, og så skal vi smie våben til motparten, vil du? – vi går ikkje med på det! Han tala både lenge og hardt, og fleire hadde orde og sa seg einige med han.

Odin sat som han drømte, med det stod på. Han vakna først til, da dei var over han og ropte at lønna kunde dei bli forlikte om ein annan dag, men dei vilde ikkje vita av noko slavefut-oppsyn eller noko påskynding frå disponenten eller styre, dei vilde arbeide som frie folk, så mykje han visste det.

Odin vart brennande raudlet. Dei som kjente han, venta at no kom han. Men han var logn i måle:

«Dokk kan ha som ein rett, æ nekta ikkj det. Æ e småmann æ som dokk. Men æ fira ikkj lel i 106det der, det henda ikkj, det – – det e noko inni mæ som forbyr mæ det. Tek dokk streiken no, så la gå! Men æ varsku dokk!»

Orda fall tungt på mange av dem. Her stod dei framfor eitt av to.

«No går æ min veig,» sa Engelbert, og gjekk gjorde han. Det var mange som slong med.

«Ja, æ går æ ò!» lo Odin.

Han gjekk ikkje heim straks, han gav seg i snakk med fleire han råkte ute, gode kjenningar og slikt. På to- og tremanns hand gav dei han rett, for det meste, han hørte under alt dei sa og ikkje sa, at det var Engelbert det stod på. – Han la i veg og gjekk med full fart, for han hørte Engelbert var framfor eit stykke, der var slikt blankmælt ordskifte.

Måneskine lauga all bygda innetter og sjøen utover, ei stund, og så kom skya og la det i skugge alt saman, så berre gloa synte der månen seglde, det eine var vakkert som det andre, Odin syntes han hadde ikkje set så djup ein kveld. Ein kunde høre kvart skjere mest som sukka utom oddane. Det var ein hund ute, langt borti garane nokonstads, og reiv i kveldlufta. Folk prata det langt fram i vegen. – Men eg må ha i han og få snakka med han! gjekk Odin og sa. Han må da vel enno – –

Endelig hadde han Engelbert på tomannshand. Han hadde aldri snakka så ålvorlig med han. – Eg kan ikkje få til at det her er du! sa han, og måle var fullt av både sorg og harm. – Nei, 107eg trur gjerne det, svara Engelbert. Du trudde du hadde meg, du, at eg var slaven din – – var det derfor du hjelpte meg her i førstninga? Eg er ikkje til sals nei. – Fysj skamme deg, Engelbert! – Å var det likt! det bit ikkje på meg; eg er tå same folkslage eg som du. Men no skal eg fortele deg spilder nytt: at driv du meg hardare no, så skal det bli leit for både deg og værfaren din. Du trur ikkje eg veit at han har vore på straff? At eg eller einkvan annan har skrive nordover og hørt oss for? Og så du da, som narra kjerringsåla di til å lyge. No er det eg som varskuer deg!

Odin hadde bråstana. Månen synte fram andlete hans så forandra det var.

«No stod det heitt om at æ ikkj slo!» sa han. Eit tak stod han og ikkje fekk ord for seg. – Eg skulde visst ha gjort det, – slege til gagns. Han kom seg etter kvart, men måle var tørt og rustut: Kjem du verkelig og skal skræme meg da? Hm? Nei, berre gå bygda rundt og fortel, du. Så skal vi vera fri deg. He! he! Nei nei nei! At det der skal vera deg! Best det var, braut sinne fram så han rista høgrehanda i vêre:

«Æ ska skjitskræm dæ så du kasta daukælven – – gå, sei æ! gå!» han jaga han i veg føre seg, la hendene på ryggen og kom sigande etter. – Det blir verst å komma heim, sukka han høgt. Ho, som ser alt i hop. He! he!

Han klara det tålig. Ingri spurte korles det hadde gått, og hørte på han som ho pla gjera, med 108skymten av uro og angst over auga; – ho var aldri så vakker som da. – Nei, eg har ikkje lukka med meg lenger, sa han og smått lo til henne. Det kan vera trøysamt slik òg; det er slik det er å vera menneske, det er bra at eg aldri trudde det var lett. Nordi Kjelvika, meiner du? Ja, velsigne deg, vi kjem da dit med tida. Men eg har fått unnagjort så lite av det eg skulde, ser du, eg har rota bygda opp i det her stelle og skulde ha havt det i stand, – det er så mangt eg skulde. Og jagast let vi oss ikkje, Ingri?

«Nei,» sa ho.

«Men det e drepanes!» sukka han ei stund etter. «At folk kan bli slik da?»

Dagen etter hadde dei møte i styre, og der vart dei forlikte om å gi etter, så alt kunde gå sin gang. Med det same sa dei opp Engelbert, han var ikkje å ha her. Disponenten fekk breve med i lomma. – Berre dei ikkje fekk streiken like vel no da, sa Arnesen. – Ja, det fekk skure og gnu, let dei andre.

Odin følgde værfaren på vegen eit stykke. Da dei står og skal gå kvar til seg, ser Arnesen på Odin att. Han er teken, så det darrar ved munnvikene. – Det er så rart at du Odin trur på meg. – Så? – Du som veit alt om meg. Eg er så glad for det, eg kunde bli redd. At eg skal komma til å dra ulukka over deg og alt arbeide ditt. Kvifor skulde eg ikkje ha det, må eg spøre meg. Og eg som har havt så veggfast ei tru på at det skulde 109gå vel her; for oss alle i hop. – Det er berre eit lite knep med det, seier Odin lystig: At vi let det gå utomkring oss, det som går imot oss, når det blir for tungt elles, i ein stor sving utomkring oss. Og legg det som ei aln til voksteren sin, når det høver. Ein skal rette fram trefoten til bikkja, det er best for båe partane. – Ja, du veit, eg har mått gjera så, eg. Men at nokon trur på meg? Og at nokon kan tru slik som du gjer? Men all denne striden, Odin – kvifor balar du med alt det her? For dei blir aldri fornøyd, nokon av partane. – Ja, så djuptenkt vil eg aldri bli, sa Odin. Eg kunde heller ta forken til dem – det er gjerne det dei ventar på. Han Engelbert ja! Kan du skjønna og få til at ein kan bli slik? Er det slik denne striden gjer dem, da er det dyrt kjøpt alt vi balar til og får i stand. Eg kan ikkje tru det, fritt om eg kan! Men, det er det same: Eg må framgjenom det. Eg har ikkje anna å halde meg til enn det som er inni meg; det kjennes som synd om eg skulde stane farten i meg no. Ta forken ja. Men folk blir gjerne ikkje så heilrend no for tida? Kor det er eller ikkje, så får du stå på posten din, han måtte så, Urias òg.

Dei lo båe, og skiltes.

– – – Arbeidarane svara med ein gong, at dei tok ikkje si hand i arbeid før Engelbert var innteken i romme sitt. Odin var der og snakka med dem, sa at han heldt med dem i prinsippe og at han var glad for det dei akta kammeratskapen 110så vidt, men her var det ting dei ikkje visste ora eller hadde noko syn for. – Kva det er? Han flytta huva til rettes på hovude, eit par gonger. – Han har trua meg, det er det, og ein ting til som de skal vita og sjå, at han er dykkar verste fiende! Man har gått i ranglås, her blir ikkje arbeidsfred for dykk så lenge han er her. Eg kan ikkje late ein mann ødelegge for alle, om han meiner det aldri så vel. Og true seg fram? – nei! – Dei sa ja og ha til det, såg ned i jorda og opp på han att og likte seg kleint, men noko greie på dem fekk han ikkje.

Kvelden etter hadde Engelbert fått fatt i brennvin, og han og nokre til drakk seg fulle. Kva dei hadde drukke, vart ikkje fortalt, men raspande galne vart dei, dei hoa og hauka halve natta, og på sluten fór dei i veg og reiv ned reisverke på nybygge. Dei vart meldt for hærverk, og disponenten slo opp ein plakat, frå styre, at var dei ikkje i arbeid næste dag, så vart dei oppsagt alle mann, – ein to-tre faglærde var ikkje med.

Ingen rørte arbeide. Odin rådslo med styre, og fór i kring og tinga nye folk. Dei var ikkje traue å be, mange, for fabrikkarbeid var noko dei hadde hug på. Til så lenge, vart det sagt.

Den dagen dei manna seg til arbeid, møtte dei andre fram og sa stopp. Her skulde alt stå stilt. Odin var på og skulde seie at i grunnen hadde dei rett her òg, han gav etter, det var så si sak å ta arbeide deira og gi det til andre; han 111kunde kaste av seg børa og vera venner med dem som før Men før han gådde kva som gjekk for seg i han, var han ein annan mann: sveitten tyta fram i panna, og blode sette til hjarte, det var så vidt han såg. Han syntes han grodde til med bust over alle kroppen, han var ein vill og lodden ein som dei vilde binde og baste, småkrype, dei vilde flette skinne av han og gjera rans verk. Etterpå tenkte han at dei måtte ha komme for nær han, ulovlig nær han. Han vart ståande og sjå dem for seg som mindreverdig folk, i åsyna og all igjenom, og det gjorde beistelig vondt.

Han venta til han rådde med seg som han vilde, enda det kjentes just som ein feil han gjorde, ein ny og stor feil.

«Ska ikkj æ ha lov te å sett arbee i gang da?» han spurte lågt og var grov i måle.

Dei ropte over kvarandre, at det let han vera og no skulde her bli annan dans. Fulle var dei ikkje, og ingen forgjorde seg. Odin tek eit stig fram, han er mørk i andlete og vålig nær dem med auga.

«Nei, no ska dokk betterde vâr dokk! Var dokk, sei æ!»

Han slo i hop hendene så dei nærmaste fór attende, og han etter og ropte ein gong til, enda villare.

Dei kom i hug at han nokon gong før hadde fare inn i flokken slik, men da såg han langt ansles ut.

112Så snur han ryggen til dem. Det tagde kaldt rundt i kring, stod med eit isande trugsmål imot han. Ein hørte berre måsen som let om seg nedpå vågen. – Fins det mot i dykk hell fins det ikkje? sa han til nykommarane. Dei retta litt på seg, tørhosta eit grand, dei var alt anna enn forfælde. Dei skrei inn og stengte dørene. Disponenten skulde sette dem inn i arbeide.

Odin såg enno ein gong på dem utanfor. Han gjekk dem over ein for ein, sa ikkje orde og såg ut som han hadde glømt det som hendte i sta. Ikkje sa dei heller noko; dei stod der berre. – Urett? tenkte han. Kva er urett. Eg veit det ikkje. Ein demokrat, ein småmann, kva er det. Veit ikkje det heller nei. Og kva er det, det ein veit? Kva skal ein med det? Det blir ikkje det ein går etter, når ein gjer det einaste rette ein gong. Har eg dikta dem som står der, eller er dei slik?

No vakna han, og sa, det var ein glim av det gamle godlynde hans i auga:

«Gå heim no, guta, og vara like blid! Ska ein bruk’ makta, da må ein ha a. Og enno kan alt snu sæ og bli bra, det e langt dit vi ska!» – han snudde seg og gjekk inn.

Fabrikken gav seg så smått på gonga att. Han var å rekne for eit dyr som låg der, han kravde røkt og stell, og mól godfornøyd når han fekk det. Han var ein slave, som gjorde heile bygda til slave; han var den karen som mannen hadde teke på nakken og måtte bera fram. Det her var 113develen så tungt! sa mannen da han sette han ned.

Ute skjein sola i klårvêrslufta, og imot henne smilte det alle stader, blåblank sjø og rimkvite vollar, skogband og myr og snaufjell til langt aust i lande. Berre måsen var over det med det sorgsame måle sitt, lo og klaga seg, han åtte det ikkje ansles.

VI.

Og slik vart Odin gåande både den dagen og næste dag, i eit høgt mot og ei stor undring, det var armelig at Ingri kom seg til å snakke åt han. Brunene drog seg i hop, og ved munnvikene knytte det seg, og gong og annan strauk han seg hardt over andlete og oppgjenom håre. Men auga var på lag som dei hadde vore, og der kunde ho sjå han var Odin likevel og ikkje ein frammand mann. Så kunde han bli ståande, midt på golve eller kor det fall seg, og sjå fram og smile vantruen imot einkvart han ikkje hadde set før. Vart han så vâr henne, da klipte han litt med auga først; dei hadde vore så langt vekk.

Rarast var no Anders, syntes ho. Han hadde all tida vore slik at han helst vilde vera i lag med faren, visste seg ikkje noko likare, men let seg aldri merke større med det. No kom han sving og annan framom der faren var, fór over han med skygge auga, drygde litt, og gjekk, – da var det som ho såg andlete til faren. Når ho kom og bad 114han om einkvart, ei stund etter, møtte ho same gropa millom brunene, og same undringa i dei gråblå auga. Ho drog på smilen, så lite ho elles var til det. Tanken snudde seg til Odin att. Ho hadde set han slik før, men aldri så det hadde vekt angsten i henne. Han hadde vore ovom det, hadde einast vorte litt større for kvar gongen. – Det har vore berre leiken før, kom det og sa henne.

Slik møtte han Astri, da ho kom med bud at far hans låg på det siste. Andrea hadde telefonert utover at han gjerne vilde sjå Odin, og ho trudde ikkje han hadde lang stunda att. Astri hadde bedt Peder gå. – Eg veit no ikkje det, hadde han svara. Da såg ho det for seg at det var hennar bør, ho tok på seg nytt forklæ og gjekk.

Odin såg hardvore på henne, og enda med sneven av ein lått nokonstads i andlete. Det tok tid, syntes ho, før han kom etter kva ho hadde fortalt. – Takk! sa han berre.

Han heldt borti eldhuse og smurte sjøstøvlane sine, for han måtte til å vera med i notlage att. Astri var på og skulde gå. – Ja, du får ha takk! la han til. Sei meg: du blir ikkje med oppover du da? Men han såg det før det var sagt, at ho vart oppråd og vilde ha vore heime att. – Har du visst det før, du da, at det stod til så kleint med han? sa ho, og no var ho som ho pla vera. – Å, det har da komme for meg. Tuberklar i magen, har eg tenkt. – Det skal vera det ja. Ja ja, du får helse ifrå meg òg da, – du reiser no i kveld, kanskje? 115Ho hørte ikkje etter kva han svara, merka han, ho var alt på gonga heim. – Ja, vent no urlite! bad han. Ho stana og bia. Ho var ein mon bleik, og vart raudlet straks etter, men auga tok fullt og fast imot han. – Det var berre det, at eg kunde vel helse ifrå oss, og seie at du og eg vi er forlikte? Han vilde bli glad for det. – Noko uvenskap har det da aldri vore? svara ho. Ein annan ting er det, at den eine vil att og den andre fram, det trur eg ikkje kan bli ansles; du får seie det som det er. Og elles veit han det visst før.

Enda stod ho litt, men da han ikkje svara noko og berre såg ned, sa ho farvel og gjekk. – Eg meiner han vart tankefattig, sa ho med seg sjøl. Kan hende han kjem til å tenke seg om, litt med kvart, og sjå seg for. Om han kunde bli var seg sjøl! – Det verste er at det her skal vera live, sa Odin der han stod. Så sant du er kvit mann, så må du fram utor marka og inn i bygda, og er du ein mann, så må du finne deg eit parti, og der skal du stå, med klaven kring halsen, far, for du er fri kar. Ja vel, vi er ikkje ansles, lat meg heller gjera i stand støvlane mine.

Litt hadde vore, tok han i så han hørte orda frå veggene etterpå: Om eg ikkje kan berge ‘n Engelbert, kva vil det i grunnen seie? Og ikkje har eg skapt meg sjøl heller, det veit eg. Andsvare skal eg bera, for det.

Han var bortpå vågen og rettleide dem litegrand, og tok så dampbåten til byen. Det var fullt 116om bord, men Odin fekk sitte utrulig for seg sjøl på dekke.

Otte var det smått med. Odin sat lenge attmed senga hans før han kom seg til å seie noko. – Det vart dårlig med deg, meiner eg? sa han endelig. Otte smilte så vidt det sågs.

Leid om eit tak kom han seg så pass at han tok handa til Odin og heldt henne; han låg og såg på han heile tida. Odin trudde han visste tankane hans. – Nei, ho Astri nådde ikkje til, sa han. Ho bad meg helse deg. Vi er venner og vel forlikte; om vi ikkje er einig stødt.

Seinare på kvelden var Otte kvikkare enn vanlig. Han tok handa til Odin og heldt henne hardt. – Er du så sterk enda, sa Odin. – Kjenner det der ja. Men du skal slutte no Odin; med dette kave i bygda. – Det er da det eg strid med, eg, mest eg vinn; har sprunge beint inn i varmen for det; eg trur det skal bli no snart, eg har det slik for meg. – Du skulde slutte, Odin. Det er for dyrt eit speil. Du mister alt du har – – korles er det med ho Ingri?

Odin støktes opp og såg med halvopen munn på faren. Det drog seg ein bleikare tone over det vêrslitne andlete. – Kvifor spør du om det, far? Med henne er det da bra? – Otte sukka, og flytta på hovude: Du skal la dem få retten, ho Astri og ‘n Lauris. – Det kan eg lova. Dei skal få retten sin. – All retten, Odin! Kan hende – – at dei ser – – lenger fram enn du gjer. Odin sat 117og såg på faren, fekk små rukker nedunder auga og drog dem mest i hop, halvt i sorg og halvt i ungdom. Så sa han: Ser det slik ut for deg? – Ja, eg trur mest det. Eg ser for meg freden. – Det må vera rart å ligge slik og sjå framover; det har eg aldri prøvd. Da såg eg visst ikkje det slag; eg må sjå attover eg, skal eg vita vegen. Kjem det for meg no ja. Eg må finne min veg, ser du.

Otte vilde ha svara, men han fekk ei ri med pine, og sia var han for trøytt, tok seg ein liten blund enda, med fullt tak i handa til Odin. Andrea gjorde mine til Odin, at han skulde komma og få kaffe, men han rista på hovude. Han syntes han snakka med faren, der han sat, over eit botnlaust og vonlaust djup. Eller kanskje det var seg sjøl han snakka med, – det gjordt godt like vel, han hadde havt lite om tida til det. – Du har gjort det du skal, Odin! – faren hadde slege opp auga og var blå vaken. Langt nok, Odin. Langt nok. Du kjem ikkje lenger. – Ja, sa Odin, han lysna i åsyna, det har gått så utrulig, frå tak til tak. Folke i bygda, det har vore dei og eg, dei og eg, og godvêre har det vore, og ruskvêre har det vore, det er lystelig kor det har skifta, og fram har det gått. Ja da, siger etter siger har eg vunne, men det eg skulde ha gjort, sjølve gjerningen, den vann eg aldri innpå nei. Og det er lukka, trur eg, å ha henne som blånaen framfor seg, da er ho blank! – ja det visste dei i gammaltida òg, eg har visst lese det hoss ein vismann. Det skulde ha vore godt 118det eg gjorde, halvvore som ein gave til folk, tenkte eg.

Faren klemte handa hans: det var sant det der. – Ja far, men eg er slik skapt, eg må ha einkvart å – – einkvart på nakken, du forstår meg, far. Eg sitt her og opendagar det no. Eg ber bygda på nakken. Det er mange som ber eit stort land – det må vera tungt? Men det er umulig å kaste børa av seg. Striden er fåfengd, kan hende, men det er ikkje fåfengd å føre han for det.

«Nei,» sa Otte, han smilte enda. «Nei, ein kund bli huga til –»

«– huga til mangt ja!» tok Odin i, og ungdommen speila lyst og tirande gjenom kvart eit drag i andlete hans. «Æ veit ikkj om det e ovafor oss eller attom oss, det som skuva på og som styri oss; – æ trur det e inni mæ sjøl. Men der æ står, der må æ stå – det va visst Luther som sa det først!»

«Du skuld bli bonde, Odin!» Otte slo med flathanda i veggen.

«Bonde?» Odin vart sittande undersam og smile framfor seg. – Bonde? Bed du meg om det? Ja ja; eg skal prøve. Ho Ingri og eg, langt vekk ifrå alt ståke, ja! Men bonde? kva er det i grunnen. Ein bufast mann berre? Ein still mann på ein still gar, med jorda og Vårherre til ryggstø, og gode grannar og meir slikt? Eller er det ein fri og vill og heilrend ein? Som trur det han trur og er det han er? Eg må seie det beit meg 119det der. Bonde, det er det eg har meint å vera heile tida, hm! Men vera bonde, når ingen veit lenger kva bonde er? Og no, far, no synes eg at eg ser det: at skulde eg vera bonde ifrå inste mergen i meg, da vart eg grov og farlig somtid, eg la i veg med forken og jaga vansparke utor bygda og lande, så det berre vart skosolane å sjå etter dem. For dei er vonde, mange, eg har set dem no. Nei, nei, far! du skal ikkje vera redd, eg gjer det ikkje, det bur da mangt anna i meg enn det der. Og så har eg ho Ingri. Eg skal sjå å komma meg utor trase i bygda med tid er til. Det seier eg deg farvel på!

Odin hadde snakka lågmælt og med små kvil alt i eitt, men enda stod sveitten i panna på han, og no da han tok til seg handa, seig han halvveges i hop i stolen. Otte låg med ein djup, takksam glans i auga. Dei hadde sagt einannan farvel, og det var ikkje det som hadde teke på Odin, han var forundra over det. Det hadde strøypt han mest, før her når han kom til å sjå han i auga. Faren famla og fekk i handa hans att. Han måtte ligge og kjenne tankane hans gjenom handa, bars det for Odin, for da litt hadde vore, sa han, gjenom denne slørøygde smilen som sjukfolk ofte har: – Du og eg, Odin. Det er ikkje stor skilnaen på oss. Ikkje no. – Nei, sa Odin, det er som ho mormor sa, at ein er aldri den ein trudde ein var.

Men da var alt Otte inni sømnen. Odin måtte 120ut. Han måtte sjå himmelen og jorda, kories dei var no, i denne stunda.

Det låg i kvitgrå skymming alt kring byen, og skykvelven kvitgrå over det. Det var natta; han stod her åleine midt imot henne. Nattkjølda anda på han, og der hørte han vinddrage som gjekk nattens tider oppi fjelle og puska for seg sjøl. Månen var oppe, men gjømt; av og til lysna det utover, nokon stads, ein skilde tretoppane imot himmelrømda langt unna, og strender og jorder rann fram med sovande andlet. Slik hadde han stått og venta på det før, men det hadde aldri komme til han som no. – Eg veit det, eg veit det! sa han ut imot det alt saman. Eg skal komma når tida kjem.

«Kjelvik-markja!» sa han, best han stod. – Ein lever berre ein gong. Det kjem att, men da er det ny himmel og ny jord – ein kunde vera rik visst ein såg det. I natt er det langt til folk. Opp og fram, har eg hørt dei har sagt. Herre gud, kva veit dei for slag! Bonde, seier dei visst. Er det ein garmann på tinge og i kongens råd? Dei talai om live og dei talar om døden!

Han vaka hoss faren om natta, og om morgonen sa han farvel med han enda ein gong, men da var det ikkje stort meir enn ein død mann han tok i handa og møtte auga til. Det var ute, i morgonlufta og dagen, at den store skilnaen var, som tala til han og gjorde live til ein frammand ting.

Det var alt med seg han kjente fru Mina frå Segelsund, ho kom imot han i gata. Ho hadde vore 121med båten oppover i gårkveld. Da hadde ho set ut enda meir fortenkt enn i likferda etter Ola Håberg, dei måtte kunne sjå det alle i hop, kor ringt det var med henne. – Ho spurte om ho kunde komma inn og snakke med ‘n Otte. – Det kunde ho, så vidt var det, men kva vilde ho der? Odin gjekk tett borttil henne.

Auga hennar flakka til han og frå han. – Eg skulde ha snakka med han. – Ja, eg skjønnar det. Men det skal De ikkje. For han er ikkje til det. – Nei, Odin, det er ikkje det du meiner, det er ikkje det! for det kan eg ikkje snakke med nokon om. Det er noko anna, det er breve vi fann etter han Ola, han har lagt ei bør på meg som eg ikkje vinn å bera – – eg må få snakke med ‘n Otte, Odin, kan du ikkje hjelpe meg! – De skal komma utover og snakke med meg, heller. Skulde ikkje vi to bera eit fjell om det kneip? – Ja, når eg snakkar med deg ja, da ser allting ut som det gjer for deg. Men når eg blir åleine att! Når eg blir åleine, Odin? Det er ho Astri, ser du, det er noko om henne eller han Lauris, og ho Astri held eg så tå, det skulde gå henne vel, all vegen; eg trur han far din må vita ei råd.

Odin smilte tungsint, snakka til seg sjøl og ikkje til henne: Nei, nei! Døyande mann er dårlig rådgivar. Du skal ikkje spøre nokon; så kjem det til deg kva du skal og ikkje. Tru meg på det, Mina!

Han var med henne inn att, og venta til ho 122var ferdig. Ho hadde berre sagt farvel med Otte. Dei reiste i lag utover med båten. Men Odin vilde ikkje spøre kva som plaga henne. Så vidt han kunde sjå, reiste ho heim lettare enn ho hadde komme.

VII.

Men alt dagen etter fór ho over fjorden og til presten.

Presten var ein ung mann, og ny i kalle, skulde vera ein djup og fåmælt mann. Han såg straks at einkvart var over henne og tyngde henne til jorda, men ho fortalte ikkje så han kunde forstå det, og ikkje visste han å få henne til det. Han hørte det skulde vera eit brev, og breve la på henne å gjera kjent ein ting som vilde ta både gods og ære frå eit anna menneske, og det eit menneske som hadde nok å verje før, og som stod henne så nær. Han såg på henne i djupaste medhug, vart meir og meir rådvill, vilde ikkje eingong vita kva det var; han sa berre: – I det der veit eg ikkje eit ord å seie. Han tagde litt, så sa han same orda oppatt, – vart raudlet og la til: Å preke for folk og syne dem vegen, det kan ein lære. Å snakke med dem, om slikt, det – – er vanskelig. – Ja men kva skal eg gjera da? klaga ho seg. – De får prøve om De kunde snakke med Gud om det. Stå fram for han og – – snakke med han ja. Om De prøvde det?

123Orda kom fomlande så oppråd at Mina måtte sjå på mannen. Så ærlig inn til beine hadde ho berre set ein før, og det var han Odin, og så verjelaus hadde ho ikkje set nokon; for han Odin, det var aldri noko som stod-på han. – Ja, eg skal det, sa ho, og prøvde enda å smile. Men da ho vilde reise seg, kom gråten settande inn på henne, ei båre så tung at det braut henne saman. – Berre eg torde det! klaga ho. Men eg har – – trødd nåden under føtene, eg har gjort det som verre er, eg er utan Gud i verden, – eg er åleine!

Presten visste ikkje bedre, han vilde ta henne i handa, så måtte vel orda komma når han trong dem! Men i denne blinka tålte ho trøst mindre enn noko anna; ho kom seg opp og vann seg til att, bad presten årsake henne, og sa farvel og fór. Ho takka han enda. – For han såg ut til han trong eit godt ord, prestkroken, smilte ho med seg sjøl da ho var ute.

Så var det der, imot henne, all ting ute: soldagen og blånaen var ei hån imot henne, og blikkande fjorden ho hadde rodd hitover; han hadde enda stryke ut vegen etter henne. Og slike små kvite skyer høgt oppe var det ho kalla evighetsskyer med ho var lita. Dei lest aldri som dei såg henne meir.

Men ryggen retta seg bein etter kvart. – Har han snudd seg ifrå meg, da gjer eg det eg vil, sa ho, og det så høgt at folk attmed arbeide sitt i nærheita godt kunde ha hørt det; ho ansa det 124og glømte det straks att. Ho moster Åsel hadde bore det som ingen ting, – det er ein prøve berre, ein prøve!

Like vel kom ho til Håberg kvelden etter og vilde snakke med Astri.

Astri hadde just vore bort og snakka med Odin, ho vilde høre frå far hans, og frå mor si med. Ho undra seg, da ho gjekk heim, at der ikkje var sorg å merke på Odin, der var heller ein lettna over heile mannen. Det vart til ein ir igjenom henne, eit tak for bringa, at så frammand var han Odin, så stor og så langt unna, og imot henne vilde det snu seg, imot henne og imot alt som hennar var. Ho hadde berre retten med seg, og det var lite når det bar til, var ho redd. Ho snudde seg på kjøkenbrua og vart ståande litegrand.

Sola gjekk og brann vestom haugane. Det brann både hav og fjell etter henne. Og raudnaen seig, og ei stund låg lande der utan lys. Astri visste ikkje kvifor ho stod der; det var ikkje hennar vis å bli ståande slik og la nokon ting ta seg. Men no synte lande seg meir berrt og levande enn før; myra og snauhaugane timde fram så tydelig, i brungråe berrfroste, i djupaste armoda. Til skymminga tok seg av det og gjømte det att. Ho såg opp. Og deroppe hadde ho himmelen, og han var blå så det song i han. Da råmte Astri med seg, kjente eit lite nogg, at det var andre ting å møtast med, og gjekk inn.

125Inne sat Mina og venta henne. Astri såg straks at ho hadde ikkje eit vanlig erend, – ho hadde reist seg og vart ståande. – Jaså, er du ute og fer! sa Astri. – Ja, eg må få snakke med deg, Astri! – Ja, versågod! Astri gjekk til døra og bad Mina med seg åt øystre stua.

Mina vart ståande straks innom døra. – Eg ber det ikkje lenger! brast det ut av henne. Eg har eit brev her, frå Ola Håberg, han skreiv det straks før han – – før han døde. Han seier han har krevd inn ei gammal skyld etter Åsel, for eit notbruk ho selde, ho hadde havt pant i det, – ho trudde aldri ho fekk dei pengane. Fem tusen var det, og dei skulde gå til gamleheimen; og dei leverte han Ola til ‘n Lauris for fem år sia, seier han. Men dei har ikkje komme dit dei skulde, seier han, og noko skriftlig finns ikkje heller. Hoss meg er dei ikkje, det kan alle sjå, seier han, men han Lauris sette inn fem tusen i banken i byen ikkje så lenge etter; og dei kronene har aldri han Lauris git opp i skatten. Og dette, Astri, det legg han på meg, at eg skal gå til øvrigheita med – eg kan ikkje tie med det lenger! Kan du ikkje svara meg da, Astri, kva skal eg gjera? Kanskje at eg har synda imot anden, det får vera som det er; og om det ber utfor bakken med oss ein gong til, eg skal klore oss opp att så visst som eg her står. Men dette er umulig, Astri, for han Ola er over meg, tidlig og seint, eg tør ikkje vera på Segelsund lenger utan eg gjer som han vil, vi 126må rømme – – berre han Arthur kunde bli disponent for fabrikken! Ja, eg vilde ikkje jaga ‘n Bonsach derifrå, men han skal eg alltid snakke med. For dette handelslage, om det blir, det blir på Segelsund det òg. Eg vil deg ikkje anna enn godt, Astri, men blir vi på Segelsund lenger, da snakkar eg, eg vinn ikkje anna.

Astri hadde stått og tagd mur still, enda Mina hadde stana og venta svar ein totre gonger. No hogg ho inn, litt tør i måle som ho var somtid: Har ‘n Odin lovt deg det? – Ja, dette med handelslage ja, men eg trur at om du vilde, og ‘n Lauris, så vart han disponent, for eg veit han Odin vilde hjelpe meg så langt han berre kan. – Så-å? Det gjer han knapt for ingenting. Eg har da set så mykje, at folk gjer ikkje noko for ingen ting, same kven det er. Men det er løgn alt du fêr med, det skal eg gjera min eid på!

Mina vart så forfæld, ho vart kvit i andlete, Astri kunde sjå det så skumt det var.

«Du gjer ikkj det, Astri. Du gjer det ikkj, du e da ikkj gal?»

«Æ går fram og svær på det e løgn. Slik ska dem ikkj få ødelagt oss, det ska ikkj skje.» Så mumla ho med seg sjøl, i kalde gråe nøda: Eg kjente da her i sta – – at eg var så redd å gå inn.

Mina fekk ikkje ord fram. Ho stirde berre på Astri, med eine handa klemt i den andre. Da seier Astri lognt att: Men pengane hans Ola vilde du gjerne ha? – lkkje å nemne det! bad Mina. Du 127veit ikkje kor sårt vi treng dem, og han Ola har skrive og sett det fast, at dei er våre visst eg gir opp det der til øvrigheita, han har skrive det på same papire, det er eit par tusen kroner berre – – du skal ikkje tru det, Astri, at det er derfor eg – –

Ho seig ned på ein stol og gret. Astri òg sette seg. Ho merka det, som ein utrulig ting, at ho sat og lo. – Jaså, du mister dem? sa ho. Hm! hm! hm!

«Å, Gud gi du snakka sant, Astri! At ‘n Lauris ikkj har fått dem!»

«Det kan du vara stø på ja. Riv sundt papere og brenn opp det. Eit par tusen ska det allti bli råd for. Og disponent, kofor skuld ikkj han Arthur bli det? De henda så mangt no for tida, – den som vil leva no, får ikkje vera så nøye på det, forstår æ.»

«Når du berre ikkj går i veig og gjer rang ei’!»

«Neida neida!» Litt etter la ho til, med ein liten lått for seg sjøl, at det kunde ho ha gjort, visst ho vart plaga til det. Når det var for å verje alt ein var og åtte. «Om æ så va den einast i bygda, Mina, no veit du det.»

Ho måtte ikkje snakke slik! bad Mina. – Du må komma i hug Vårherre er ein farlig mann, og at evigheita ho er – –

– – er lang ja, lo Astri. Nei, eg trur ikkje så overlag på Vårherre eg som du gjer. Men eg trur han held med meg, han vil ikkje tukte oss 128reint ned – korles skulde det da bli i bygda? Har du tenkt på det?

«Nei, men, æ e så redd, Astri, at du snakka ikkj sant? At du e forherda?»

«Æ har aldri lygji ei løgn før,» – Astri var kald i måle og reiste seg.

Mina reiste seg med og kom og la handa på aksla hennar: Det er det eg trøstar meg til, Astri. For sannare menneske enn deg veit eg ikkje tå, og han Lauris han gjer aldri det som ikkje du veit om, det er så sant at det kan lyse i mørkre, synes eg, eg får lite på det du seier, Astri, eg har ikkje noko anna å halde meg til! – ho sa godnatt uti gangen og kom seg ut, fortomla, og tok vegen heim. Ho hadde ikkje eingong tenkt på at ho skulde kjøre i kveld. – Du må bruke vette ditt da, sa Astri etter henne. – Å ja herre gud, vette! Visst det var berre det om å gjera så. Men at det skal vera slik å leva da! – Ja ha, slik er det.

Astri lest som ingenting var da Lauris kom inn. Først da dei var i sengkammerse og han stod og snakka om eit og anna, spurte ho korles det var med pengane som Åsel hadde havt ståande i notbruke. Man stana midt i snakke, og ho såg han likesæl i auga. Han rykte ikkje til, han kneip berre i hop eine auge eit grand. Litt var det, så hadde han opna dem båe og smilte skamlaust til henne, beint inn i åsyna: Jaså no, det var dem ho var ute og fór i, ho frå Segelsund? – Ja. Ho hadde funne eit papir etter ‘n Ola. Kva du seier om det? – 129Papir? Fins ikkje papir på det, ban, det veit eg. Og kva den der halvtullute kjerringa har sagt til den halvtullute broren sin, det veit eg ikkje. Men at ‘n Ola Håberg vilde oss vondt, det veit du òg, visst du vil. Og at pengane hørte deg til. Kva du seier om det?

Astri sette seg stilt ned på senggavlen. Ho tok av seg plag for plag, og såg fram over golve; ho vart meir og meir avleta. Lauris heldt auga med henne frå sida.

«Ja no e det for seint,» sa ho. «No har æ nekta, og no får det stå te. Verst med den der selvangivelsa!»

«Det fanns ikkj selvangivels enda.»

«Men dem finn pengan i byen, i banken der, stod det.»

«Gruv ikkj for det, ban. Dem har fløtta.»

«Ja ja, men. Det bli ikkje anna råd.»

«He?»

«Æ får ta det på mæ. At det va min peng. Og at æ tok imot dem, og har sett dem vekk utan at du visst om det. Alt i hop får bli mi skyld.»

«Du veit, det va det slugast, men. For bygda ja, mein æ.»

Astri sa ikkje noko meir. Ho låg still og vaki, hørte på at Lauris sovna og hørte på vinden ute. Han hadde gått og fingra med noko tå kvart hittil, og blistra seg einkvan stubben attåt; ho hadde hørt han så langt langt unna, men no var han tett attmed henne. Og no sette han tonen ned, han vart 130grov i måle, rettno snakka han ålvor. Han var god å høre på. Om ho hadde hørt lyden av alt i hop der ute no, av kvart fjelle og kvar haugen, og av myrane og vollane rundt i kring, så hadde det gjort godt. Helst skulde ho ha set det, i truverdige dagslyse, ho vilde ha set husa her og alt saman.

Men i millom såg ho for seg ein ho kjente, ein svoltning utant oddane, Jørgen Langaune heitte han. Han hadde gjort rang eid. Han hadde retta tre fingrar i vêre og svore på løgn, det hadde ho hørt frå ho var lita. Og slik vart han gåande og sprike med dem: tre fingrar stivt fram, og to var krøkt; da ho var lita, syntes ho han gjekk og svor stødt. Helst stakk han handa i lomma; no såg ho han så vel.

«Æ gjer det lel!» sa ho høgt. Ho hørte Lauris råmte med seg og vakna.

Så låg ho still att og hørte etter vinden. Men han hadde glømt henne og gått sin veg.

– – – Vikesylt var ofte innom på Segelsund. Han Arthur var så mykje til mann å tala saman med, ein intelligent mann kunde ein beint ut seie, for det var utrulig kor han kunde sjå stort på det og gi ein rett. Folk elles, her omkring, ja, dei var bra folk alle saman, soleis, men dei forstod som ventande var heller lite av det ein fekk i hugen givande, og serlig vanta dei syn for det høgare og høgste som oppe i tida var; dei skulde heller hakke i mot. – Han Arthur, sa han, det er 131ein annan motsetnad. Men likså ofte snakka han med fru Mina, enda ein kunde merka på henne at ho var heller stor av seg, etter måten, ho hadde det ikkje klårt for seg enno, at det største er å vera ringe i seg sjøl. Det gjekk aldri fort med folk å komma så langt, hadde han fått røynsle for.

Han kom dit dagen etter at ho hadde vore på Håberg, og den natta hadde ikkje Mina sove. – Du ser meg ut so låk i det siste, sa han. Nett som ei bør eller tyngsel som tyngjer deg; eitkvart innvortes, vil eg kalle det. – Så? seier ho, litt kvast, men ser ikkje på han. – Ja, det er no så med meg da, som har vore enkemann i mange år og har vore gift og all ting, at eg ser justsom tvert igjenom kvinna, og på deg har eg set i lang tid no, at du ber på noko. Eg tek til og hyser medkjensle med deg. Å ja ja ja!

Ho svara ikkje. Auga i han vart blankare av det. – Dei tek til og gjev gaum på det og vert oppmerksam nokon kvar, – du skulde lette hjarte ditt, til ein som er gammal og røynd og kjenner kvinnehjarte. For elles, ser du, kan du verta ifrå deg av angest og otte og alt sovore, kom i hug at han deroppe ser all ting og veit og kjenner all ting! Og so lettnaen, du! den frigjerande lettnaen, når hjarte har letta seg frå dei tyngjande byrder! Når voni bryddar inni deg som gras og grøn groe!

Mina gjekk ifrå han. Ho kom ikkje inn meir. Men han hadde set ho vart gråvori i andlete, vangane 132fekk som så grå ein dåm. Orda hans, så ringe dei var, måtte ha bore frukt, hjelpe han so sant Storemannen i høge himmelen!

Mina fekk sett hesten for kjerra og kjørte til lensmannen.

Lensmann Mørk hadde vore lærar der i bygda, men den tida var han halvvore ein villstyring og måtte ta seg anna til. No var han ein still mann, la seg aldri frami politikken og striden, men folk hadde stor age for han. Mina syntes han sat der, den store rolige mannen, og drog henne til seg, og det var den rette vegen.

Han hørte på henne utan eit ord, han vart verken raud eller bleik. Han tok papire og såg det over. – Eg kan ikkje anna! sa ho. – Eg kan ikkje anna! tok ho oppatt. – Nei nei, sa han. Og når De har komme hit og lagt fram det her, så er det eitt for meg å gjera. Men lat oss ikkje forhaste oss. Og lat oss tie, til så lenge. Lat oss tie, og høre, ikkje sant?

No smilte han til henne, han hadde ein stor og logn smil: Det er aldri slik som vi trur. Det er enten verre eller bedre. Eg held meg gjernast til at det er bedre. Eg får ikkje så sjelden rett.

Han tok henne hardt i handa da ho sa farvel, ho vart til ingenting å kalle; og det med gjorde godt.

Om I stormen

I seksbindsverket Juvikfolke følger Duun en slekt, Juvik-ætta, fra begynnelsen av 1800-tallet til slutten av 1. verdenskrig, men også med tilbakeblikk på slektens historie og sterke skikkelser i århundrene før 1800. Duun skildrer både den sosiale utviklingen fra gammel til ny tid og de menneskelige forandringene. Gamle tradisjoner og tenkemåter forandres langsomt, og det er stadig konflikter mellom gammel og ny moral.

Faksimiler

For denne boken finnes det også faksimiler tilgjengelig:

• 1. utgave, 1923 (nb.no)

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook