I.

Odin hadde vore eit erend over til fabrikken på Sørstranda og var i heimvegen. Han rodde den vesle beten over elvegape og til bryggene i Håbergvågen, så slapp han gå ovomkring, for det var langt opp til brua.

Det var i skymminga, og linnvere og nysnøen, stille fine kvelden; Odin syntes han kunde kjenne det var laurdagskvelden og freden rundt i kring. Snøen hadde komme uventa tidlig, så folk måtte tenke seg om: dette her skulde ikkje vera noko vondt merke, visst? Lang tida kom han ikkje til å bli liggande heller, kunde dei tru.

Dagslyse hang i lufta enno, nord og vest over. Det bleikna utor smått om senn og let natta komma. Måneskóva synte seg langt vesti himmelen; det var ny her eine natta.

Men midt i denne freden var Odin urolig. Det var einkvart frå før i tida, frå smågut-dagane, som var etter han og drog i han. Her skulde ikkje vera 6trygt i sjøen slik kveld. Han skulde ha vore ut med sildgarna. Det fekk vera, for det var laurdagskvelden. Og denne fabrikken åt opp mest all den tid han åtte, – han såg seg attende med han rodde. Det var sildolje-fabrikken bortpå stranda der, eit lågvore hus med blikk-tak som lyste ansles kvitt enn snøen; han skulde bli større med tida! Men ein apsam unge hadde det vore, og var det – – kom han aldri til å gå sjøl?

«Nysnø og sild,» mumla han da han hadde drege båten frampå, han vart ståande og halde i framstamnen og sjå utetter. «Nysnø og sild, sa dem før i tida ja.» Sjøen blikka frammed oddane under nordlande og bleikna bort med dagen all vågen over. Eit lite bragl av småbåre prøvde å blinke til månen, det var så vidt ein såg det.

Da hører Odin det ror, utpå eit stykke. Det kjem ein båt. Folk som hadde vore på urssjøen. ventelig; åretaka gnaura tålig kringt no. Han står og biar på karane, utan å tenke over det. No kjenner han dem òg, det er Pettersa-gutane, og dei ror hardt. Han går bort i støa og helsar på dem. – Har de merka ufreskje utpå vågen kanskje? Er det uro i sjøen? – Silda! svarar dei, ho står diger som ein graut heilt frå Vågagape og inn mot Notodden her, gu gjer ho så ja! Dei forteler meir om henne, og er heitt oppi det, for dette var ålvorlig til innsig. Odin står still og lyer utover med dei forteler.

Han hører henne no, eit fint sildr i vass-spegelen, 7som eit lite skval av sudrage, med kvart som eit stridvore regn, og uroa og fysnaen renner gjenom kroppen til ein er berre småguten alt med seg: der er ho! – Hadde dei tenkt seg ut med garna no da? spør han. – Ja visst, dei fekk ta og hurve uti fillene sine åt henne, så ho hadde urlite å sjå i til natten!

«Nei, no ska æ fortel dokk eitt, guta: Vi gjer laust mannskap og grei in brukje; så tek vi a i morråtili. Vi gjer eit smal, gjer vi.»

Dei la imot med det same, der var både eitt og anna i vegen, men han hørte ikkje på dem, han skuva ut båten og hamla utpå. – De tek karane her omkring, ropar han, så tek eg dem oppi garane! – Ja ja!

Ho stod midt i vågen, heile vegen utover, han kunde sjå henne i morelden, det var snaut ho gjorde le for båten, og han såg henne bortetter vassflata når ho skruva eller spratt. Storvori sild, og tålig tjukk i sjøen ja. Han kunde ikkje bli vâr at det var noko som jaga henne, ho stod her med si eiga tyngd. Han rodde fort og stilt att-ende og tok heimvegen fatt.

Sjøvegen frå Vågen opp til Håberg gjorde han aldri lang, men han syntes det monna lite å gå i kveld, ein skulde ha vore gutladden og teke kute. Han såg husa sine vestpå gjorde i kveld som ein annan kveld, dei smilte like unge og heimfornøyde, var ikkje meint på å bli gamle for han, dei, og slik hadde dei set han komma rennande til 8gars mange mange gonger. Han saktna farten før han tenkte det, og kom stilt inn heime som han pla gjera.

Men Ingri såg det lel at einkvart var i vage, ho var så snar til å merke all ting på han. – Er det noko slag leiheit på fabrikken no att? spurte ho. Dei var aldri så vakre auga hennar, som når det fór denne sneven av uro eller otte over dem, og aldri kom ho heller så nær han som da. – Nei, eg skal ut og bli rik, Ingri, eg er lei dette småmanns-velstande no, og du, veit du, skulde ha vore rik all din dag, du er slik. Vi – vi skal ut med nøtene, for Vågen er full tå sild, – var det ikkje vakkert av Vårherre at han let bruke bli verande her enda det er seld? Ja no skal dei ha takk for lage, alt fattigfolke!

Ingri lo sjelden så det hørtes, ho tina berre opp og smilte urlite, og smilen vart ho gåande med lenge etter. – Får du folk med deg da, trur du? – Ja folk? Dei kjem som høna etter korn-neven, ban! Han hadde alt komme seg i gang med å skifte klæa, og så var han ved borde og reiv i seg litt mat. – Smør på eit par brødsneier til eg kjem innom att! han tok huva og var ved døra. Minste gutnabben, han Per, gjorde seg ferdig og vilde vera med. Han fekk vente, sa Odin, dei måtte vera over 4 år dei som skulde vera med nota; han kunde komma ein dag sia og sjå på silda. Anders, den eldste, kremta bortmed borde. Faren forstod han: Guten var 14 år no og heldt seg for full kar. 9– Og du må vera heime og hjelpe ho mor ja, la han til. – Vera med! sette Per i og trampa i golve. – Rise ligg attom vedkassa! lo Odin, han fór med det same, og Per måtte akte fingrane i dørgåtta.

Odin gjekk bortom Lauris først. Dei var ikkje ofte innom hoss kvarandre, Håberg-mennene, men dei slo seg gjerne i lag når det var einkvart. Han råkte Astri utpå kjøkentrammen, ho òg kom og skulde inn, og ho stana litt og venta. – Jaså, du kjem og skal sjå på nybygge vårt? seier ho, ho viser åt verandaen utafor andre døra. Du har ikkje estimert å sjå han enno, trur eg. Nå, fullt så gale er det no vel ikkje heller da; eg har da set’n.

Odin står og ser dit, og ho står og ventar. Du seier det er jugl da, ventelig? – Eg? Det veit eg no ikkje. Forstår meg så lite på det. Eg tykte bedre om stua før, det skal eg tilstå. – Du tykkjer det er for storveges da? Du som har vorte som ein profet for småfolke i bygda. – Ja, du veit det er småmannen som tyter ut av meg, lo han, det smakar meg som rognbæra for reven. Astri lo med. – Du får no tåle den her verandaen, kor som er, sa ho. – Tåler mangt eg, ban. Men det var han Lauris eg skulde ha havt i busta på no. – Du må leite inn da.

Lauris sat inne og las blada, dei hadde nyst komme. – Kor det står til der? spurte Odin. – Å, berre freden no snart, rundt omkring. Skal eg 10tru det er såpass vett i folk enno, at det blir fred nokon gong? Kva skal folk ha å skrive om heretter da? Men freden, for resten, det er slutt med freden no, silda har komme. Han fortalte det som var å fortele, og vilde ha Lauris med: Vi skulde ha med basen òg, ser du.

Lauris røykte nokre tak, og gjekk over golve og spytta inn i omnen. – Bruke? seier han. Eg har vel ikkje noko bruk, eg selde det i fjor. Du får til byen etter lov først. – Lov? Vi tek det utan lov, vi skal gjera kroken i byen både rik og glad utan hans lov – – ja du blir da med?

Lauris såg på Astri, og ho på han. – Nei, eg gir meg ikkje om det. Desutan så har vi barnsøl i morgo; og kva skal de med silda no? Finns her folk som kjøper da? – Ja da, ja da, både fabrikken og andre. – Fabrikken ja, hm-hm! Mat til fabrikken. Nei men ålvors snakk, eg har slutta med silda. Eg har gjort som du prekar om, eg held på og skal leva av jorda for ålvor, er det ikkje slik det let?

Det var ikkje meir å gjera, og Odin sa godnatt og fór.

I dei andre garane gjorde han dem laus alle mann, og ved midnattsleite var dei i notnauste og i full sjau med å greie inn stornota. Båten var lek, men han flaut då, og småbåtane med. Det gjekk med flir og kåtheit, og om det så var lesarane, så var dei med og lo til grovaste gælenskapen. 11Dei hadde ein søring med som heitte Kjeld, ein stutt liten stubb, og Kjeld Stubb kalla dei han. Det var ein dyktig notkar, men han snopla og datt i eitt vekk, og nokre av ungdommane datt på same måten, først dei rørte seg. Jamvel det var moro i natt.

Da rette tida for sjøen var der, var nota inngreid og karane gjekk i båten. Mørkt var det ikkje, og rettno lysna det austover. Da måtte det smelle! – At ikkje han Lauris vart med, sa Odin, kven sytten skal vi no ha til notmann? Fjorten slæparar og ingen bas? – Snakk tøv! sa Kal Stranda, som var gammalkaren i lage. Han Odin, som styrer bygda, får styre det her òg. Verre kan det da ikkje bera til. – Nei, verre nei! lo Odin; og det vart til det at han tok lodde og gjekk i lettbåten.

Stilt og blankt utpå vågen, og lande kvitt og stilt omkring; – og karane var lågmælte der dei fór.

Det var ikkje lang stunda før Odin hadde henne på lodde, og han vart meir og meir sid bak, som ein notbas skal bli før han let nota gå.– Rettno så smell det! sa karane i notbåten, dei kvilte på årane oppunder Notodden. Men han rodde lenger ut, det var likt til han rodde i sild all vegen, og dei følgde med. Endelig snudde han og såg i kring seg, bad dei ro på. Notsettarane flytta huva attpå nakken, og i det same orda fall, for nota i veg,– 12spellbåten i land med armen. Det var stengkast, tvert over heile Håberg-vågen, så langt ut som not kan gå.

Det bar til å dra inn vågen straks, dei drog og forfara seg til lyse dagen var over dem. Stille fredsæle sundagen,– dei såg opp og ansa på han så vidt, blank himmel og blank sjø, og kvite haugar og fjell, det var helga all stads. Men ei stornot kan ikkje bli ståande slik noko tid, her utmed havkjeften; dei hiva og song, hiva og song, det var no òg ei slags høgtid, syntes dei. Ein gutladd, så vidt framsloppen, ser opp og flirer over heile det breie litle andlete:

«Nei sjå lesaran, kor dem arbe om synnda’n!»

Dei lo alle mann, var ikkje anna å gjera. – For resten, sa Odin, eit lite sprengtak til no, så går vi heim og held helg nokre timar. Så skjer vi over og gjer oss ferdig i kveld.

Dei gjorde fast og gjekk, da kirkeklokkene tok til og tona millom fjella. – Dei der, dei meiner det ikkje vondt, sa Odin til lesarane. Dei er da såpass allvitande at dei forstår oss. – Slikt kunde han Odin seie med dem, sa eit par av dei andre seg imillom. Han fekk dem visst til å tru det òg. – Hørtes slik ja.

Klokka 3 var dei der att. Ein kan ikkje bie på seg uvêre når det er så vidt til velferd om å gjera. Odin og underbasen rodde ein sving med lodde inni nota. – He? sa karane. – Jau, ho er her enno. – Tjukk? – Ja, eg trur det mest, gut.

13Dei såg opp på Odin da dei var i arbeide: Men skulde dei skjera over til sørlande? – Ja ha. – Skulde dei ikkje ha stenge innmed Håberglande da? – Å, det er valdslotten de tenker på! lo han. De trur eg vil gjera grannen min det peke? Det blir no pek åt meg like mykje, det; vi eig lande i lag her, han Lauris og eg. Men nota held ikkje, skal vi dra åt i storteinen her, og der sør er det finaste lande som finns,– har de ikkje vore med og kasta her før da, karar? – Jau jau men. Og rett skal vera rett, let dei. Så det var greit nok. Når han vilde det slik. – Og så selde no han Lauris bruke tålig fint framfor nasen på’n Odin, sa dei seg imillom.

Odin merka at dei både mistydde han og mistrudde han, og han sa det med underbasen: Dei er djuptenkte, folk! Rart at dei ikkje er litt snåpare i snuen og kløner eit grand kvassare, når det er det toe i dem? At dei aldri får kara åt seg noko som er? – Nå, sa den andre. Det er no ikkje alle som er så heldige som du. Leiger laksland for ingenting å kalle, og fiskar så det er reint stygt, sender fisken utor lande og får huva full tå gull, med dei andre sitt fast i dei gamle kontraktane og får lite og ikkje-noko. Og enn sildelukka di? Nei, det skil seg da kven det er.

Odin ler. Folk er så trøysame når dei kjem slik. – Når det kjem så kjem det, sa mannen, han fekk huse utover seg. Men her har vi sild, Albert, og no blir her liv og ståk. Litt liv er ikkje kleint, he? 14– Nei, det er visst og sant! Nå, eg veit ikkje om det er så visst og sant. Men arti er det. Det blir meir song i karane, blir det, litt låt i bygda liksom. Om det ikkje blir så rar fortenesta.

Albert sukka; ein ung og fortenkt mann. – Nei, ein veit aldri – – ein veit ikkje kva det kan bli til nei.

«Just nettopp, Albert, der sa du det! Det e det som e trøyheita, at ein veit aldri ka det kan bli te. Men noko bli det, den her gongjen, det kjenni æ på mæ.»

II.

Same dagen var det barndåp hoss Lauris Håberg, og stort barnsøl etterpå. Dei hadde venta lenge på denne gjentungen; dei 3 første borna var gutar, og no var den eldste 16 år. Astri bar sjøl barne til dåpen. Ho hadde bore dei tre andre òg.

Dei sa det, folk med kirka, at enno var Astri like ung og like bein. Det same kunde dei seie om Lauris, og dertil hadde han vorte trivelig så tjukk, det hadde rettelig vorte mann av han. Og fadrane var utleita folk alle i hop, og alle som var bedt til barnsøle: Ola Engdalen og den fine kona hans, lensmannen og madamen, Grønsetfolke og ungfolke i Nesse, fru Mina og Arthur på Segelsund og slik bortetter. Sjølve storkarane skulde vera, som doktoren og dyrlægen, hadde ho ikkje gitt seg om, såg dei. Ho var ikkje slik, ho Astri. Ho sa det sjøl, at ho syntes ikkje ho hadde noko med dem 15å gjera, dei hørte til på ein annan kant. Gamle Ola Håberg var der òg. Han hadde bedt seg heim sjøl å kalle, – eg vil vera med og innvie prinsessa, hadde han sagt, og så vart eg så huga på å sjå Håberg; eg skulde no ha sett heim siste gongen òg, veit de.

Ola var ålvorlig gammal no, han var mykje over 70; men takomtil var han ung og kåt som han hadde vore. – Visst du tåler denne ristinga på hardføre? hadde Mina sagt før dei fór, for dei måtte bruke vogntye, snøen hadde ikkje sett seg i vegen. – Eg kunde ha gått, veit du, sa han, hadde ikkje føtene vore så umulige. Og no var han der, og det vart han som måtte tine opp folk og få dem i gang. – Folk snakkar mykje meir no for tida enn dei gjorde i mi tid, men aldri når det skal snakkast, smålo han; da får dei det så travelt med å tie still, kvar med seg. Og verst er det å vita kor ein skal gjera av seg inni stua, og gjera av hendene sine; dem såg eg aldri nokon kom i hug i mi tid. – Ja ha, sa han, dei hadde stana uti tune alle og ingen vilde gå inn først. Ja ha, her står vi. Og her er verandaen din, Astri. Ja ha. Du er ikkje for katten. Slik er her no ja. Hm! hm! hm! Garen han minka, men huse det voks, sa vi.

Astri hørte ikkje, ho hadde det annt om med ungen og var alt inne, kom så og bad dem enno ein gong å leite inn. Ho var ein mon stinn i andlete, syntes han sjå. Og Ola smilte, denne rare smilen sin fra tusen små rukker og strek alt andlete over; 16det var ingen som skjønna han og ingen som likte han. Så snudde han seg og tok for seg dei to eldste gutane hennar, dei heldt på og skulde sette inn frammandhestane.

Peder, den eldste, var litenvoren og mest lik far sin, ein stillfarande kar og vaksen i alle ting. Den andre heitte Arne, og han var lyslett og høg, høgare enn broren, enda det var innpå 2 år imillom dem. Han fór støtt med så mange smågutfakter, og no kom han asande tvert til sides med ein hest som hadde vorte galen, det såg ut for det skulde berast beint utover Ola Håberg; men det var berre skøy. Gutskarven meistra hesten og fekk han inn. Han lo hitover, så skøyaren lyste frå dei blå auga: De vart ikkje redd, veit eg?

Ola hytta til han: Ta hit rise så får eg denge deg! Så stubba han av inn og smått skjente: Ungane no for tida, det er reint synd å døy ifrå dem. Gu om eg vil nei!

Det hadde elles vore lite om han i det siste. Han las blada, og la seg aldri borti det dei snakka om; og somme meinte han stulla og smått drakk. Men i dag var han spell levande. Han var som ormen, han tina opp i godvêre, sa folk. Astri og han hadde støtt vore godvenner. Ho såg det kom vel med i dag òg, at han sette liv i stua; men ho fekk ikkje til å like han. Han hørte ikkje til her, skulde visst ikkje ha vore her. Lauris merka det straks ho såg på han, og drog på akslene. Han snakka tvert over stua til dem Ola var i prat med, 17var fram fleire vendingar og fekk dem til å snu seg frå han. Ola ansa ikkje på det, han likte seg bedre og bedre, og før dei kom seg til bords, hadde han sett dem i hop nokon kvar både i politikken og anna. Det var greinlig som han hadde snakka nyst med dem og visste kor den og den stod, den eine tvert imot den andre: ein med franskmennene og ein med tyskarane, og ein hata dei alle saman, den eine var høgremann, den andre venstremann, og no var orda sagt og måtte verjast det beste ein vann.

Etter maten dovna diskusjonen bort. Det vart drukke kaffe og spela på orgle, og Ola sat uti øystre stua og tok seg ein liten blund. Det vart meir og meir fredelig. Dei kunde godt gå med på det, alle, at ei sak kan ein sjå frå meir hell ei side. Men best dei sat, kom Ola stavrande att. – Nei nei nei! smålo han, her har dei det som høneflokken i sandgropa ein solskinsdag. Men kor det blir tå’n Odin?

Astri ser rolig opp: Han held da på med nøtene han, dei har stengt i Vågen her i natt. – Og så kunde han ikkje nå til nei? nei det er vel så det. Ja ha, san, han balar, og her sitt de, og så dryp det skillingane på nokon kvar tå dykk, landslott og notlott og litt tå kvart.

Det gav eit lite nogg i stua. Dei hørte klokka på veggen. Da seier Astri, slik høgt men lognt som ho kunde gjera det ofte: Det vart no ingen valdslott på oss, og gudskjelov for det. Han drog 18åt til andre sida. Så vart det like stilt att. – Og nøtene har vi seld i rette tida! ler Lauris. Tonen fall tett i tråd med Astri sin, her sat ikkje folk og myglast over småting.

Ja, det var no rart at Odin gjorde det, tykte nokon. Han var da elles ikkje den. Lauris berre røykte, og Astri måtte til litlemor som snarast. – Det fall seg vel slik, sa Lauris. Men korles er det med sildprisane no om dagen? spør Grønsetmannen. – Ja, korles var det med det? Dei venta svar av Lauris. – Hm? seier Astri òg, ho går tett framom han og kakkar han på aksla.

Lauris rista på hovude; han visste ikkje noko om det. – Nei, han er banksjef han, ler Ola, spør aldri han om sild meir. Han seglde seg opp på lande her, han står trygt. Og han Odin da, som seglde ifrå han og er ordførar i bygda og som ein far og formyndar for oss alle i hop, he? Er ikkje det tålig godt gjort tå slik ein fåne? Ja, de var no med og hjelpte han, somme, han har snakka dykk bra rundt! Å ja, eg seier ikkje noko om det. Rettno er det valg att, kan eg tru, plar gjerne vera det,– ja, du stemte no på han du òg, Ola Engdalen? For han snakka så sant!

Ola Engdalen var støtt den som minst sa. Han sat bedre i det enn folk flest, og var gift med ei dokterdotter, og dertil var han både seintenkt og lat. Han flytta berre på seg. Den nye mannen på Vennestad tok smått til og lea på seg og kremta. – – Det ser ut for fred der ute i verda no ja, sa 19han. Men her i lande, og her i bygda, ser det ut som det skal bli skjære krigen; slik ser det ut for meg. Han såg seg rundt på dei andre, og dei var med han: det såg slik ut ja! Men det vilde han seie, han for sin part, om han stod mo åleine –

«Ikkj å sei det lell du!» kasta Ola frami.

Jau, det vilde han seie, at no trong dei fred, og no fekk dei ruste seg, og det til gagns, alle som visste kva dei vilde, og smikke til! – Byne krigen for fredens skyld, ja! humra Ola, han skjein av godlag. Og han Odin, og småfolka dei kallar seg, dei rustar seg på den sida, og så ber det laust, – det er synd å døy ifrå det! Konstig, at det gjernast er freden folk slæst for? Men–e: Fabrikken han går? Og aktiar har de, og pengar har de tent?

«Fabrikken han står,» sa Lauris tørt og reiste seg. – Streik og fullt stell der, la han til. Vi heng da med tida her òg, enda så fort ho fer. – Det må nytt styre til! sa Grønsetmannen ålvorsamt. Han Odin er ikkje all bygda, for det om han narra oss borti det der. Fabrikk og fortenest kan vera bra, forstår seg, men men, san!

Det var i eitt røre no, den eine meinte det og den andre det, men det var dei einige i, at tida ho var raspande gal. – Ho skulde ha vore avskaffa! lo Ola og halda seg attover. Ja han Odin, han har fått det til. Først den store fattigkassa på Vennestad, så nyvegen og banken, og til slut fabrikken over alt og alle saman, – ja, og så alt det meir som eg ikkje hugsar. Og de har halde med han! – 20Med han? Dei måtte le. Dei hadde både set det og sagt det, kva veg det bar! – Nei nei nei! lo Ola. Og enda så bar det ikkje likare til? Ja du Odin, du Odin! Men no held dei på og akslar på seg, karane, rettno møter han Lauris. Ja, det er noko i det, Lauris; det ber ikkje ansles til. Du som har arva både banken og meir til etter han, kom i hug det! Dei gjer deg til konge med makt, skal du sjå.

Det var uvant for dem å høre at ein beit seg ut med Lauris slik, dei visste ikkje kva dei skulde finne på. Det var einast Odin som gjorde det, men det var ei sak for seg med han; og han slo aldri Lauris større etter. Ikkje slo han etter det Ola sa heller, han stod og såg i eit blad. Så seier han: Hadde det vore som før, – som det skulde vera, så hadde eg havt eit glas pons å by dykk no. Han måtte ikkje snakke synda! han skulde ikkje vekke opp sorga! Og elles var det best som det var med den tingen.

Det bar i kortspelle med dem, og Ola Håberg gav seg i snakk med kvinnfolka, som hadde halde seg med prat sjøl. – Vi legg over om å ta ned han Odin og alt hans væsen, sa han. Vi rustar oss. Og vil dei halde i skafte, så skal eg ta på meg å hogge. Jau da, her skal bli vêr som reinskar lufta no, berre vent. Det har gått som ein sommardag for han hittil, men no skal han ikkje lenger for det første. Ja!

Dei lo og såg på han. Han var ein trøysam 21gammal skruv. Men Astri hadde ikkje ansa på det.

Det logna seg med kortspell og småprat i stua, og Ola vart sittande og sjå seg i kring, utrulig gammal i stolen sin. Hus-bunaen etter Åsel var her ikkje stort att av no, det hadde komme høveligare ting i staden, reint ut fine, visst, og stua var oppmåla og oppnya så ho knapt var attkjennande. Ola gjekk det over, flytt for flytt: hm! hm! – let så tommelfingrane gå omeinannan til han hadde set det næste.

Så var dei til kveldsborde, og så kom den tida at gjestene takka for seg. Litle-mor Åshild sov. – Ho ser meg ut som ho veit om faddergavane, sa Ola.

Ola fór ikkje med til Segelsund. – Eg ser det på dykk at de vil ha meg her i natt, sa han; og vegen er meg for lang. Skulde mest ha set bort til han Odin òg, i morgo, ettersom eg er ute og rek. Det er arti å sjå den som står for fall.

Det var fine stjernekvelden over alle fjella, det var einkvart til ferdavêr. Og nokon var det som bala og snakka, einkvar staden. – Å, det er sjauen av notfolka nedi Vågen, sa dei med kvarandre.

Lauris og Ola vart sittande oppe da dei andre gjekk og la seg. – Du ser meg ikkje ut stort meir trøytt du hell eg, sa Ola. – Nei, Lauris var ikkje trøytt. Og har du ein skvett på buttelen, så tek du han fram no, sa Ola ålvorsamt. Han sugde nedreleppa inn i munnen, og det gjorde auga i han 22enda blankare. Lauris reiste seg og gjekk ut; kom så att med ei flaske. Ola var tirande forviten: Men ser det slikt ut da? Nei så blankt da gut, få kjenne!

Han kjente på det, og auga vart salig små i han. Så opna han dem stort: Jøss, Lauris, det der det! Men eg skulde ha set på når det kom! Når du heldt på og laborerte. Han ser velare på Lauris: Du er meg ein meister, og ein mangfoldig kar!

Han sa det gong for gong, etter han hadde smaka på dropane og kvikna til. Lauris lo tålmodsam. – Og det kan eg forstå meg på ja, at ho Astri vilde ha deg. Vågemote, ser du, det gamle vågemote vårt; og offerviljen og alt det der. Ho er mor, ho: skulde ha slik ein far for borna sine – nei, ho visste det ikkje, men; ho visste det like vel. Mor for deg òg ja, ho har gjort mann tå deg. På sitt vis da. Så godt det let seg gjera, – der sa eg eit par djupe ord, hm? Så godt det let seg gjera, tok han opp att.

Lauris gav han rett. Da var Ola borti eit anna snakk. At han Odin tok bruke utan lov? – Gjer det noko da? – Neida neida. For det torde han, san. Men kva det var eg skulde ha sagt eg? Ola fór seg med handa over skallen, kjente nedi alle dei rare ruklene: Ja, det kan vera det same. Om noko peng, visst, som både du og eg har glømt – – vi seier skål vi, Lauris!

Lauris såg på klokka alt i eitt, og endelig 23slepte Ola take i han og rusla til sengs. Det gjekk ein stor lettna over Lauris; han hadde vore dukka under og kom opp att i lufta.

Han steig varlig inn i kammerse. Dei sov, både Astri og litlemor. Men Astri slo opp auga og såg han, det gjorde ho støtt når han kom inn her nattens tid, ho kunde sova aldri så tungt. – Vart du fri han no? mumla ho. – Endelig ein gong ja.

Astri var i full sømn att. Lauris vart ståande. Så stal han seg ut, så stilt som tjuven, tok på seg vindjakka og gjekk. Han stanar utpå tune og lyar. Det var stilt no alle stads. Berre litt strandsus i godvêre. Han tek vegen ned til sjøen, lyar gong og annan, og går att. Nedmed brygga ligg ein lettbåt. Den andre er oppdregen lenger bort. – Dei har ikkje notvakt da, komlingane! seier han; går så i båten, løyser festa og ror. Det høres ikkje åretak etter han.

Bortmed Sørstranda finn han notstenge deira, eit stort lås med mange kaggar. Han legg seg fast i not-telna ei stund, smått lyer og smått ser. Så stikk han seg over og ror i silda. Ho har ikkje fått notgang enda, ho skjørar under årane, og ho renner imot notbarmen så spruten står over. Stor sild; feitsild, alt det han kunde sjå. Fem tusen mål, seier du? Vent no urlite; eg er eldre notmann eg enn du. Det halve av fem tusen er ikkje lite det heller. 10 kroner måle minst, jagu får han det.

Det er stilt så det mest svarar i berghamrane; 24stilla står rett til vers imot himmelen; Lauris hører det og smiler. – Nei da, her skal ikkje skje noko gale i natt. Er ikkje slikt folk ute og ror nei. Eg vilde berre sjå. Eg vilde berre syne deg det, ditt kvinnfolk der du er, at eg kunde ha gjort deg ei fin gjerning i natt. Og at eg ikkje gjer det, som du ser. Eg er ikkje den; same kva du trur om meg.

Han stikk seg over og ror heim att, ein rolig mann som da han kom. – «Me skal koma um inkje so brått,» små-song han, ein liten låg tone som rann bort i natt-klårnaen.

Astri vakna til no òg, før han fekk av seg klæane. – Var du ute? ho hørtes halvt urolig. – Som snarast ja. Han pustar og klær av seg i mørkre. Eg skal for resten fortele deg det som det er: at eg var borttil stenge hans Odin; vilde sjå kva dei har å skryte av. – Ja? – Dei har vakkert med sild. Han har gjort eit maurvelt ein gong att. – Hm. Men at du brydde deg med å sjå dit! – Nei, det er no så, men. Trudde mest ikkje sjøl heller, at eg skulde ha komme til å bryte meg så små. Må vel vera notmannen i meg. – Ja. Men enn visst dei såg deg? – Var-det-likt! Og nota gjorde eg da ikkje noko, veit du. – Det veit eg vel. Hadde du vore den– – da hadde han vore ferdig for lenge sia. Det veit han òg. – Trur eg aldri, gjeispa Lauris. Og det same kan det vera. – For oss ja. Men det var rart å høre på folk i kveld, det var som ein vilje i dem. – Dei berre råmte med seg i sømnen, sa Lauris, – og rettno sov han der han låg.

25Han sov, og Astri låg og såg ut. Det var aldri så vakkert ute som midt på natta, når ein låg slik og såg ut millom gardinene. Stjerna kom fram, og gjekk stor og still over ruta. Den andre kom, med eit anna lys, og gjekk same vegen. Ei underlig vandring.

Da hørte ho Ola Håberg hosta oppå lofte sitt. Da fekk ho hug til å vekke Lauris, for det var lite om å gjera at ho ikkje var redd. Kva var det han vilde her i huse denne gamlingen? Men Lauris hadde aldri set hende redd, og han skulde det ikkje heller. – Og berre notmannen i han ja, som narra han ut. Dei kjente han ikkje.

III.

Dagen etter sa Ola farvel og stultra av bort i stua til Odin.

Odin var ikkje heime, og Ingri hadde ikkje taus og hadde mangt å gå etter, så han vart mykje godt sittande åleine inne.

Han sat og såg seg rundt her som hoss Lauris. – Dette er som å komma inn i stua hoss folk før i tida det, sa han med seg sjøl. Ja nei, bi no litt: der har han Otte vore fram med konsten sin, og der, og der. Jamenn kunde ein bu her, det ser eg; både i vondt og godt. Men har han Odin vore såpass inne da, at han kunde skapa til stua så vidt? sa han med Ingri.

Ingri fekk ein ørliten kvekk i seg først han snakka til henne, ho vart så vakkert rød i kinna, 26og munnen mista dette tunglyndte drage av lukke ho gjernast gjekk med. Så var ho der att, blunka glad nokre gonger og smilte: Å jau da. – Jaså, han har vore innom her? Ja den guten! Men det var sant, – Ola kremta og rubba seg på knea –: Eg skulde helse frå’n far din; han bad meg om det.

På nytt flaga det til over andlete hennar, det var så smalt og fint, – ein kunde sjå kor det fór gjenom augelokk og bruner, så levande; det gjorde godt å sjå. – Takk! sa ho berre, ho var på veg ut att. – Ja, han fer ikkje for ofte her på Håberg og rek, lo Ola. Ikkje har han og eg snakka stort med einannan heller, dei par måna’ne han har vore på Segelsund. Han har bua å regjere over, og han regjerer hardt. Eg trur jamenn han held på til han får skikk på heile stelle der. Skulde helse deg, som sagt. Og’n Odin med.

Ingri kom ikkje inn att på ei lang stund. Ola rista på hovude, sukka litt og smilte litt.

Da kom Odin heim og skulde ha middag, og Anders kom frå jorda nokonstads, med mold på buksa. Ola sat og vêra. – Ja ha, der kjem de, karar, i godvêre og arbeidslage; far og son ja. Kjenner farten av dykk, eg, om de sitt still. Det luktar opgangsfolk her. Det var meg ei rå lukt, huff, eg må nyse!

Stort snakk vart det aldri millom Ola og Odin, og karane hadde knapt om tid i dag. Ola var rundt garen og såg seg om, på jorder og hus og alt som var: Jau, det var fint i stand. Odin og Ingri gjorde 27seg ein sving med han. Da sa Ola, det peip av kov for bringa på han: Men du kjem no ikkje lenger du heller, Odin, enn vi og Vårherre vil. Det kan bli stengt veg for deg, kva gjer du da? Det største av alt, kan hende? Odin hørte ikkje etter, men Ingri såg på Ola, og no var ho ikkje det slag redd.

I kveldinga skyssa Anders han austover. Ingri kom bort til han da han fór. – Hels’n far, sa ho. – Ja, sei det, ban, eg skal helse han ja. Ja eg skulde berre helse’n da? Ja ja.

– – – Same dagen kom det ein sildkjøpar inn på Håbergvågen, og næste dag enda ein. Dei hadde spurt og hørt. Dei lest elles ikkje vera stort hisne på sild.

Notkarane samlast bortmed fabrikken, det skulde takast ei avgjerd om kor dei skulde sele silda. Mann og mann imillom snakkast dei om at kunde dei få seld silda no straks, så let dei henne gå, det var deira sild likså vel som notmannen si, og nokon bedring i prisane var det tull å snakke om. Dei stod og venta på Odin, han skulde visst komma over vågen. – Han pla da elles vera første mann? – Han kunde vel ikkje meine det han sa i går, om å sele til fabrikken? No når fabrikken står for streik? – Jaumenn meinte han det. Han hadde knapt drege til lands her utan det. Fabrikken, det var han sjøl det, godtsom. – Ja ha, der hadde du det!

Dei visste ikkje av før dei var einige alle mann, og det hendte seg ikkje kvar dag. Fabrikken stod, 28og uvisst med betalinga òg; skiprane låg nedpå vågen her og vilde ha silda. – Vi seler ‘a sjøl, står det om, noko er bedre enn ikkje-noko! Notkaren er ikkje slave og hund lenger, som før i tida.

I det same var Odin der, han hadde komme gåande ovomkring like vel. Han helsa høgt og lysmælt og gjekk inn i flokken, snudde seg og såg ned på dei fine kjøparfartya. Dei var høge i riggen og så utleita fine i spring og vassline, det var sjølve velstande og vågelysten som var ute og fór. – Ja ha, karar, no får vi dividere oss ferdig da, som ‘n Anton seier. Han såg på Anton, og Anton flytta på seg og smått smilte, – smilte gjorde dei alle. – Eg har snakka med disponenten på fabrikken, og han er einig med meg i at 10 kroner måle kan dei gi, ja ikkje eit øre meir heller for resten. Så det blir vel rettast vi gjer det slik. Det er åt i silda, veit de. Dei der, han viste med nakken nedover, dei baud meg 8 i går. Kanskje vi kunde pine dem opp i 10 til slut, eg seier ikkje om det.

Karane togg og tagde. Endelig sa ein: Gir dei det, da var det no vel best – –?

Odin såg snåpt på han, og så på ein for ein flokken rundt. Han merka motstand attom alle andleta og lysna til med små rappe blunk. – Best, seier du? – Nei nei, men. – Nei, du meinte ikkje best; det var tryggast du meinte. Best å få fabrikken i gang att. De ser arbeidsløysa de som eg. Vi får da tenke på oss sjøl òg. – Men pengane? kom det frå ein tre fire med ein gong. – Dem 29har eg alt utveg for ja. – Men enn streiken? – Vi legg på lønna, aldri så lite, så glid det i veg. Så det er ikkje noko å snakke om. Rettast ifrå kva kant ein ser det ja. Denne gongen er det vi som hjelper bygda. Og elles så er her sild nok for skiprane òg, om det er dem de tenker på. Tusen mål til fabrikken først da, vi går laus i morgo alt; så fer vi i veg no i kveld og greier inn smånøtene, vi stel ein båtskarv her og ror over, vi stel din, Anton?

Dei var i sige med det same, han føre og dei etter, og lettliva kroppar alle i hop. – No trur dei visst dei jagar meg, lo det i Odin. Å ja ja, eg har vorte jaga til mangt. Skiprane såg dei ikkje til sides etter.

Arbeide gjekk villig utor hendene, gammal og ung var i eitt mot. Odin såg det ikkje, dertil hang han i for lystig sjøl, men slik var det og slik skulde det vera. Det var det som gjorde folk så gilde å ha med å gjera, at den eine vermte den andre. Han skuva hatten attpå nakken og pusta på, såg etter eitt og anna, glømte seg som snarast og tenkte litt, og dermed snudde han seg til det att. Slik hadde det vore alle åra sia han vart med dem, visst: at han fekk fram songen i dem, og resten gjorde seg sjøl.

Da dei fer ned lunn-brua med andre storbåten, kjem Lauris slengande, han går og ser etter einkvart han har mista. Odin snakkar til han, lågnar måle til vanlig prat etter all sjauen: Du vilde ikkje 30vera med oss du, sa du? – He! nei, peng det vilde eg ikkje tene. Når ‘n blir for gammal, da er’n ikkje ung lenger, sa kjerringa. – Du skulde gi kjerringa ein god dag, og ei god natt attpå. – Ja, snakk ikkje om det! Lauris sukka, stillferdig og grannegod. – Det er sant, sa Odin, eg snakka med eigarmannen til bruke i dag, i telefonen. – Å? – Berre velstand! Han hadde for resten hørt det, hadde visst vore litt sån redd òg. Men no så!

Ein liten skugge, dei kunde knapt sjå han, fór over andlete til Lauris. – Der hadde han vore fram og slarva, sa karane seg imillom. – Og der fekk han ein smikk, la dei til. Odin hørte det ikkje, men han gjekk med denne gutunge-blunken sin i auga, det skifta i letene fort vekk.

Straks etter kom Johan Grønset og Ola Engdalen og eit par til, helgaklædde og liksom dei skulde nokonstads. – Der har vi jamenn heile høgtida, sa ein. – Fabrikkstyre ja. Gubbane som rår for kjølda, smålo dei andre.

Odin helsa med arbeids-sjauen i mål og andlet: Ja, eg sendte bud på dykk, men de kom for seint, de får ta sand her og strø på. Vi har seld til fabrikken, eit tusen mål for det første. Ja, de er einig i det? 10 kroner måle. Feit sild, ser de, olje alt i hop, vi smør fabrikken slik at han går sjøl ei lang tid, hm? Så før da dei karane seg sjøl; den tida det varar.

Han kvilte seg mot båtkanten og såg på dem, til det seig inn i dem det han vilde. – Jau, dei 31kunde ikkje anna seie enn at det var rett nok tenkt, men. – Ja? lo Odin, – når det var rett tenkt, så var det aldri farlig med eit men eller to. – Men disponenten meinte her i går, at – –

«Det va i går, det, ban. I dag har ‘n fått eit anna syn. «Ny dag, nytt syn,» veit dokk vel?»

Notkarane hadde halde anda. Men no var det overstått. Styre meinte som dei og han Odin.

«Dem ha no helgaklædd sæ forgjæves, den der gongjen,» var det ein som lo, og slo inn ein tollepinne.

Nå, han Odin kunde no snart for-renne seg han og, ein gong, murra einkvan. For det om han hadde trua god, og kjeften god og allting slik. – Ja ja. Dei fekk no sjå.

I det same kom Odin, han hadde vore med karane eit lite stykke oppetter, og straks han var der att, såg det ansles ut. Var det rett tenkt, så var det rett gjort. Og lite grand fekk ein våge ja.

Dei tok det frå lettaste kanten, dei fire karane som gjekk heim att. Dei var da vakse folk. Odin hadde rett, det var no det, og at han var dem litt for snar, herre gud, han var no slik han! «Jagu vart vi heimbedt te rådslagning, det vart vi! Og du Johan, som svor på – –»

«Svor æ? Nei, no lyg du! Og i grunn’ va vi no med og stemt over det da.» Dei lo alle fire.

Lauris slong av etter dem oppover sjøvegen. Så tok han av og bort til ei stue som nyst hadde komme opp. Der budde ein av fabrikk-karane. 32Lauris snakka frampå om at no fekk dei arbeid snart; han fortalte det han visste. – Det vil vi no kjenne på, sa den andre. Da får dei gi oss det vi krev. Heil så kan allting stå til våren, og lenger med. Fri jul tenker eg vi tek oss. – Langt ifrå! Det blir ikkje de som avgjer det. – Så-å? – Det gjer han Odin og disponenten, berre sjå etter! – Han Odin? Ja ja, han er no vår mann da. Men for det så. – De diltar no med ‘n, lo Lauris. Som rett og rimelig er, la han til. – Vi kjem no til å sjå på det den her gongen. Vi les no blad og følger med; vi er ikkje sau. – Ja, kunnskap skal styre rike og land, står der i skrifta. Men de gjer no som sauen, oftast. Bæ-bæ! flirte Lauris. Men lat meg ikkje glømme erende mitt. Bæ-bæ, song han med seg sjøl der han sat og tenkte seg om.

– – – Fabrikken kom i gang, og den silda ikkje han kunde ta unna, vart seld til skiprane for 9 kroner måle. Veka gjekk i full sjau, slik Odin ønska seg det, tidlig morgon og sein kveld og aldri ei stund til å gå i stå. Ingri smilte etter han når han fór, og smilte imot han når han kom, og ein gong sa ho at han var visst meint på å ta live av seg. Trivst du slett ikkje heime lenger no? sa ho.

Han stana for og lo framfor seg: Det var det eg sa deg, Ingri, det vart ikkje så beint fram å vera gift med meg; du skulde ha hørt etter meg og latt meg vera i fred. Ho lo med, men ho likte aldri han snakka spøk om dei ting. Ho var så grann der ho stod, så fin og veik, ein skulde ikkje tru ho levde 33veka ut; men slik hadde ho vore alle dei 15 åra sia dei kom i lag. Ho er av eit finare og sterkare slag enn vi andre, sa han gjerne. Og enno var han der, den unge skyggen blunken i auga, det der han aldri fekk tak i; ho kunde stå slik framfor han liksom ho venta at no slo han; – ein hadde fått henne for at ein skulde fara vakkert med henne. – Nei, du veit da det, Ingri, at rettno skal eg range meg utor heile kjave her, og da endelig skal vi til å leva i lag du og eg. Men helga og kvila smakar så rart når’n ligg i det som no. Og så må det gjerast! Men til veka blir eg heime. Så må du be Anders hogge sund ved til deg da, og vera snild veikje. – Han høgg da ved sjølmint, han; når han kjem i hug det. – Ja ja da, sa dei båe to, og slik fór han ifrå henne kvar dag.

Midt i ståke kom det for han at dagen var lang for henne, same om ho sa tvert imot, og da kjente han suge av kor frammand dei var for einannan. Slik skulde det vera, millom dem to; men det var lite om å gjera at han ikkje tok renne heim ein vending. På den måten hadde det vore alle åra, han skulde ha vore heime og visst korles det var å vera henne.

Endelig var det laurdagskvelden, så han fekk vaske av seg alt som sild og sjau heitte, han vilde vaske seg både på kropp og sjæl, sa han. Disponenten kom og vilde hefte han på heimferda, det var litt flokut med arbeidsfolke att, men Odin berre lo han ifrå seg: han fekk gjera det han syntes, 34fire og hale som ein gjer med kveita, og godnatt da! og lukka til!

IV.

Sundagen var han tidlig oppe og hespa ifrå seg nokre ordførarbrev og anna skrót, og så gav han seg til å vera fri. Det hadde vore regne om natta, så no var det berr jord, og Odin gjorde seg ein sving og såg på det han kalla lande sitt. – Ingri hadde ikkje stunda til å bli med. Ho gjorde elles det, enda ho sa at jord elska ho ikkje, det var berre så trøysamt å sjå på at han gjorde det.

Fort hadde ikkje garen vakse, men det var vakkert som det var. Og no låg ein myrteig der veita og jamna og venta på våren, her kunde ein vinne all verda vestover utan å ta skade på si sjæl.

Når han var her vestpå, snudde han seg gjerne heimover og tok for seg husa eit tak. Stua var lita imot mange andre i bygda, og serlig imot gamle Håbergstua, men han hadde fått henne bra til: ho smilte. Og dei andre husa låg attmed og hørte til, det kunde ikkje ansles vera. Slik måtte han sjå det gong og annan, elles vart det sittande i han at han var ein utru ein, at han hadde fare rundt bygda og bala med gagnlause ting. Her stod det og vitna for han, blankt og truverdig.

Han var på vegen inn att. Det måtte vera der sundagen var å finne. – Skal du røyke i dag? 35spurte Ingri. – Ja ha, gut, no vil eg tende langpipa du gav meg, og vera bonde for ålvor ei stund. Eg har set over garen min. Eg skjønnar det no, at ein kunde sjå alt det han hadde gjort, og sjå at det var så og så velgjort. No vil eg sette meg inne her og halde sundag som anna folk. Ikkje tenke, og ikkje bale med noko, eg skal lesa blada.

Berre han kunde det, sa ho. – Elles er det mangmannen og ståke som er live for deg. – Nei, Ingri. Live, det er å vera her. Åleine her, med deg – – du skal ikkje gå med denne anken støtt. – Eg? Ja du ja. Støtt ser du etter meg liksom du heldt på og miste meg, trur du ikkje eg ser det? – Ho rista på hovude; så lo ho litt med seg sjøl; så var ho langt unna han att. – Eg har aldri ønska du skulde vera ansles enn du er, Odin.

Slik var måle hennar ofte, som ein hørte det frå andre sida veggen, eller som ein drømte det. Han måtte ha vore beiskelig så lenge ifrå henne den her tida. Og live hans, det hadde vore å dikte i hop store ting som skulde skje i bygda. – Men i dag, Ingri, i dag er det vår dag. Vi har havt mange, ikkje sant?

Ho raudna til og såg fort og blankt på han: Jau? Vi har da det. Ho såg rundt i stua, på møblane Odin hadde gjort, på alt. For henne måtte kvar tingen ha vore med, dagandes dag.

I det same tuslar det uti gangen, og einkvan står der litt før han bankar på. Det var læraren i grenda, og klokkaren til så lenge, Sølvreven kalla 36dei han. Han heitte Vikesylt, og var søring; han hadde vore der eit års tid. Han strauk seg smilande over det store sølvgråe håre, og helsa stort og mildt: Han var nett ute og gjekk, soleis, i detta forsegna gode vêre, og så gjorde han seg så fri å gå innom her, enda han hadde ikkje erend å kalle og var heller lite kjent. Han fekk det ikkje ifrå seg, at han måtte sjå innom ordføraren i bygda. «Det er no det òg då, at her er so herlegt eit vêr, det er reint som dreg naturi ein ut til seg ifrå den kvalme og uhelsuge stovelufti.» – «Og så inn her?» lo Odin. – «Ja, du er no alltid so lentug du,» – han gjekk og sette seg ubeden, og Ingri og Odin skyndte seg og bad han versågod.

Sølvreven hadde gjort seg til ein stor mann i bygda på stutt tid. Folk undrast litt på han i førstninga, lo litt og hermte etter han, men han skrei stor og stø og mild framgjenom det, hadde sin gjerning å gjera, og den var ikkje liten. Han vilde vekke ungdommen. Odin hadde gått beint på han og vilde høre kva ungdommen skulde vekkast til. Mannen såg djupt på han, i både ynk og undring, og gav seg tålmodig til å legge ut. Så vidt Odin forstod av det lange svare, var det mest alle ting dei skulde vakne til, ifrå kjærleik til jorda og til ringeakt for alt som av jord er kommen. Odin hadde ikkje lagt seg meir borti det. Det var ein trøysam kar å sjå til, og einkvart godt kom han da visst med, men helst steig han utor vegen for han, han var så for frammand.

37Ingri gjekk til kjøkene med ein løynd liten smil, for Odin såg ut som han hadde bite seg i tunga. Og Sølvreven snakka. Litt om senn skymta Odin i erende hans, for han visste det måtte vera der, ein slik ein gjekk ikkje erendlaus?

Det var fabrikken. Ja ha san, det var vel og bra at det kom i gang, og enda meir at folk fekk litevetta å gjera att, for lediggang var roti til alt vondt, det var visst og sant. Dei var Odin stor takk skyldig, soleis. Og han for sin del, han hørte til millom arbeidsfolke. Liksom du, la han til. Men bøndene, den norske bonden som so å seie skulde betale dem, – han hadde tala med fleire som fann at det vart heller tungt no i desse tunge tider, dette siste lønspålegge. – Så, klokkaren har aktiar alt, hører eg? – Aktiar, seier du? Nei, aktiar kan eg seie meg fri for.

Odin sitt og ser på han og har godt av han: – Sundagen tok du frå meg, Mikkel, men ikkje sundagslage mitt. – Du har berre ein aktie da? sa han.

«Ja, kva eg no har og ikkje om det, so er eg fullt uppmerksam på at ein lyt sjå langt fram her, just som med eit framsyn og eit vidsyn og alle ting teke med i betraktningi. Men dei er redd, mange i bygdi, eg skal ikkje dylja for det, at skal me halda fram som me stemner her og gjeva arbeidarane pålegg og pålegg og soleis burtetter –»

«Du e mæ ein luring der du sitt. Men du skuld heller driv på med ordets forkyndelse og vekkjing og slikt.»

38«Hæder du? Ja, mi ringe gjerning er ikkje stor, i det ytre soleis; men det torer eg seia frimodig, at eg verkar etter mi yvertyding og i den lei som mitt livssyn peikar ut for meg – – ja du hev no eit livssyn du òg, som ei livsuppfatning? du skal svara meg på det, Odin! For ungdomen krev klårleik framum alt, so me tarv vita kor du stend. Ungdomen og tidi krev klårleik. Det er den klåre tanken som regjerer verdi.»

«Ja, æ kan mest tru det. Så godt som det går.»

«Jo godt er no eit relativt umgrip det, det vil seia, det er lite som du tek det. Men du forstend meg –»

Ingri kom inn att, og Vikesylt snudde seg til henne: Eg har slik tru på mannen din eg. At han er ein idealist, kor som er og kva han så seier, – innvendig likesom. – Ja, ikkje som eg veit det, smilte ho. Odin kunde sjå ho undra seg at han ikkje viste ut denne karen, han hadde da vist ut andre som ikkje var verre? Så fór låtten i henne, tok henne før ho fekk verje for seg: Idealist innvendig, var det så De sa?

Vikesylt lo med, både ful og rådlaus. Kinna hang som tomme posar ved munnvikene, auga mista glansen og drog seg inn. Men litt etter kvart kom barne fram i alle andletsdraga. No først var han Sølvreven. – Det var sant: eg skulde helse deg ifrå han far din på Segelsund, eg var innom der i går.

39Ingri vart raud, og ein liten rykk fór oppgjenom nakken på henne. – Ja, han far din, han har vore til stor studna og mykje hjelp på Segelsund, sia han kom! Kor lenge er det sia han kom dit? Det er åre snart, spår eg. Tidi ho fer so snøgt, ho er beint fram ikkje til å stogga. Jaso, jaso då. Ja ha. Og no er han meint på å slå seg ned her då, ikkje sant? Ja, han har ein god posisjon alt; er nok klår over vegen sin han san.

Odin spurte om det ikke var så at Vikesylt hadde snakka med han? – Jau, sei det, Vikesylt hadde snakka med han, ikkje so reint lite etter måten. Best det er, kvikkar han seg opp og spør: «Han hev vore sunnanfore, var det ikkje so han sa?» Ingri ser stivt og verjelaust på han. Vikesylt er berre truskyld: «Eg tykte du sa det her ein gong? Eller var det han som sa det, torer henda?»

«Jau, han va sørafor ei tid.» «I forrettning då, var det ikkje so?»

«Jau.»

Ho ser på Odin i det same. All farga rann vekk frå andlete hennar, var borte og kom flømmande att. Odin smilte til henne, med brunene lystig til vêrs, og snudde seg til Sølvreven: Han var i forrettning i Kristiania. På nytt fór hamlets-båra over henne. Ho måtte stø seg til bordkanten, og slik vart ho ståande til Vikesylt hadde snakka ifrå seg og sa farvel og gjekk.

«Enn han verkelig tok til vettes og gjekk da,» 40lo Odin da han var ute. «Det der va no han ja. Det er mange slike, Ingri. Verda er like rund for det. Hm?»

Da sa ho: «Har du visst det all tida, Odin? At ‘n far har setti på straff? Og aldri nemnt du det?»

«Nei, kofor skuld æ det? Vi ha det da i lag lel – – vi va to om det lel.»

«Men at æ sa det da Odin! At æ laug!»

«Ja men: det var no berre Sølvreven.»

«Du skuld ha sagt sant lel du, Odin! For di eiga skyld.»

«Du va så rar da du stod der, æ kund ikkj’ anna enn hjelp dæ. Ossa han der Sølvreven da!»

Han tok i henne og fekk henne med seg ut. – Snakke sant, sa han, det kunde vera bra nok det, men det fanns ting som var høgare og som ein måtte verje. Vi tenker ikkje meir på det der, Ingri. Eg fer i veg rett som det er, eg, og smålyg, og det verste er at eg er ikkje alltid nøydd til det heller, – ja, eg har no mest vunne på det no da.

«Når det berre ikkj går ut over ‘n far!» Ho tenkte på sitt og hadde knapt hørt det han sa. Så lukkeleg som han er no! sa ho. Og så har han vore ulukkelig nok før han var så snild imot meg all tida. Trur du det kjem opp, Odin? For det må det ikkje, hører du!

Det var berre ho Mina på Segelsund som visste det, og henne skulde han snakke med.

41«For da har æ skjemt ut både ‘n far og dæ – – æ stod ikkj ut det!»

«Pytt san! Det der ska æ vel allti vetta råd for. Ser du ikkj kor vakkert her e? Rundt omkring!»

«Nei. Nei, æ e ikkj i stand te det, Odin. Det har mista létten sin alt i hop.»

Han trøsta henne med at ho var ei lita tullhøne, og det hørtes som ho slo seg til ro med det. Og så stod fjella og smilte til dem med snøgrimute andlet, og skog-jaren og vollane gjorde det same r og sjøen og dei lyse skyene. – Det er aldri slik vidd i dagen, Ingri, utan at du er ute.

Han tok handa hennar og stod still ei stund. Så seier ho:

«Men at æ skuld sei det lel da! – – Æ skuld aldri ha gifta mæ. Æ visst da det vart gæli.»

V.

Utpå kvelden tok Odin på seg og gjekk til Segelsund. Han såg Ingri lysna da han fór, og da først fall otten på han: at dette måtte han klare, han måtte bera henne over det, elles gjekk det gale med all ting for dem. Nå ja, han skulde alltid finne fram til menneske i Mina, og da var han berga. Det var i grunnen det han hadde gjort all tida, funne fram til menneske i dem; da kom dei godt når dei kom.

42Han måtte sitte og drikke kaffe før han fekk Mina to-eina for seg, og da var det ho som bad han med seg. Det vart gjerne slik, når han vilde dem einkvart, han hadde lagt merke til det.

Dei sat på kontore midt imot einannan. Ho hadde lorgnetten på. – Du veit kva det er, sa ho, – det var derfor du kom òg, du gjer ikkje å nekte for det. – De meiner handelslage? – Ja, sitt no ikkje der og vera vrien, Odin, du er for god til det. Handelslage ja, det kan ikkje vera meininga di å komma her og be oss slutte med handelen? – Nei nei; vi kunde kaste votten, veit De, eller hansken da: vi kunde konkurrere vekk alle handelsmennene her i kring. He?

Mina voks i vêre, med heite kinn og logande auga: «Det går aldri i verden! Aldri! Du har fått dem med dæ på alt i hop, og små e dem, men det her? Nei!»

Han sitt og ser beint på henne. Av og til dreg han på smilen, med auga eller med munnen, ho synes han ser alt i henne, og det enda han tenker på fleire ting. Slik må ho ha sitte ei beisk stund imot han nokon gong før. – Nei, det var ho moster Åsel! seier ho best det er. – Men kan du ikkje sette det ut da, Odin? Nokre år enno? – Kan ikkje det nei. Det ligg her og ventar. – Du er ikkje slik at du gjer oss det der, Odin? – Nei nei. «Eg er tebøyeleg te å tru det,» som han seier, Sølvreven.

Han såg på klokka, og kom enda i hug at det 43var ein ordførar-vane han hadde, å sjå på klokka når han skulde tenke seg om. – Nei, det var noko anna eg hadde i meg den her gongen. Det var mannen Dykkar. – Ja? – Ja? seier eg óg. – Du innser det no da, Odin, at han burde vera disponent på fabrikken? – Nei var-det-likt! Lat oss halde oss etter vegen. De trur det ikkje sjøl heller, at han var mannen til det.

Han såg kor ho gråna i kinna og kom i hug og tilsod med seg sjøl; han lo, men han var hjartans lei seg: Nei, det er hardt å vera menneske òg, somtid. Men det er trøyheit lel. Nei eg tenkte å høre om han vilde vera styrar for handelslage når det kom i stand.

Mina sat litt og tok seg tid. – Jaså, sa ho. Ja ja. Eg skal snakke med han om det. – Gjer det, så er De snild. Men lat meg seie som sant er, så lyg eg ikkje. Erende mitt i kveld, det var å be Dykk om ein ting for hennar Ingri si skyld. Ho kjem til å ta seg det fælt nær, om det kjem ut i bygda det med far hennar. – Trur du eg går og sladrar med kjerringane da? – Nei, da sat eg ikkje her. Men om dei spør, meinte eg? Ja, men så er de no av same folke, litegrand; og De kjenner til kor nærtakande ho Ingri er.

Mina strauk hendene sine og såg på dem. Dei var like unge enno, lange og smale og kvite. Så ser ho opp og veit ikkje svar. – Kunde dei ikkje seie det slik da, spurte Odin, at han hadde vore i forrettning i Kristiania? – Vart kanskje ikkje anna 44råd. Men ho likte det ikkje. – lkkje eg heller! lo Odin. Eg har det imot heile livs-stelle, at ein må gjera mangt. Ein må gå utomkring det verste, somtid. Og for hennar skyld gjer eg det gjerne. – Å ja, live! sukka Mina. – Nei, sei ikkje live! For live er det likaste vi har, det. Live skal vera som det er. Men De veit kor nærtakande ho Ingri er, kor rart eit band det er millom ho og faren.

Odin reiste seg, og Mina reiste seg med det same og gav han handa: Meg kan du lite på. – Takk! Eg veit det. – Så kjem det i stand snart det handelslage da? – Nå, det går aldri så snåpt med slikt. Eg må myke dem opp på mange vis. – Ja, sukka ho, mangmannen han er tungvint ofte. – Ja, men han er trøysam òg, ofte, hm? – For deg ja. Det har vore berre dansen for deg.

Ho såg trøytt ut, ein liten vêrsliten blom. Han vart huga på å stryke henne frammed tynnvangane, der hårkrullane gråna så fint. Han gjorde det før han visste av det:

«Friskt mot, kar! Rettno snur det sæ, ska Di sjå!»

«Ja, du Odin!»

Inne fann dei Ola Håberg, som kom og skulde ha kaffeen sin, og Bonsach Arnesen, far til Ingri. Slik vart Arnesen, kvar gong Odin kom, han stod og vilde gå sin veg, men kom seg ikkje til med det; han såg etter Odin først han snudde seg vekk, og prøvde takomtil å sjå han i auga. Han var ein høgvoren og finbygd mann, med kvasse andletsdrag 45men mjuke auga. Da Odin snakka med han om Ingri, vart han raudlet som barne, og straks etter gjekk han ut. Ola vart ferdig med kaffeen sin og vilde ut i kammerse sitt att, og Odin forstod det slik at han skulde bli med.

Ola blunka fult derinne: han hadde einkvart å by folk. Ikkje heimebrennt nei, langt tå den vegen, det var rettferdige saker. – Nei, san, dei kom ikkje over meg som ein tjuv om natta med loven sin, eg hadde rådd meg på tak! Men drikk du verkelig slikt da, Odin? – han var lågmælt så ingen skulde høre det. – Ja, Odin kunde ikkje nekte for det. Den nye klokkaren kunde vera avhaldsmann i hans stad, no ei tid. – Å, du er ein fuling, Odin, hm, hm! Du blir meg for dryg.

Dei sat litt og småprata. Da bankar det på døra, og flaska var borte i same blinken. Det var formannen i arbeidarlage som kom, Engelbert Olsen, han hadde hørt Odin skulde vera der.

Engelbert hadde vore gardbrukar på eit par rom, hadde vore kjøpmann i Håberg-vågen, og no var han på fabrikken. Lukka hadde han ikkje havt med seg, men eit godt hovud og eit friskt mot. Han og Odin hadde vore gode kammeratar, og Odin hadde hjelpt han på fleire vis. – Og no skulde eg ha leita ut ei kjerring til deg, sa han.

Før dei rett ansa det, stod flaska på borde att. – Nei takk, Engelbert skulde ikkje ha. – Tøv? – Nei, han var avhaldsmann for arbeidarane si skyld; for dei trong å vera det. Eg gjer ikkje som 46han Odin, la han til. – Ja, så får ikkje du Odin noko heller, lo Ola. De kan sitte der med politikken dykkar. Folk blir så sluge! Eg tek snart av meg skone og lurar meg til sjøs. Eg har alt vore rundt og sagt farvel. De kan sitte der og vera sluge, skål!

Odin ser på klokka, han vil heim. Han skulde ikkje ha vore her no. Ola var over han med det same: At du reiser ifrå kona di slik? Kveld ut og kveld inn! Ho er da som eit menneske ho òg? – Ja, hadde eg ikkje henne! lo Odin, – henne kunde eg gjera meg både til tjuv og kjeltring for! – Kvifor gjorde du ikkje far hennar til disponent på fabrikken? sa Ola. Nei, det er sant, han var ikkje kommen sørafrå enda, hm! hm!

Engelbert vakna til og spurte kva slag kar den der Arnesen var, kva han hadde gjort sørafor?

Ola let auga kvile på han, men lest ikkje som han hadde hørt orde av det han sa. Han snudde seg til Odin att, og vart meir og meir blank: Å eg veit, gut, eg veit mykje. Men eg tier; eg er bjønnsterk. Gjera deg til tjuv og kjeltring for kona di, seier du? «Også din sjæl skal et sverd gjennemstinge» ja, gruv ikkje for det. Far hennar, kva i helvet har du med det? snur han seg til Engelbert. Spør a Mina, ho som veit det!

Det kjølte gjenom Odin, alt som vart sagt her i kveld, han syntes det hadde ei tyngd av lagna i seg. Men no prøvde han å snu Engelbert ifrå Ola; han nemnte i handelslage. – Det kjem sigande no, 47så smått. – Det var bra nok, meinte Engelbert, men det hadde mykje å seie kva kant det kom ifrå. Skulde arbeidarane vera med, måtte dei ha makta. Styraren måtte vera deira mann, det var det første. Engelbert prøvde å sjå Odin i auga, tak for tak, og vart arg på han for at det fall så vanskelig. – Styraren, han har eg ferdig, men lat oss ikkje bli sittande her og prate, – han reiste seg og slo Engelbert på aksla så han bogna under det: No går vi!

Engelbert vart med. Men Ola drakk ut glase sitt og kom stultrande til døra, prøvde å hefte dem det han kunde. – Enn å leie folk i grima slik da! sa han. Ja, eg meiner ikkje deg berre, – han gav Engelbert ein dult i sida –, han grime-leier dem alle i hop. Korles var det du gjorde med silda? Sjøl selde du, og sjøl kjøpte du, og enda vart prisen så uvettig høg.

«Banprat!» sa Odin. «Småbonn kor æ snur mæ.» Så la han til nokre ord om at fabrikken hadde plaga skiprane til å betale det dei skulde, det heldt han for ei god gjerning. Eit par kroner meir på måle.

Ola lest som han var forfæld. «Lyg du no, så e det gæli. Og lyg du ikkj, så e det enda verr’. Men han Lauris, det e verstin tå dem all samma – – æ vil legg att eit brev ette mæ, te slut. Eit som ska hjolp dæ visst dem vinn på dæ, Odin, hi hi hi!”

Dei sa farvel og kom seg på gonga. Engelbert tenkte seg til ungdomshuse på Lauvset, så dei 48hadde same vegen så lenge. Odin gjekk fort, og stort vart det ikkje snakka millom dem. Lufta hadde kjølna til og møtte andlete med eit rolig, friskt drag. I henne var det ikkje svik. Slik kunde det møte ein somtid, med ny luft over all bygda og eit nytt andedrag imot ein. Og stjerner og himmel og fjell og mark vitna med. – Dei kan snakke og bale med dei vil, sa han utan han visste det, – det når ikkje innpå oss. Det når oss ikkje utan vi vil, Ingri – nå! Går eg for fort? Ja, du får henge med, eg vil heim no. Og slikt fint vêr da, gut, – dei snakkar om det som er evig ungt! Skal du danse i natt? Ja visst; eg skulde mest ha vore der eg òg. Ja, du får ha godnatt, og god trøyheit! Odin kjente da dei handtokst, at enno hadde han Engelbert med seg, kjente det som ei klår og god sanning, så han mest fekk hugen til å synge.

Anders stod ute da han kom. Han stod still utpå tune, slik ungdom kan stå nokon gong, men Odin syntes det vart dubbelt stilt millom husa ved det. – Står du og ventar på meg? sa han.

Nei, Anders gjorde ikkje det heller. Han såg opp. Blunken i auga hans var djup og logn, det tok i Odin så han mest kvakk. Slik var det ho mormor såg på ein.

«Ho mor venta på mæ da?»

«Æ veit ikkj. Ho trudd kanskji du va i ungdomshuse.»

«Ja du Anders!» lo Odin, han skyndte seg inn.

«Du trur det ikkj!» sa han til Ingri. «Du trudd ikkj æ va i veig og dansa?»

49«Nei,» smilte ho, med auga fulle av lukke, – den lukka som flyt oppå angsten, tenkte han.

«Såg du han far?» spurte ho.

«Ja da, æ skuld hels dæ, og i frå a Mina med. Og ho Mina ho forstod mæ, du kan vera trygg, Ingri. Å, æ ønska det vart tungt å bera dæ tørskodd over det – – du ska få sjå!»

Ei flage av angst gjekk over henne, ei stor lukkelig uro:

«Ikkj å sei det, Odin!»

VI.

Da Vikesylt kom ut frå Odin-stua, stod han ei stund og smått vêra i kring seg. Så tok han staven og gjekk, og kom inn hoss Lauris. Her kom han enda meir stillfarande og let auga gå enda meir vyrdsamt kring veggene.

«Nei so unaleg!» sukka han. «Nei, eg kjenner det no so meg allstødt hev kjent det, og som eg sa med han grannen dykkar: Eg er bonde, sa eg med han. Bonde. Det ligg mykje i det orde, og meir og meir etter som ein grev og grunar seg djupare inn i det, sjølvsagt. For det må ein verta klår yver og gjeva gaum på, at der er ei kluft, so å seie, millom bonde og arbeidar, dei er som to motsetningar beint ut, ja det er no mi ringe meining um den sosiale stoda her i lande.»

Han snakka lenge og om mange ting, og midt i det kom han i undring over handelslage: Skulde 50ikkje Arnesen bli styrar der tru? Værfaren til ‘n Odin? For han hadde vore i forrettning i Kristiania, etter som dotter hans fortalde, – han hadde vore der lenge, visst? Og ein bra mann, det var kristenplikt å tru det. Så snakka han om bøndene og fabrikken og heile lønsstriden der, det var ikkje mindre strid det enn millom aristokrat og demokrat, så ein laut fylke seg der ein hørte heime. «Og då vert mannen din so mykje som føraren for bøndene og det aristokratiske livssyne!» sa han og tok Astri i handa til farvel. Han løyste seg opp i blank høgvyrdna og steig ut.

«Idiot!» mumla Lauris. – Ja, sa Astri, men ho tenkte langt fram for seg, stod og strauk med handa på stolryggen. – Javel, det er så det, seier Lauris. – Ja? – Jau, eg meiner som du. – At her må kallast saman eit møte da? i fabrikken? – Generalmøte ja, ekstraordinært; det var fanken så vel. Slik som han har kjørt oss i veita. – Du får ut og snakka med dem litt først da. – Det var ikkje for tidlig om dei merka at du òg er til. Men at han drog åt nota på andre sida, det nemner du ikkje. – Eh! Trur du eg er fødd finn og kasta hit i verda du? – Og ikkje dette om a Ingri og far hennar heller, – vi veit det ikkje, Lauris. For du skal kunne sjå folk i auga du som han, kvar mann du møter. – Ja, ti still med det der, eg veit kva eg skal gjera og ikkje! Kjerringprat. – Hysjt da, Lauris! slikt seier vi ikkje. Men eg må seie som sant er, at eg hadde ikkje trudd det der om ho 51Ingri. Men det er vel ikkje så greit. Når dei endelig skal så langt fram i bygda.

Astri går og bit seg i leppa, ho flyttar på blomstrane i vindauga og på ting for ting elles. – Inga råd med det, seier ho ein totre gonger. – Kva da? Ein kan bli nøydd til mangt. Blande seg opp i skråle deira, eg trudde vi skulde ha gått fri det. Men at denne disponenten skal vera høgrehanda hans støtt! At han òg skal vera så blind? – Ja, sei det. – Ja, oss kan dei gjerne sette utafor alt som er i bygda. Men når dei slett ikkje ser kva veg det ber, når dei gjer seg til småfolk og herk alle i hop snart! – Ja, han har arbeidd, han, lo Lauris.

Han gjekk bort straks etter middagen, og kom heim seinare enn Odin. Han hadde vore mange stads. På heimvegen kom han framom Lauvset, og der råkte han Engelbert og vart i lag med han eit stykke bortetter. Engelbert gjekk alltid beint på, dei skulde høre meininga hans og komma fram med si, og helst skulde dei tenke seg om og gi han rett. Lauris var han arg på, for han var bonde og motmann i all ting, og sjelden å få rettelig svar av han. Han tok grovt til ords imot bøndene i kveld. Bøndene var mangt som ikkje var bra, men først og fremst var dei pølser, som arbeidarane stoppa i og stoppa i, og aldri vart dei fulle, for pølsepinnen var glømt. Dei var ti gonger verre enn storkarane i byen.

Men no skulde bøndene snart til å stoppe pølsa 52si sjøl, sa Lauris. Gjorde vi vår rett, så reiv vi ned fabrikken og reinska bygda for all slags avåt.

Engelbert undra seg ved slike ord ifrå ‘n Lauris. Han gledde seg. – Så, så, det skulde bli friskare vêr heretter kanskje? Gud gi det! Da skal vi nappast om pølsa. Men du, Lauris, du er berre ovundsjuk på ‘n Odin, du. Det var han som vart ordførar, veit du, og – ja valdslotten lurte han deg òg på. Og fabrikken i gang midt framfor auga på deg, – han er leistelt! Kunde desutan ikkje fått meir enn sju kroner måle for silda, hadde det ingen fabrikk vore. Er det ikkje harmelig? – Å sladder! sa Lauris. – Nei takk, det er da sant; han sa det sjøl her i kveld.

«Når det li’ ut i vekka, ska vi høyr ette om du minns det.»

«Æ trur mest han Odin svara for sæ sjøl æ, no som før.»

Lauris kremta nokre gonger; så sa han at Odin hadde vore dyktig til å leie folk etter nasen ja. – Kjem du òg med det der? sa Engelbert, han vart stuss med. Trur du kanskje han leier meg òg da? – Nei, er du galen du! kaldflirte Lauris. For resten, Engelbert, så er det arti å snakke med deg. Vi blir visst gode bussar til slut.

Engelbert gekk still og sturen bortetter vegen. Orda til Lauris hang med han, frå tretopp til tretopp, frå tuve til tuve; han likte seg kleint.

I millomtida sat Astri heime. Ho tenkte ikkje, syntes ho, ho såg attende, ting og annan som kom 53og viste seg for henne og var til den dag i dag like levande. Slik kunde det komma ofte i det siste, og særlig når han Lauris var borte. Best ho sat, kunde ho sjå han frå den første tida her, først det attletne andleta hans, og så heile mannen. Da fekk ho denne bevringa gjenom heile seg, slik ho fekk den tida; ho visste at slik skulde ho ha kjent det om ho var barn og gjekk seg vill i skogen nattens tid, om det høvde slik at den vegen ho var reddast den måtte ho gå. – Ho reiv seg ifrå det og såg for seg eldste gutane sine, Peder og Arne, den eine som han og den andre som henne, og enda var dei noko anna og meir enn det, kvar for seg. «Det va dem æ elska, sa ho; «æ visst da æ skuld få dem.» Det gjorde godt å få seie seg det, å få sjå det som det var.

Midt imillom stod Odin fram, eit ungt og smilande sterkt andlet. Han såg rolig på han, og vel, og somtid smilte ho att: Slik ja, slik ja, berre driv på du, fram og fram! Men rettno renner du deg fast. Da først er det mi tid, da er det vår tid!

Da var Lauris der att, og for kvar gongen meir slik som ho vilde ha han. Og alltid var han slik at ho fekk denne kaldskjelven i seg. Den mannen ho skulde ha. – Men etter Odin, det var han støtt; og ansles kunde vel ikkje det vera. No såg ho Odin den tida han bygde her. Det var umulig verk han tok på seg, og gjort fekk han det; og meir glad vart han, des tyngre det gjekk. Eller: tungt gjekk det ikkje for han; det gjorde seg sjøl. Og 54den tida var ikkje han Lauris meir til mann enn at han vilde bægje han. Odin visste om det, og enda tok han imot hjelpa da ho kom, og var glad; Astri fekk ein rykk enno når ho kom i hug det. Så var det striden her i bygda, for gamleheimen og banken og herredsdelinga og vegen og alt i hop, og no sist fabrikken, og Odin, den gutungen, han gjekk som blåsande sommarvêre over det og fekk det til. Men Lauris, han var den dei ikkje kjente.

Og no kom han. Ho sat og såg stilt på han med han kom inn og med han slengte av seg trøya på stolryggen; ho kunde aldri venne han av med å gjera det når han kom inn; ho såg på han med han sette seg bortåt og fekk seg mat. Han såg opp på henne, eit par gonger, og tenkte på sitt, urikkelig som han pla vera. – Kva dei seier da, folk? spurte ho endelig. – Kor dei er, gutungane? – Dei har lagt seg. Peder var som snarast i ungdomslage. – Kva folk seier? murra han. Å, dei tek da til og gnur sømnen utor auga, somme tå dem. – Var ikkje for tidlig. Sette de fast noko tid da? For møte, meinte eg? – Å ja da. No om onsdagskvelden, vart det avsnakka.

Astri vart skimrande lysraud. Elles heldt ho seg gjerne bleik. Det drog til eit par gonger oppi brunene, vidunders fint, og auga tok ein sterk, fri glans:

«Da ska du stå fram og slå te så det sei smikk!»

Lauris tok seg ein sup av mjølkekoppen sin; 55så var han ferdig ved borde og skulde ha seg ein røyk. – Det trengs da ikkje så store faktene den her gongen, sa han. – Nei, når berre folk fekk opp auga så. Men det vart hans sak. Det var ikkje å sleppe no lenger.

«Ja?» Han snudde seg og såg på klokka, mumla nokre ord om stallen og hestane. Astri tok seg på tak:

«For det har dem rett te å vent’ sæ herifrå, heile bygda. Og – – så pass te ryggstø ska gutan vår ha; dem trøng det. Dem har ikkj slekta bak sæ.»

«Nei, gudskjelov for det enda!» småsong han.

VII.

Onsdagskvelden var det austavinds-stormen. Fjorden var i ein dur, og brattfjella stod og song i stormen. Odin smilte til denne vinden, oftast, og han smilte i kveld da han gjekk til møte på fabrikken: Ja visst, det er da vi to; eg hører deg mest, hører deg med eitt mindre, ban! Han kom susande ung og kåt hitover myrane og småskogen, og ein gong imillom kasta han seg ned frå skar og fjelllægder og rista i husa og hivde sand og småstein i auga på folk. Ein fekk legge seg framover med full tyngd når ein hadde han imot seg, og sette føtene til for ålvor når ein hadde han ifrå sida. Han var morsk i kveld, sa folk.

56Kvelden voks fram under høg, bleik himmel, nakne vinterhimmelen som synte seg, med grøngul skimring langt ute og raudgule stormvêrsranda ned mot have. Bygda låg still og grå millom fjella, ho let kvelden komma og vinden rase, det var forunderlig godt å sjå det slik. Alt vil ha si tid.

Folk tok til og kom så smått, ein mann her og ein totre der, og ein staden såg han fleire som hadde slått seg i lag. Mest kvar garmann hadde ein aktie, det var slik Odin hadde bala det til. Der kom dei. Da syntes Odin, og det hadde hendt han ofte, at han såg bygda og vêre som dei gjorde det: Kvelden gråna audslig millom berga, det var grått og audt alt i hop, og himmelen kald og trøstlaus, og vinden han kom som ein fiendsmann eller ein forjaga ånd; slik kjentes han for dem. Og slik var det å komma krøklande og skulle til møte, det måtte gjerast, det var det. Og han skulde vera ordføraren for dem, gjenom tjukt og tynnt.

Det var alt nokre komne før Odin, andre kom straks etter, og han slo seg for og snakka med dem. – Spår de uvêr, karar? sa han. Dei lo og tykte det var uvêr bra nok alt. Han gjekk ifrå dem. Han visste dei gav han rett med dei var så fåe. Han gjekk ut og snakka med arbeidsfolka, mest med Engelbert. – Berre litegrand ruskvêr, gjekk han og sa. Men det var det eg skulde ha sagt ja, at her er utrygt vêr i vage, og blir det for hardt, får vi fire litegrand, – de er da seglarar nokon kvar?

57Dei var med han i det. Når det slarka og gjekk, no svarte vinters-tida, så fekk ein vera fornøyd. – Nei, sa Odin: ikkje fornøyd, just; vi ventar berre på bedre bør.

Da Odin kom inn att, var stua full. Han tok formanns-romme og boka, skreiv inn nokre ord. Så la han seg litt attover i stolen og såg på dem, smilte og bad dem fortele kva dei hadde komme her for. Ein mann austafrå la eit brev på borde. Det var frå Ola Engdalen, han bad seg fri for å vera med i styre lenger. – Han får stå i til over nyåre, til årsmøte, sa Odin og la breve i protokollen.

Endelig reiste den nye Vennestad-mannen seg og bad om orde. Han var utabygding og litt meir for seg enn dei andre. – Fabrikken, det er vi, sa han og såg seg rundt. Vi som har lagt pengane til. Han snudde på det eit par gonger, og tok seg på tak. Fabrikken hadde gått i stå, og som tida no var, var det ikkje noko å seie om det. Men no var han sett i gang att, med dyrt innkjøp og med pålegg på lønna, som var for høg før. Han la ut sterkt og rolig etter kvart at slik og slik vilde det gå: lågare pris på sildolja, rentetap og driftstap – han nemnte tal for tal,– og til slut stans for ålvor, når eigarane var utsugd og stod att med ein blåsnytt nase. Med andre ord: Dette her var døden for fabrikken, og kva sa dei til det?

Folk hadde murra her og der, at dei var einig, og no losna det og snakka stua rundt, at slik var 58det ja, døden for fabrikken, og no vilde dei seie –

Hadde det vore ein annan fabrikk, heldt han fram, at det hadde vore utabygds folk og utabygds peng, ja, og at det hadde vore forretningsfolk, det hadde vore eit anna mål, da vilde han ha sagt – –

Men det vart ikkje å få sagt det, og mannen sette seg. Han var sveitt.

Odin sat rolig. Han hadde set dem slik mange gonger. Dei fekk snakke i munnen på kvarandre eit tak, dei vart ikkje verre av det. Sia manna han seg opp og bad dem snakke ein om senn, men da vart det lite med dem. Endelig banka han i borde og reiste seg. Han snudde seg til Vennestad-mannen: Kven var det som hadde rekna ut alt dette for han?

Mannen fer med auga over golve, Odin med, og fleire ser same vegen; dei råkar Lauris.

«No Lauris?» seier Odin. «Snakk sjøl heller!» ler han.

Dei lo med når Odin lo; det hadde vore slik all tida. Ei sak vart aldri verre om ein tok det frå den kanten.

Lauris reiste seg. Han snakka likeglad han òg, heldt eine handa i bukselomma. – At du har narra oss borti denne fabrikk-plaga, seier vi ikkje noko om lenger. – Men at du kjøpte aktiar! skaut Odin inn. – Vi skulde no ha prøvd det, heldt Lauris ved. Men no ser vi da vegen framfor oss: Det 59er til fjords det skal. Disponenten, skal vera, og formannen, det ser ut som dei synes det hastar. Notkarane, som blir snytt for lotten sin, seier eg ikkje større om, dei kunde ha sagt stopp; men vi veit det svir. Men vi er bønder, er vi, og må halde oss oppe, vi kan ikkje la dei eta oss levandes opp, eller rive bygda i raus utover oss, – vi kan ikkje kaste pengane på sjøen, for vi har dem ikkje. Og så det da, at det er meir om å gjera enn som så. Gir vi etter støtt, så gapar dei berre enda meir, dei som kallar seg arbeidarar, vi har andsvar der òg, vi ødelegg arbeidshjelpa for oss sjøl; dei ét snart opp garen for den som treng å leige.

Odin lo enda, såg på dem og hørte på dem. Stua var full av bra folk, og no var dei slept laus att. Orda bønder og arbeidsfolk surra alle stads kring veggene. Han reiste seg att og banka lyd for seg.

«Vi e da arbes-folk all i hop, let oss ikkj bruk det orde i striden. Først og fremst e vi da folk.»

«Nei! nei!» ropa det imot han.

«Jaså, ikkj det no? Så skuld vi prøv å bli det da, kanskji?»

Enno lo dei med; men da han tok til ords att og spurte om dei verkelig var meint på å stane fabrikken, var dei som eitt vêr imot han: ja! ja! no kan det vera slutt – – riv ned skiten – vi seler hele skramle heller da – til våren går det laust att! der var ikkje lyd å få.

Odin såg forundra ut. Så tok ålvore tak i han, 60han slo med flathanda i borde og hysjta dem ned. Dei lystra, men dei såg fiendsk på han. Sinte hadde dei ofte vore, men det drage der var nytt; og bortmed veggen sat Ola Håberg og gjorde seg godt av heile stelle. – Slekta mi, tenkte Odin. Heile bygda må vera av den da? Mosevakse med slekt frå fjord til fjord. – Tenk dykk om! ropte han. Gå heim, godt folk, og tenk dykk om, de veit ikkje det grand enno om prisar og slikt. Lat oss fara som vakse folk, vi har da gjort så før. Lat oss vente ei veke til, og få høre oljeprisen; det kan snu opp ned på heile reknestykke de kom med her i kveld. De må komma i hug det er ikkje spøk, det her, eller småting. Trur de eg vil det som er til skade for fabrikken da? Eller at eg vil dykk noko vondt? Har de trudd det lenge?

I denne augneblinken såg Odin han hadde makta over dem att, det fór med ein frisk straum tvert igjenom han. Ein ørliten styng følgde med, at for han kunde folk tulle avstad kva veg dei vilde, men gleda var ovanpå, dei skulde den rette vegen, kor som var.

Da seier Lauris, og måle hans slipar i stilla over dem: Du seier vi veit ikkje prisane. Vi veit no det likevel, at du brukte fabrikken her til å true opp prisane med hoss dei andre, – at det er dyr sild du har skaffa oss. Eit par kroner måle for mykje, hm? Og det skal vi betale?

Odin ser på Engelbert, som står nedmed døra. Han hadde fått ein aktie gjenom Odin nyst. 61Han ser ut for like glad og for like vis der han står, det må ha komme til Lauris den vegen. Odin tier. Han tenker på fleire ting, men tvert igenom det bit det han, at dei ser fiendsk på han att. Har eg verkelig eit lite sår der nokon stads? ler han innvendig.

No har det slege om i stua. Midt i ståke ropar ein: Vi har ingen lit til styre lenger! Vi vél oss nytt styre! – alle som ein ropa det same.

Dei tre andre i styre hadde vorte bleike og reiste seg med ein gong: Dei skulde gladelig ta sitt og gå. Men Odin ropar: Lat dei heller kaste oss! Han tok alt til og delte ut sedlar.

Lauris og Vennestadmannen vart vald med alle røstene, så kom Ola Håberg og mannen frå Juvika, – dei to hadde mange aktiar –, og den femte vart Odin, etter loddkast med ein annan ein. Da slo han seg på låre og storlo: No måtte dei jamenn velge han til formann att!

Folk hadde logna seg, og mange stemte i med: La gå! så tek vi til med same sjauen att! Lauris sa det var best at styre valde seg formann no med ein gong, så kunde dei bedre få greie på kva møtelyden vilde og ikkje. Lauris vart vald, med alle røstene. Odin såg opp med panna full av lystige rukker, folk godflirte veggene rundt, og Lauris såg på dem og nikka: han stod ved det som var gjort!

Dei tok seg fri ei lita stund, Odin hadde tinga kaffe. – Som han sa, han som sloss med politie: 62«Får æ ikkj kvil mæ no, da klara æ det ikkj lenger!» sa han da kaffen kom. Odin hørte dei snakka om han. – At han tapte da? – Må ein gong vera første gongen. Ola Håberg kom bort til han, smådissande: Eg meiner du datt på bakenden, Odin? – Nei da! Men datt gjorde eg. Slik går det når ein ikkje blåheld take sitt. Og så lite som det gjer meg? undrast han med seg sjøl.

Elles var det kaffekoselig prat heile romme over.

Midt i kaffedrikkinga og snakke hørte Odin at Lauris og disponenten var i busta på einannan, og fleire heldt med Lauris. Odin monna seg bortåt, men før han kom så langt at han fekk tak i kva det stod om, sprang disponenten opp og var kritbleik i andlete, spurte om det var slik å forstå at Lauris vilde bli kvitt han? – Ti stil og sett deg ned, mann! sa Lauris, så myndig ein skipper kan bli. – – Eg tek ikkje imot nokon kommando! svara den andre. – Nå, det – blir vi no meir hell ein om. Og ein av dei andre la inn: Du får da trivast her om du ikkje har ‘n Odin til å bera deg. – Ein ting vil eg seie, sa Lauris, og det er: du er ikkje u-undværlig. Kom i hug det, heretter.

Odin og nokre til prøvde å legge inn eit godt ord, men disponenten hadde alt fått så mykje og såg seg så rasande på glisen til Lauris, at orda var sagt før folk vardest: Ja vel, eg seier opp posten i denne stund! Å langt ifrå, eg tek det ikkje i meg, det skjer ikkje! – Kjære, det er da 63ingen som bed deg heller om det, lo Lauris, han var god og blid no. No når fabrikken skal stå, smilte han til dei andre.

Disponenten var frå Vestlande nokonstads. Han var ein stø og stillfarande kar, men når han først hadde sagt det, var det spikar i vegg, han gjorde seg veg i folkfjøllden og ut. Odin såg dei høge, tverre akslene hans i døra. Det var skjedd som skjedd var.

Ja, kva gjorde dei no? spurte Odin, litt hadde vore. Lauris røykte, og dei andre vakta på han og venta: Kva gjorde dei no? Lauris hadde endelig hørte dem. – Gjorde? undrast han. – Ja, utan disponent? Han røykte att, til dei vart reint møyre innvendig. – Treng vel ikkje disponent, de kallar det, når fabrikken skal stå.

Dei tagde ei stund først. Så var det ein som sa det, og sia sa alle det: Skulde fabrikken stå no da? Når alt kom til alt? Odin såg uvissa i alle andlet, det rykte og drog snart den eine vegen, snart den andre, dei hadde komme opp i det dei ikkje likte, dei ønska seg utan dei visste det, at det kom ein og snudde dem den rette leia. Dei såg bort til han, mange, av gammal vane visst. Dei var bønder, dei kalla seg, og skulde ha halde seg til det, – det var han som hadde narra dem borti det her.

Han nugga i Lauris, at han fekk ta romme sitt og få ei avgjerdsle. Lauris såg verkelig opp, men han hadde nokre drag urøykt enda. Da det 64var gjort, gjekk han fram til borde og tok i stolryggen, såg ut over forsamlinga og bad dei høre etter. – Det var det, om dei skulde la fabrikken stå eller våge seg på å ha han i gang. Dei måtte uttale seg om det, versågod, orde er fritt!

Odin tok orde. – Eg kan ikkje seie anna enn at eg var mest huga på å gå, sa han. Vi er litt for – barnslige her i kveld. Sanninga er vel den, at vi har rota oss oppi det vi lite og inkje forstår oss på. Og slik er det over heile lande, det veit alle som les eit blad no om dagen. Vi treng ikkje å skjemmast, for det er slik all verda over, berre det at dei er mindre trehendte til å glatte over det. Og her står eg som har andsvare for den her greia, de kan henge meg visst det skulde lønne seg. Denne fabrikken, vi skulde knapt ha lagt i veg med han. Og no meiner eg, – han retta seg opp og let orda få all si tyngd, men han stod med ein logn smil: eg meiner at skal fabrikken stane no, så legg vi han ned for ålvor, like snart. Pengar har vi tent, og enno kan vi få seld heile rukle, vi kan tilstå at no vågar vi det ikkje lenger, eller at det var eit mistak. Vi har fått bogskjelven i oss, og da så – –

Det vart dørgande stilt. Ein for ein såg til Lauris etter eit bergings ord. Han kremta og reiste seg. – Nei, fabrikken vilde han ikkje legge ned, og ikkje stane han heller, no når mistake var gjort. Han vilde det slik: Dei skulde la han gå, men siste lønsauken til arbeidsfolka måtte vekk; 65så fekk dei områ seg til våren; dei hadde ikkje tenkt nok over det enno. Disponent? Ja, trong dei ein, så fann dei alltid ein; han trudde ein mann som Arthur Ween kunde klare det fint.

Orda om fabrikken fall i god jord. Den eine etter den andre var opp og sa seg einig med formannen. Så var den tingen avgjort, og Odin smilte. Han hadde orde og åtvara dem, likevel, dei måtte komma i hug at i slike ting kunde ein tape, og no hadde dei som sagt fått kvekken. Han sa det trygt, for han visste han hadde mista take i dem. Jau, det var borte no; dei hørte ikkje på han. Odin smilte att.

Arthur sat bortmed veggen, midt imot han. Han prøvde å sjå ned, men han måtte opp med auga og møte Odin sine. Han skifta letene eit par gonger. Til slut, da det var stilt ei blink, reiste han seg og sa at disponent-posten trudde han seg ikkje til å ta. Han fomla litt med orda, såg på Odin enno ein gong, ein rådlaus blykt berre, og så sa han at vilde dei ha ein mann no for det første som kunde stå for det, så visste han ein, og dei med kanskje. – Det var Bonsach Arnesen. Han er i slekt med kona mi, sa han, men eg nemner han likevel, så får de gjera som de vil; han har styrt slike tiltak før både nordafor og sørafor.

Lauris såg på Odin, ein liten vond flir oppetter han frå dei smale auga. Folk sa at fekk dei han, så var dei berga. Til så lenge, la Lauris til. Og slik vart det avgjort. Dei prata seg imillom 66og var vel fornøyde: Dei hadde i grunnen fått fram viljen sin alle i hop.

Odin hadde orde siste gongen, og sa at han vilde ikkje sitte i styre no når lønna var nedsett. Ho fell oss litt tung, eg ser det, men eg har lova dem dette pålegge og vil ikkje gå ifrå det.

Da står Engelbert i døra. Han vilde berre varsku om at no vart det streik att. Det vart eit kvast ordskifte nedmed døra, steig til reine skråle sistpå, men røsta til Engelbert var over dem alle. Odin arbeidde seg dit og fekk tak i han, skuva han litt utor fjøllden og heldt handa på aksla hans. – Du skal gi deg lel om du har rett, du er da såpass klok. Lønna skal i vêre, ho kjem sjøl, berre det ryk under kjelane her ei veke eller to. Eg har snakka med storparten av kammeratane dine, og dei såg det som eg.

«Aldri i verda!» ropa han. «Ikkje ein tomme firar vi den her gongjen!»

Odin lo som han pla gjera, og rista han litt: «Du har rett, men du skal fire litt lik-vel.»

Engelbert såg rasande på han, best det var, hadde liksom ikkje set før kven han hadde for seg:

«Og det sei du, Odin! Du? Så veit vi da det, at du er verste fienden vår. Fer her og smit og gjer deg til vens med oss – du ska akt dæ!»

Folk som hadde skrive under, kom og trengde på, vilde ut, og nokre la seg borti snakke deira. Odin sa farvel og gjekk, han glømte både underskrifta og det andre. Ein rasande ein nytta det 67aldri å snakke vettugt med, det var det verste ein gjorde han.

Odin vart i lag med ein heil skokk som skulde nordover. Vinden var så grov, det var umulig å snakke. Men Odin var lett i hugen, kunde gjerne ha snakka med vinden eller sunge ein stubb, for det var fri manns tone, ein einslig og fri ein som dei aldri fekk tak på. Og himmelen og fjellranda og alt i kring han var kjent og kjært, var det det hadde vore, og heldt med han som det hadde gjort.

Men Ingri vart ikkje glad større for det at faren var sett til disponent. Ho sa ikkje noko, men det fór over andlete hennar, slik det gjorde når verste stormstøyten tok i stua og rista. Men da han fortalte kor han hadde tapt på møte, såg ho på han med djupe løynske auga og lo: Der fekk du, endelig ein gong! – Ja, lo han med, og det verste er, at eg kunde ha snudd på det, men eg gjorde det ikkje. Det kunde få snu seg dit det vilde. Så snudde det seg rette vegen lel. Dei var reint vonde, nokre av dem, eg kunde ikkje kjenne att dem. Men det kom for meg så lite, å vinne over dem. Så snudde det seg rette vegen lel!

«Og alt det her berre for silda som kom og gjord uro i sjøen!» gjeispa han.

Om I stormen

I seksbindsverket Juvikfolke følger Duun en slekt, Juvik-ætta, fra begynnelsen av 1800-tallet til slutten av 1. verdenskrig, men også med tilbakeblikk på slektens historie og sterke skikkelser i århundrene før 1800. Duun skildrer både den sosiale utviklingen fra gammel til ny tid og de menneskelige forandringene. Gamle tradisjoner og tenkemåter forandres langsomt, og det er stadig konflikter mellom gammel og ny moral.

Faksimiler

For denne boken finnes det også faksimiler tilgjengelig:

• 1. utgave, 1923 (nb.no)

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook