Det er jul, og riddaren Skakjelokk vil danse med greivedottera Toreliti; men når han spring over bordet for å danse med henne, glir knivane hans ut or slirene og dett ned på og skadar Torelitis hand. Toreliti blør stygt, og mor hennar vil vite kvifor. Toreliti seier at ho skar seg då ho skulle reie opp senga åt bror (var. morbror) sin, for under senga låg det sverd (var. knivar); men mor hennar veit at dette ikkje er sant. Skaden er så alvorleg at Toreliti aldri kan sy meir. Skakjelokk høyrer på denne samtala, og han blir så glad for at Toreliti vil forsvare han, at han bestemmer seg for å gifte seg med henne. Dermed drikk dei bryllaup, og Skakjelokk gjev Toreliti gullkrone og dronningnamn.

«Skakjelokk» er eit uvanleg namn. Frå mellomalderen veit vi om minst to personar med skakalokkr som tilnamn: Ondóttr skakalokkr (ondóttr betyr 'fæl, skremmeleg') var i Håkon Håkonssons teneste på 1200-talet, og Þórðr skakalokkr var ein kar i Opplanda på 1300-talet. Ordet skakjelokk kan bety noko slikt som 'flagrande hår', for verbet å skake kan bety 'å riste'. Namnet kan òg spele på konsistensen og fargen på skakjehalmen, det grove stryet som vart att etter at linet var skaka, reinsa. I så fall hadde Skakjelokk tjukt og lyst hår, slik balladeheltar gjerne har.

Sophus Bugge skreiv opp variantar av denne visa i Mo i Telemark, etter Jorunn Bjønnemyr og Hæge Årmote. Bendik Sveigdalen/Felland song også eit par strofer for han. Dessutan skreiv Johannes Skar opp fleire brotstykke i Setesdal. I eitt av Setesdals-brota dansar Skakjelokk og Toveli, som ho heiter her, men så mister ho hovudgullet sitt:

Eit anna av Setesdals-brota byrjar med den første av dei to strofene over, men held fram med denne strofa:

Dette minner sterkt om strofer i ein dansk variant frå 1500-talet. Jenta gjer det klart at ho ikkje kan sy meir, og mor hennar spør:

Forutan varianten i det danske handskriftet frå 1500-talet, skreiv V.U. Hammerschaimb opp ein dansk variant på Færøyane i 1848. I begge desse variantane blir jenta gift med kongen. Dette finst det også spor av i den norske visa, for Toreliti får krone og dronningnamn til slutt. I den færøyske visa blir kongen merksam på henne av di ho syng så vakkert. Merkeleg nok skjer han henne i fingrane med vilje, slik at ho ikkje skal kunne sy meir, før han tek henne til dronning. I ein svensk versjon er motivet med kniven og såra heilt borte: Kongen gifter seg med henne av di ho syng så vakkert.

I DgF har Svend Grundtvig også trykt delar av ei tyskspråkleg vise, «Graf Friedrich», som har mykje til felles med den norske visa. I den tyske visa blir jenta hardt såra, og ho døyr i bryllaupet.

TSB D 14: Toreliti og Skakjelokk

Oppskrift: 1856 av Sophus Bugge etter Hæge Olsdotter Årmote, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge l, s. 97–98

Ingen oppgjeven tittel^v1

TSB D 14: Toreliti og Skakjelokk

Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge d, 225–227

Ingen oppgjeven tittel^v2

Kongen og riddaren Asbjørn drikk jul saman, og kongen spør om herr Asbjørn vil bli svigersonen hans. I så fall vil kongen gje han dotter si, liti Kjersti, til ekte. Herr Asbjørn er ikkje interessert i det, for liti Kjersti kan verken saume eller skjere tøyet til, seier han. Kongen meiner derimot at liti Kjersti kan sine ting. Herr Asbjørn bestemmer seg for å setje liti Kjersti på prøve. Han rir til nærmaste by der han kjøper tøy av finaste sort, og sender det til henne. Liti Kjersti mottek sendinga og set i gang med å skjere og saume ei vakker brudgomsskjorte med utsøkt brodering, der Asbjørn sjølv er hovudmotivet. Så sender ho smådrengen sin med den ferdigsauma skjorta til herr Asbjørn, og han forstår med det same at han har teke grundig feil. Deretter feirar Asbjørn og liti Kjersti bryllaup:

Både Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr (1791–1866) frå Mo og dottera Hæge Vetlesdotter (1832–1905) kunne balladen. Varianten etter Jorunn, som Bugge skreiv opp i 1863, er trykt i Danmarks gamle Folkeviser (DgF X: 277). Også Tone Marteinsdotter Høna/Kolberg (1805–1877) frå Lårdal kunne «Asbjørn og liti Kjersti», men berre eit fragment på to strofer. Tone Marteinsdotter var elles ein framståande songar og kunne meir enn femti balladar (Jonsson & Solberg 2011: 418–420).

«Asbjørn og liti Kjersti» finst på alle nordiske språk. Grundtvig rekna balladen som ei historisk vise og trykte den i «historiebandet», band III av Danmarks gamle Folkeviser, men dette er i beste fall ei svært usikker plassering (DgF III: 180–200). Dei norske variantane ber tydeleg språkleg preg av Peder Syvs trykte viseform, og det får Knut Liestøl til å skrive at «Danmark er fyrste heimstaden hennar [til visa]» (Liestøl 1959: 217–219, 297). Men som så ofte elles når norske balladevariantar ber preg av dansk språkpåverknad, er samanhengen meir komplisert. Når det gjeld denne visa, har vi å gjere med ein norsk og vestnordisk tradisjon som går attende til mellomalderen og attom Syv. Dette går fram av opningsscenen der det i dei norske variantane er kongen som spør om Asbjørn vil ha dotter hans til ekte, og likeeins kongen som held fram liti Kjerstis framifrå ferdigheiter som skreddar. Slik er det ikkje hos Syv, og Syvs form endar heller ikkje med bryllaup, men med at liti Kjersti avviser herr Asbjørn:

I The Traditional Ballads of Iceland har Vésteinn Ólason jamført dei vestnordiske formene av «Asbjørn og liti Kjersti», og påviser at særleg den siste delen av visa har «some very distinctive characteristics» felles, ulike den danske tradisjonen (Vésteinn 1982: 317). Det gjeld såleis strofene 16–18 i Bugges oppskrift etter Jorunn Bjønnemyr, som kan jamførast med følgjande færøyske strofesekvens:

TSB D 16: Asbjørn og liti Kjersti

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Gro Olsdotter Mjaugedal, Eidsberg, Lårdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS Sophus Bugge III, 16–17 (reinskrift)

Oppgjeven tittel: Asbjønn Snare å líti Kjersti.

Over oppskrifta står: [Syv s. 550.] Arw.2, 202. Jfr. Abr. V, s. 75.

TSB D 16: Asbjørn og liti Kjersti

Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge d, 247–250 (kladd)

Ingen oppgjeven tittel.

(Ti svara hennes líten smådreng)

TSB D 16: Asbjørn og liti Kjersti

Oppskrift: 1891 av Moltke Moe etter Hæge Vetlesdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. Moe 25, s. 309–311

Oppgjeven tittel: Hr. Asbjønn å litæ Kjersti.

Under overskrifta står: Hæge Bjønnemyr efter Joronn.

Gjurde borgegreven byggjer ein «skógesal af gull» og set dotter si i denne salen, for han held henne for god til at nokon mann skal få henne. Men unge Eirik, som er glad i jenta, kler seg ut som kvinne og let det bli kjent at denne kvinna er ei ekte skjoldmøy, dvs. ei krigarkvinne som slåst med våpen, på line med mannlege krigarar. Deretter rir unge Eirik i forkledning til kongsgarden og blir vel motteken av Gjurde borggreven, som ber om å få vite kva slekt han er komen av, og så vil han fri til skjoldmøya. Unge Eirik svarar unnvikande, men får lov til å lære gullsaum av den «stolte jomfruga». Så rir han vidare til «skógesalen» så hardt at jorda synest å breste, og blir vel motteken, han skal få lære gullsaum. Ternene i kongsgarden legg rett nok merke til at den framande kvinna er svært uerfaren med nål og tråd. Kva kan det kome av? Når det lir mot kvelden blir det snakk om kvar skjoldmøya skal liggje, og kongsdottera let henne få sove «hjá meg sjó'v», som ho uttrykkjer det. I senga avslører kongsdottera at ho er glad i unge Eirik, og når Gjurde borggreven kjem for å kontrollere at alt er i orden, seier unge Eirik:

Gjurde borggreven kan ikkje anna enn å akseptere det som har skjedd.

Det finst berre ei norsk Landstad-oppskrift av denne balladen, uvisst etter kven. Landstad opplyser rett nok at songaren var ei kvinne som ikkje mintest teksten godt: «Meddelerinden beklagede, at hendes Hukommelse svigtede» (Landstad [1853] 1968: 520). Ein restituert og språkleg justert tekst, dvs. Landstad-teksten, er publisert av Knut Liestøl (Liestøl & Moe II 1959: 113–118, 274). I Norske Folkeviser sette Landstad «Gjurde borgegreven» og «Bendik og Årolilja» i rekkefølgd, og dei to visene har då også ein del til felles, bl.a. forkledningsmotivet og innesperringa, «skógesalen» i «Gjurde borgegreven» og «gullbrautine» i «Bendik og Årolilja» har her same funksjon.

Det finst elles fleire danske renessanseoppskrifter av «Gjurde borgegreven», og Peder Syv trykte visa i Kjempeviseboka (1695). Dette kan få ein til utan vidare å tru at den eine norske oppskrifta må vere avleidd av den mykje breiare danske teksttradisjonen. Men trass i at songaren klaga over at ho ikkje mintest visa så godt som ho ønskte, er Landstads oppskrift merkeleg stø språkleg i dei aller fleste detaljar, og ho inneheld fleire norrøne uttrykk som t.d. vitja vár, dvs. besøke oss (Landstad [1853] 1968: 521), jf. også rimet sveipt i márð/vitja vár. Dette talar klart for ein samanhengjande norskspråkleg tradisjon. Men både den norske viseteksten og dei danske går tilbake på eit mellomalderleg tysk segnmotiv om helten Hugdietrich, som kler seg ut i kvinneklede for å vinne ei vakker jomfru (Ek 1921: 21–25).

I sitt grunnleggjande arbeid Norsk kämpavisa i östnordisk tradition argumenterer Sverker Ek godt for at «Gjurde borgegreven» er «en gammal norsk visa, vilken mot medeltidens slut invandrat till Danmark» (Ek 1921: 25). Ek trekkjer vidare fram ei strofe frå den færøyske forma av «Bendik og Årolilja» som kastar lys over både «skógesalen af gull» i «Gjurde borgegreven» og «gullbrautinne» i «Bendik og Årolilja»:

TSB D 31: Gjurde borgegreven

Oppskrift: Udatert av Magnus Brostrup Landstad etter ukjend songar, Telemark.

Trykk: M.B. Landstad: Norske Folkeviser, 1853, 520–525.

Oppgjeven tittel: Gjurðe Borgegreiven.

Herre Karl går til mor si og spør om råd. Korleis skal han få den han er glad i, liti Kjersti, ut av klostret? Mora seier at han skal bruke falske råd: la seg skjere likklede og leggje seg på likstrå, og det gjer han. Liti Kjersti blir åtvara av sine mot å gå til vakestova, men ho går dit likevel og ber for sjela hans og kallar han kjærasten sin. Dermed spring herre Karl opp og ropar ut at her er det ingen som er død, i morgon vil han til presten med festarmøya si.

Det finst berre eit par oppskrifter av denne balladen i Noreg, og berre ei er nokolunde fullstendig – men slutten manglar. Denne varianten skreiv Sophus Bugge opp i 1857 etter Torbjørg Gjermundsdotter Haugen (1792–1862) frå Skafså. Ho var søster til Signe Gjermundsdotter Napper (1788–1865), og begge søstrene var framståande balladesongarar (Jonsson & Solberg 2011: 540–544). I oppskrivingstida ser det ikkje ut til at balladen har funnest utanfor Mo prestegjeld her i landet. Språket er svært danskprega, og det må truleg liggje eit dansk skillingstrykk til grunn for dei norske variantane.

På dansk finst balladen i noko fyldigare oppskrifter frå 1500-talet, og likeeins frå nyare bondetradisjon (DgF VII: 159–176). I Sverige har denne balladen, «Herr Karl och klosterjungfrun», vore umåteleg populær, frå renessansen og fram til 1800-talet. Dei svenske variantane endar med at jomfrua blir verande i vakestova, som endrar karakter og blir bryllaupsstove. Dei andre klosterjomfruene blir sitjande på utsida av døra og tenkjer sitt:

Elles svarar den skotske balladen «Willies's Lyke-Wake» (Child 25) i hovudsak til «Riddar legg seg lik».

Det er grunn til å tru at brodden mot katolisismen og klostervesenet er ei viktig årsak til at «Riddar legg seg lik» har vore så utbreidd i Danmark og Sverige frå renessansen og fram til 1800-talet. Kanskje har ikkje det kritiske synet på katolisismen vore like vanleg i Noreg som i grannelanda. Moralsk sett utfører herr Karl ei meir enn tvilsam handling, den kan berre forsvarast fordi katolismen i følgje teksten undertrykkjer naturlege impulsar og kjensler, som no får kome til uttrykk.

TSB D 37: Riddar legg seg lik

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Torbjørg Gjermundsdotter Haugen, Skafså, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge k, 20–22 (kladd)

Ingen oppgjeven tittel.

Liten Tilvending spør kongens gjetargut korleis det står til i kongsgarden og får til svar at kongsdottera Ingebjørg er i ferd med å gifte seg. Liten Tilvending rir straks til kongsgarden, der kongsdottera står i høgeloftet og ser seg ut så vide. Med kongsdottera sin gode vilje rømmer han med henne til sin eigen gard, der mor hans tek vel imot dei. Brudgomen heiter Olav, og han kjem etter med krigarfølgjet sitt. Ingebjørg spenner sverdet om Liten Tilvending, og han kjempar mot brudgomen. Liten Tilvending vinn kampen, han drep nokre av motstandarane, mens andre rømmer.

Denne balladen finst berre på norsk og berre ufullstendig. Visa var tydeleg i ferd med å gå i gløymeboka ved midten av 1800-talet, og den eine songaren som framleis mintest balladehandlinga, kunne berre delvis gjengi den i strofeform. Slutten eksisterer berre som prosareferat – slik det har skjedd med fleire gamle mellomalderviser.

Det var Signe Gjermundsdotter Napper (1788–1865) frå Skafså i Telemark som kunne denne balladen. Bugge møtte henne i 1857 og 1863 og skreiv opp 42 balladar etter henne. Etter søstera, Torbjørg Gjermundsdotter Haugen (1792–1862), skreiv Bugge opp heile 49 balladar (Jonsson & Solberg 2011: 540–544). Bugges oppskrift er trykt i Danmarks gamle Folkeviser (DgF VII: 130–131).

Språket i varianten etter Signe Napper er tydeleg danskprega, slik det er i fleire av dei gamle mellomaldervisene. Danske visebøker og skillingstrykk sette sine spor gjennom hundreåra, og dansk var skriftspråket for alle i Noreg etter at det gamle norske skriftspråket hadde gått under. I mange høve har det likevel funnest ein sjølvstendig og ofte opphavleg norsk visetradisjon bak danske visetekstar.

Namnet Tilvending kan vere avleidd av dansk Tilventin som vi finn i danske former av kjempe- og trollballaden «Greven for Gunseli» (TSB E 12), jf. følgjande strofe i Vedels tekst av denne balladen:

TSB D 39: Liten Tilvending

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Signe Gjermundsdotter Napper, Skafså, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge a, 70–72 (kladd)

Oppgjeven tittel: Kongen å Jurnigjen

Under oppskrifta står det: De reiste av at Høielofti De kom efter, Brudgommen Olav, hanⁿ¹² dræbte hamⁿ¹³ og fik Bruden. Hun spændte Sværd om ham.

Sophus Bugge har ei anna oppskrift etter Signe Napper frå 1863 (NFS, S. Bugge V, 5–6). Her skriv han: hørt 2den Gang 1863. I denne oppskrifta står det til slutt: Dei reiste av at høielofti. Brudgommen Olav kommer efter med Krigsmænd. Ingeborg spænder Svær om liden Tilvending; han gaar i Kamp,ⁿ¹⁴ og dræber sine Modstandere og vinder Bruden.

Eit ungt par har gjort festarmålsavtale. Festarmannen skal på ei lang reise og spør festarmøya si kor lenge ho vil vente på han. I åtte år og kanskje ni, lyder svaret. Men når fristen er ute, har ikkje festarmannen kome attende, og brørne til festarmøya tvingar henne til å gifte seg med den rike Tor, som eig både gull og jord. Bryllaupet går sin gang, men dei får ikkje brura til sengs, slik den mellomalderlege skikken med sengeleiing hadde som føresetnad. Brura vart då leidd til soverommet med tende lys, og så vart brudgomen førd til henne på same måte. Tredje bryllaupsdagen vil dei tvinge henne, men frå høgeloftsbrua får ho auga på skipet med festarmannen om bord. Ein av brørne dreg ned til stranda, og på brorens hest sprengrir festarmannen til bryllaupsgarden, akkurat i tide til å vinne brura attende.

Det finst kring tjue tekstvariantar av denne balladen. Dei fleste tekstoppskriftene er frå Telemark, men Agder-fylka, Hordaland og Valdres er også representert. Ei av dei beste formene skreiv Sophus Bugge opp etter Tone Olsdotter Vistadbakken (1786–1868) frå Eidsborg. Bugge besøkte henne i 1857, 1863 og 1868. Tone Olsdotter, som høyrde til den kjende Ståleætta, kunne meir enn tjue balladar. Bugge brukte tre av tekstane hennar i Gamle norske Folkeviser (Jonsson & Solberg 2011: 409–411). Vi har fleire melodioppskrifter av «Lovmann og Tor». Lindeman skreiv bl.a. opp fire melodiar i perioden 1848–1860, frå ulike kantar av landet (Ressem 2014: 13–24).

Landstad trykte ei form av visa i Norske Folkeviser med tittelen «Rósigárð og Venelíta». Tittelen viser at det er liten innhaldsskilnad mellom «Lovmann og Tor» (TSB D 45) og «Rosengård og Veneliti» (TSB D 46):

På dansk er balladen skriven opp både i eldre og nyare tradisjon, med tittelen «Lovmand og Tord» (DgF VII: 1–25). Han er trykt i Peder Syvs visebok og i fleire skillingstrykk. Dei danske trykte tekstane har sett eit visst preg på den norske tradisjonen. Det finst også mange svenske tekstar, dei eldste frå tidleg på 1600-talet (SMB 3: 41–66).

TSB D 45: Lovmann og Tor

Oppskrift: Udatert av Sophus Bugge etter Tone Olsdotter Vistadbakken, Lårdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge I, 232–233 (reinskrift)

Oppgjeven tittel: Lille Jón å Vendelin.

Under overskrifta står: (meddelt af Tone Vistadbakkjen).

Oppskrifta viser fleire stader til Landstads tekst i Norske Folkeviser, nr. LXXXI, s. 613–619. Visa har der tittel: Rósigárð og Venelíta.

TSB D 45: Lovmann og Tor

Oppskrift: Udatert av Ludvig Mathias Lindeman etter Svend Olsen Ulen, Valdres, Oppland.

Orig. ms.: NB Ms.8° 1740 nr. 72, s. 48–52.

Ingen oppgjeven tittel.

TSB D 45: Lovmann og Tor

Oppskrift: 1910 av Torleiv Hannaas etter Petter og Kristi Valvatna, Stord, Hordaland.

Orig. ms.: EFA T. Hannaas 452, s. 2–7

Oppgjeven tittel: Ingjeleiv o Lámann.

So vilde brørne hennar gifta henne burt te Tor

So sende ho ein te strando.

Hugsar inkje svaret

Over oppskrifta står: 20. Sep. 1910. Under overskrifta står: (Etter mor si). I margen står: Petter og Kristi Valvatna Etter mor si, som var tå Olderstøl

Kjærastparet Rosengård og Veneliti talar saman. Han skal på ei lang reise og spør henne kor lenge ho vil vente på han. Ho lovar å vente i åtte år og endå lenger om det trengst. Men dei åtte åra går, og Rosengård kjem ikkje heim. Foreldra og brørne til Veneliti bestemmer seg for å gifte henne bort til «ungan Thor», for han eig meir gull enn Rosengård eig jord, seier dei. Dei lagar i stand til eit storslege tredagars-bryllaup, men brura nektar å gå til sengs. Tredje kvelden tvingar dei henne til høgeloftet og bruresenga, men på høgeloftsbrua oppdagar ho eit skip nærme seg land. Skipet har vakkert farga segl, segl som ho sjølv har sydd. Veneliti ber broren om å ri med bod til Rosengård, som ho forstår må vere på skipet, og han gjer som ho seier. Mens broren og Rosengård talar saman, kjem Veneliti «springandes neð» til skipet på eiga hand, og dei sigler av stad:

Vi har eit titals variantar av denne balladen, dei fleste frå Telemark. I 1857 skreiv Sophus Bugge opp ein fyldig variant etter Liv Halvorsdotter Årmote (1801–1868) frå Mo, ikkje i slekt med den meir kjende Hæge Olsdotter Årmote (1787–1860). Liv Årmote song elleve balladar for Bugge, som brukte ein av dei i Gamle norske Folkeviser (Jonsson & Solberg 2011: 470–472). Vidare skreiv Lindeman i 1862 opp ein variant med tekst og melodi etter Sønnu Persdotter Bergjum (1800–1877) frå Modum i Buskerud. Som Liv Årmote levde også denne songaren ugift, arbeidde som tenar og enda sine dagar som legdslem (Gaukstad 1997: 592–593, Ressem 2014: 25). Vi har også fleire melodioppskrifter til «Rosengård og Veneliti».

Landstad trykte ein visetekst i Norske Folkeviser, der han gjer merksam på det nære tilhøvet mellom «Rosengård og Veneliti» og «Lovmann og Tor» (TSB D 45). Sjølv har han fått viseteksten «ledsaget af en vakker Melodi ved Konen Ingeleif Ramberg i Silgjord», skriv han – dvs. Ingeleiv Knutsdotter Ramberg (1785–1863), opphavleg frå Lårdal.

«Rosengård og Veneliti» finst også på dansk og svensk. Svend Grundtvig plasserte balladen blant dei historiske visene, «fordi flere af de i den optrædende Personer med Sandsynlighed lade sig gjenkende som historiske» (DgF III: 57). På svensk har dette vore ein svært omtykt ballade. Det finst ei lang rad variantar, fleire med melodiar, frå kring 1600 og fram til kring 1900 (SMB 3: 67–99).

«Rosengård og Veneliti» byggjer på velkjende litterære motiv som vi kjenner ikkje berre frå balladediktinga, men også frå riddarsogene – ein diktsjanger som kom til å inspirere balladediktarane. At kjærasteparet avtalar at han skal på langferd og ho vente på han ei viss tid, er eit slikt motiv, like eins at at han nesten kjem for seint og at ho blir forsøkt bortgift til ein annan. At ho kjenner igjen dei vakkert farga segla på skipet til Rosengård, kan kanskje gå attende på seglmotivet i sluttscenen av den svært populære Tristrams saga ok Ísondar. I soga er fargen på segla avgjerande. Skinande blå og kvite segl er teikn på at Isond, kjærasten til Tristram, er om bord, mens svarte segl betyr at ho ikkje er med på skipet. Tragisk nok får den dødssjuke Tristram høyre ei løgn, at segla er svarte – og dermed døyr han av sorg.

TSB D 46: Rosengård og Veneliti

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Liv Halvorsdotter Årmote, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge IV, 30–32.

Oppgjeven tittel: Rósengaar aa Venelíti

TSB D 46: Rosengård og Veneliti

Oppskrift: 1862 av Ludvig Mathias Lindeman etter Sønnu Persdotter Bergjum, Vikersund, Buskerud.

Orig. ms.: NFS M. Moe 65, 9b–9d, 3–6.

Ingen oppgjeven tittel.

TSB D 46: Rosengård og Veneliti

Oppskrift: 1912 av Rikard Berge etter Hæge Ansteinsdotter Kilan/Findreng, Kviteseid, Telemark.

Orig. ms.: TGM R. Berge CCXXXIV, 27–30.

Oppgjeven tittel: «Rosengaar aa Rike Tor»

Under oppskrifta står det: (Tone god) Catharinus Elling skreiv opp tonen etter Hæge (jf. Ressem red. 2014, 26).

TSB D 46: Rosengård og Veneliti

Oppskrift: 1950 av Arnt Bakke etter Julie Sørensen, Ersfjordbotn på Kvaløya, Troms.

Orig.: Matheussen, Arvid red. 1981. Viser i nord : Nordnorsk Viseforums første samling. Oslo, Tiden. 36–37.

Oppgjeven tittel: Sjømannsvise fra Hillesøy (Kvaløy)

Vilgår hertugsson og den vakre fru Signe har lova kvarandre si tru. Vilgår spør far sin om han har noko mot dette ekteskapet. Faren svarar at desse planane kan Vilgår sjå bort frå, for Signe er alt lova bort til kongen av Konarøy. Kongen lagar i stand til bryllaup, men Vilgår har ikkje gjeve opp å få Signe. Han dreg til bryllaupsgarden der han talar både med kongen av Konarøy og Signe, og ho gjer det klart at det er Vilgår ho vil ha, ho er blitt pressa til å gifte seg med kongen:

Deretter skjenkjer Vilgår alle gjestene fulle, salar gangaren og sprengrir frå bryllaupsgarden med brura. Etter kvart sender kongen soldatar etter dei, men til ingen nytte.

Det finst om lag femten tekstvariantar av «Vilgår hertugsson», mest alle frå Telemark. Landstad trykte balladen i Norske Folkeviser, men har ikkje opplyst noko om kvar han har teksten frå (Landstad [1853] 1968: 303–306). Elles er det Sophus Bugge som har æra for at vi har såpass mange oppskrifter av denne balladen, heile ni variantar skreiv han opp. Den fremste av Fyresdals-songarane var Gunhild Kjetilsdotter Sundsli (1781–1869). Ho kunne meir enn seksti balladar, spesielt mange riddarviser. I tradisjonen heiter det at Gunhild Sundsli var uvanleg vakker. Men fattig på gods og gull var ho, som så mange andre balladesongarar (Jonsson & Solberg 2011: 569–573). Vi har dessutan eit par melodivariantar til «Vilgår hertugsson», i 1851 skreiv Lindeman opp ein tone etter Signe Eivindsdotter Storgård (1790–1861) frå Lårdal (Ressem 2014: 29–30, Jonsson & Solberg 2011: 431–433).

«Vilgår hertugsson» finst berre på norsk, men namnet Vilkor dukkar opp i den danske balladen «Herr Vilkor», den har ei handling som er i slekt med den norske visa (DgF VII: 184–193). Elles har fleire Draumkvede-variantar dei same par opningsstrofene som «Vilgår hertugsson». Dei to hovudpersonane, Olav Åsteson og Vilgår hertugsson, blir begge skildra som uvanleg lovande unge menn, rake i ryggen som ein seljetein eller eit «röyr», jf. opningsstrofa hos Landstad:

«Vilgår hertugsson» er ikkje den einaste riddarballaden som har eit brurerov som emne, tvert imot. Brurerov gjekk føre seg på alle nivå i samfunnet, ikkje minst blant stormenn, som når den svenske riddaren Folke Algotsson i 1288 røva den høgætta Ingrid Svantepolksdotter frå Vreta kloster og rømde til Noreg med henne. Dette brurerovet vart emne for den kjende balladen «Falkvor Lommannsson», og det inspirerte til vidare brurerovsdikting.

TSB D 50: Vilgår hertugsson

Oppskrift: Truleg 1840-åra av ukjend samlar etter ukjend songar, ukjend stad.

Orig. ms.: NFS M. B. Landstad 4, 23–25.

Ingen oppgjeven tittel.

Etter oppskrifta står det: ende.

TSB D 50: Vilgår hetugsson

Oppskrift: 1856 eller 1857 av Sophus Bugge etter Talleiv Olsson Rulland, Veum i Fyresdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge II, 129–132 (reinskrift).

Oppgjeven tittel: Vilgor Hertugson. III.

TSB D 50: Vilgår hertugsson

Oppskrift: 1864 av Sophus Bugge etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli, Moland i Fyresdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge f, 72–80 (kladd).

Ingen oppgjeven tittel.

Reinskrift: NFS S. Bugge VI, 120–125, med overskrift: Villjåm hertugsónen. (Gunnild Sundslí. Fyresdal. 1864.)

Alv Leiesak får vite at kjærasten hans er bortførd og fest til ein annan mann, bryllaupet står for døra. Dette vil ikkje Alv finne seg i, og for å vinne kjærasten attende kler han seg ut som kvinne. Han let håret vekse og stasar seg til med vakre smykke og gullkrone:

Alv dreg til bryllaupsgarden og blir vel motteken. Han møter kjærasten sin, som ikkje kjenner han att. Alv spør henne rett ut om kven ho helst vil ha, og svaret er eintydig. Ho vil ha Alv Leiesak. Dermed er saka klar, og Alv rømmer frå bryllaupsgarden med kjærasten sin.

Landstad trykte ei form av «Alv Leisesak» i Norske Folkeviser, der han gjer merksam på at viseteksten berre er eit brotstykke. Heller ikkje dei andre fem variantane er fullstendige, dei manglar innleiinga. Alle variantane er frå Telemark, og Sophus Bugge har skrive opp tre av dei, deriblant ei form etter Bergjit Lintveit (1812–1894) frå Morgedal i Kviteseid. Ho vart tidleg enkje og opplevde at fem av dei seks borna hennar døydde små. Alle påkjenningane førte til at ho på eldre dagar fekk store nerveplager. For Bugge song ho femten balladar i 1857 (Jonsson & Solberg 2011: 333–334).

Elles finst «Alv Leiesak» på dansk. Dei danske variantane, der hovudpersonen heiter Albret, inneheld som nemnt innleiinga til visa:

At ein mannleg helt kler seg ut som kvinne for å oppnå ein fordel, er eit ikkje uvanleg motiv i riddarballadar og andre balladar med riddarvisepreg. Både «Hagbard og Signe» (TSB D 430) og «Bendik og Årolilja» (TSB D 432) inneheld dette motivet. Bergjit Lintveits tekst formidlar dessutan klangar som vi kjenner frå «Ebbe Skammelson» (TSB D 251), som at brura blir leidd til brurehuset og at nokon ber vokslys for henne på vegen dit. Det kan sjå ut til at balladen er dikta av nokon som har kjent til slike viser, og at tradisjonsberarane også har gjort det. Men «Alv Leiesak» er ingen tragisk ballade, som dei nemnde visene.

TSB D 52: Alv Leiesak

Oppskrift: 1856 av Sophus Bugge etter Leiulf Halvorsson Gotenborg, Seljord, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge I, 201–202.

Oppgjeven tittel: Hallvor Leiansakk. (meddelt af Leiuf Hallvorson Gotenbor i Sellgjor).

(Hallvor reiser med Bruden).

TSB D 52: Alv Leiesak

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Bergjit Torsdotter Lintveit, Morgedal i Kviteseid, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge a, 198–201.

Ingen oppgjeven tittel.

Reinskrift: NFS S. Bugge V, 26–28, med overskrift: Alv Leiesak. (Birgjit Lintveit)

TSB D 52: Alv Leiesak

Oppskrift: 1878 av Ivar Mortensson Egnund etter ukjend songar, Telemark.

Orig. ms.: NFS I. Mortensson 4, 33–37.

Oppgjeven tittel: Alv Leidesakk.

Under strofe 9 står det: dei tost han [va] so vene, so dei skifte liter

TSB D 52: Alv Leiesak

Oppskrift: 1891 av Moltke Moe etter Lars Larsson Veslestøyl, Seljord, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. Moe 25, 225–229.

Oppgjeven tittel: «Alv i Brurehus»ⁿ³⁶

Under oppskrifta står det: («Han levde i fystningji, Alv, tænkjer eg, da kjørkjun kom»)

Karl Høvding av Ramsøy vil gjerne gifte seg med jomfru Inger, men mor hans rår han frå det og minner om at Inger er trulova med herr Magnus. Karl seier at han vil ta henne med vald om han ikkje får henne med det gode. Han ber Torkjell, bror til Inger, om å byte klede med seg. Torkjell forstår at Karl har skumle planar og avslår, men når Karl lovar at Torkjell skal få søster hans, liten Kirsten, går han med på det.

Karl Høvding kjem no til bryllaupet. Han går rundt og skjenkjer, utan at gjestane veit kven han er, men når brura merkar at skjenkjarsveinen ikkje er ein av deira folk, gjev Karl seg til kjenne for henne.

Så kjem tida då brura skal leiast i seng. Karl Høvding stiller opp i prosesjonen og ber vokslys for henne. Brura blir sett opp i senga, og Karl sløkkjer lysa, slik at ingen utanom dronninga ser at han legg seg opp i senga hjå brura. Dronninga spring ned i salen og varslar brudgomen. Herr Magnus bankar på døra til brurekammeret med spjut og sverd og utfordrar Karl til å kome ut. I mellomtida har jomfru Inger gjeve Karl ei brynje som stål ikkje kan bite på og eit sverd som ho har herda i sitt eige blod. Slik væpna spring Karl ut av kammeret og drep herr Magnus og folka hans.

Karl spør om Inger vil kome til Ramsøy med han, og det vil ho gjerne. Karl held også lovnaden sin og gjev søster si og halve Ramsøy til Torkjell.

I balladane går bryllaup føre seg på den gamle måten. Giftarmål er ei avtale mellom to slekter, og det er ingen prest som spør dei to unge om dei vil ha kvarandre. Det avgjerande ritualet er sengeleiinga. Brura blir leidd i prosesjon med lys til brurekammeret, og der set dei henne opp i senga. Deretter hentar dei brudgomen på same måte og set han opp i senga. Når vitne frå båe slektene har sett at dei ligg i same seng, er giftarmålsavtala oppfyld. Morgonen etter dekkjer brura håret sitt med hovudlin eller koneskaut som teikn på at ho er gift.

Når Karl klarte å kome i seng med brura først, vart det oppfatta som eit giftarmål. Om Magnus skulle få henne att, måtte Karl drepast, men slik gjekk det altså ikkje i denne visa.

Det finst få norske oppskrifter av denne balladen, og berre éi er fullstendig. Det er ein variant som Sophus Bugge skreiv opp etter Hæge Olsdotter Årmote frå Mo i Telemark. Sjølv om denne balladen står i Peder Syvs Kjempevisebok, er det truleg ikkje Kjempeviseboka som har vore kjelde for oppskriftene frå Telemark; mange av strofene som Hæge song finst i andre danske variantar, men ikkje i Kjempeviseboka. Det same gjeld eit brotstykke som Bugge skreiv opp etter Aslak Årtveit frå Vinje i Telemark. Dette brotstykket går over i handling og strofer som vi kjenner frå balladen «Villemann og Magnhild» (TSB A 50).

TSB D 55: Karl Høvding

Oppskrift: Udatert av Sophus Bugge etter Hæge Olsdotter Årmote, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge III, s. 143–145 (reinskrift)

Oppgjeven tittel: Karl Høvding. I.

Over oppskrifta står det: En Mængde utrykte var. hos Grundtv.

TSB D 55: Karl Høvding

Oppskrift: Udatert av Sophus Bugge etter Aslak Olsson Årtveit, Vinje, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge III, 145–146

Oppgjeven tittel: Karl Høvding. II.

(Karl Høvding er i Brudekammeret.)

(De tage Bruden fram ham. Kongen skal vies til hende; da de ride over Broen, tager Nøkken hende. Karl Høvding vinder hende tilbage ved sit spil.)

Dalebu Jonsson røvar kongsdottera og tek henne med seg heim, men kongen sender soldatane sine etter. Dei er så mange at alle våpna deira skygger for sola, men Dalebu Jonsson blir ikkje redd, han kler seg i stålrustning og tek opp kampen. Det endar med at han drep heile kongens hær, og han står til slutt i blod til langt opp på leggen – eller «i blóð ivir stálklædde kné», som det heiter hos Landstad (Landstad [1853] 1968: 270). Deretter rir Dalebu til kongsgarden. Kongen blir overraska, for eit slikt utfall av striden har han ikkje rekna med. Men han må berre godta det som har skjedd, og Dalebu Jonsson kan feire bryllaup med kongsdottera.

«Dalebu Jonsson» har vore ein svært populær ballade på 1800-talet, det viser dei mange oppskriftene. Vi har mellom femti og seksti variantar, dei aller fleste frå Telemark. Sophus Bugge har skrive opp mange, etter nokre av dei beste Telemarks-songarane, som Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr (1791–1866) og Aslaug Targjeisdotter Askedalen (1799–1876). Melodioppskrifter har vi også fleire av, dei to eldste ved Olea Crøger etter ukjende songarar frå Heddal (Ressem 2014: 32–47). Litt seinare (1851) skreiv Lindeman opp ein melodi etter Tomine Henrikke Finckenhagen (1803–1880), prestefrue i Hjartdal i Telemark. Ho song fem balladar for Lindeman, mens dottera, Lise Finckenhagen (1831–1858) song to. Høgsterettsadvokat Bernhard Dunker har elles gjeve interessante portrett av mor og dotter i den reiseskildringa han skreiv frå sommaren 1852 (Jonsson & Solberg 2011: 166–172).

Landstad trykte to former av denne balladen i Norske Folkeviser med ulike titlar: «Dalebu Jonson» og «Dalebuggin Jonson» (Landstad [1853] 1968: 268). Ein av Landstads tekstar går attende på ei av Olea Crøgers oppskrifter frå Heddal (Alver, Kvideland & Ressem 2004: 70–75).

Vidare finst det nokre danske 1600-talsformer av denne balladen (DgF I: 55–63). Også på svensk er det skrive opp fleire variantar av visa, den eldste forma vart nedskriven så tidleg som 1573 og står i Harald Oluffssons visbok.

Namnet Dalebu kan omsetjast med «den som bur i dalen», dvs. ein bonde – jf. Aasen: «Bue m. Indbygger, Beboer. Kun sammensat, som i Dalbue, Fjellbue, Landbue.» Det er ei høveleg nemning for ein helt som set seg opp mot kongen og røvar dotter hans, og kanskje er den opprørske tonen ein grunn til at visa vart så omtykt i Telemark. Omkvedet formidlar noko av den same holdninga til makthavarar: «Kenner du Dalebu Jonson?» (Landstad [1853] 1968: 268–273). Men opphavleg har det vore ein samanheng mellom denne balladen og Didriks saga, skriven kring 1250 i Bergen etter tyske menns fråsegn. Her blir det fortalt om riddaren Samson som røvar dotter til jarlen Rodgeir. Etter mange forviklingar, kamp og strid, endar det med at Samson og jarledottera Hildesvid får både kvarandre og heile riket (DgF I: 55–63). Det er ikkje mykje att av det som ein gong må ha vore den opphavlege visehandlinga, men i danske og svenske former har i alle høve Samson-namnet overlevd. Også i Bugges oppskrift frå 1857 etter Anne Knutsdotter Bruhær (1794–1869) heiter helten Samson:

TSB D 61: Dalebu Jonsson

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Aslaug Targjeisdotter Askedalen, Vrådal i Kviteseid, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge g, 305–311 (kladd).

Ingen oppgjeven tittel.

TSB D 61: Dalebu Jonsson

Oppskrift: Truleg 1863 av Sophus Bugge etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge p, 15b–19a (kladd).

Ingen oppgjeven tittel.

TSB D 61: Dalebu Jonsson

Oppskrift: 1867 av Sophus Bugge etter Hæge Olsdotter Dalen, Øyfjell i Lårdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge c, 107–111 (kladd).

Ingen oppgjeven tittel.

(han bad at hun vilde være tro)

(Samsónen faldt ‹…› i Munden)

() Moderen stod å vilte seg ved

Kjempa Grimborg frir til ei farleg kongsdotter. Utanfor slottet hennar er det eit gjerde av jarn, og utanfor gjerdet renn det ei elv av blod. Grimborg bryt seg inn til henne og ber henne om å dra sko og sokkar av han. Det vil ho ikkje, og dermed legg han seg i senga hennar med skoa på. Kongen får vite at Grimborg ligg med dotter hans og sender ut alle kjempene sine, men Grimborg vinn over dei alle. Han får kongsdottera.

Denne visa er kjend i svenske skillingstrykk frå 1700-talet, og folkeviseforskaren Bengt Jonsson meinte at ho ikkje var stort eldre enn det. Visa er sett saman som eit konglomerat av element frå ei rekkje liknande kjempeviser, som til dømes «Storebror og Lillebror», «Knut Liten» og «Dalebu Jonsson». Visa er berre kjend i Sverige og i Noreg.

I 1860 vart passtvangen mellom Noreg og Sverige oppheva, og mange svenskar kom over grensa for å søkje arbeid. Samstundes auka etterspurnaden av visetrykk, og ei mengd skillingsviser vart importerte frå Danmark og Sverige. I mange miljø, som til dømes rallarmiljøet, gav det status å syngje viser på svensk. Dei «reisande» flytta gjerne fram og tilbake over grensa, og dei både snakka og song på eit svensk-norsk mål.

Mange av tekstoppskriftene til denne visa har innslag av svensk språk. I ein tekst som Torleiv Hannaas skreiv opp etter Torstein Skau, ein «reisande» frå Sunnhordland, er språket eit slags merkeleg kvasi-svensk. Fleire av dei andre tekstoppskriftene, til dømes etter Ole Gunnersen frå Nord-Odal i Hedmark og Anne Sisjord og Kari Gunvorskås/Skogen frå Bø i Telemark, har svenske innslag. Kari Skogen meinte at visa kom til Bø 15–20 år føre 1878, med ein mann som hadde vore «østover».

Det finst òg danskspråklege variantar; den einaste fullstendige av desse vart oppskriven av Peter Chr. Asbjørnsen etter ein ukjend songar frå Sørum i Akershus.

Fleire samlarar har skrive opp melodiar til visa. Desse variantane er skrivne opp etter songarar frå Hedmark og Telemark.

TSB D 61B: Kjempa Grimborg

Oppskrift: Udatert av Peter Chr. Asbjørnsen etter ukjend songar, Sørum, Akershus.

Orig. ms.: NFS J. Moe 11, 2–4

Oppgjeven tittel: Kæmpen Grønberg / En Kjæmpevise

Nederst på s. 3 står: Ole Gulbrandsen Borke.

Under oppskrifta står det: Se den tilsvarende svenske Vise Kæmpen Grimborg i Svenske Folk Visor udg af Geijer og Afzelius I. p 16.

TSB D 61B: Kjempa Grimborg

Oppskrift: 1878 av ukjend samlarⁿ⁴⁶ etter Kari Olsdotter Gunvorskås/Skogen, Bø, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. Moe 70, ark 16a (4 ark)

Oppgjeven tittel: Grimborgs Vise

Over oppskrifta står det: Bøherad. Kari Olsdtr Gunvorskaas 26 aar. Under oppskrifta står det: Sproget er ikke allesteder rigtig Bøheringsmaal. Visen angives at være kommmen til Bø for en 15 a 20 Aar siden med en Mand som havde været «østover».

TSB D 61B: Kjempa Grimborg

Oppskrift: 1910 av Torleiv Hannaas etter Torstein Skau, Stord, Hordaland.

Orig. ms.: EFA T. Hannaas 451, s. 41–45.

Oppgjeven tittel: Grinnborsvisa

G[rinnbor] tek gjenta og rir heim til slottet

Over oppskrifta står det: Tollef Tollefsen, morbror te Torstein Skau kann mange viser. Han er 53 aar. Bor paa Kjørne i Vanse. Dei hev hus der. Under oppskrifta står det: 29 vers.

Knut liten og kongen sit i drikkestova og talar saman om laust og fast. Kongen spør Knut liten om han vil byte hestar med seg, og den handelen kan Knut liten tenkje seg å vere med på. Men vilkåret er at han kan få kongsdottera Sylvelin i byte. Dette avviser kongen kontant:

Knut liten har likevel ikkje tenkt å gje seg. Han sprengrir til Sylvelins gard, og ho slepper han inn, kjærastar som dei alt er. Men Sylvelins terne er falsk, ho stel Knut litens sølvspente skor og dreg til kongen med dei. Først vil ikkje kongen tru henne når ho seier at Knut liten ligg med Sylvelin, men dei sølvspente skorne overtyder han. Han blir rasande og sender heile hæren sin av stad for å gjere kort prosess med Knut liten. Men det nyttar lite mot Knut litens kjempekrefter:

Etter striden rir Knut liten til kongen og fortel korleis det har gått med soldatane hans, og han trugar kongen på livet med kniv og sverd. Då endeleg må kongen gje seg, og Knut liten får Sylvelin.

Det finst kring 40 variantar av denne balladen, dei aller fleste frå Telemark. Kongens avvisning av Knut liten som friar, jf. første sitat ovanfor, kjem frå ein variant etter Olav Talleivsson Lofthus (1830–1901), som Bugge skreiv opp i 1867. Sophus Bugge og Hans Ross skreiv opp åtte balladar etter Olav Talleivsson, som kom frå ei slekt med fleire gode balladesongarar frå Høydalsmo i Telemark (Jonsson & Solberg 2011: 421–431).

Landstad trykte visa som nr. 27 i Norske Folkeviser. Som nr. 26 trykte han ein ballade med så å seie same handling, med tittelen «Øystein Grønnevoll» (Landstad [1853] 1968: 274–282). Dei to visene er oppførde kvar for seg i Utsyn (Utsyn: 116 og 117), men har fått same TSB-nr. – dvs. 62 (Jonsson, Solheim & Danielson 1978: 92–93). Av melodioppskrifter har vi elleve, dei fleste frå Telemark. Den eldste er ei oppskrift av Lindeman etter Olea Crøger (Ressem 2014: 54–65).

På dansk finst balladen i nokre nyare oppskrifter (DgF VII: 286–298). Den eldste nordiske oppskrifta er svensk, frå Småland og 1690-talet, oppteikna av Petter Rudebeck. Her heiter helten Herr Grønborg:

Det finst mange riddarballadar med liknande tema som «Knut liten og Sylvelin»/«Øystein Grønnevoll», og det florerer med velkjende balladeformlar i dei ulike variantane. Noko av det som likevel skil denne balladen ut, er dei sølvspende skorne som helten har på føtene, og som i Landstads viseform blir brukt som avgjerande prov på at Knut liten har lurt seg inn til Sylvelin. Dei sølvspende skorne er med i Rudebecks tekst også:

Mange vil vel seie at elegante og sølvspende skor assosierer meir til kvinnelege brukarar enn til mannlege, jf. brørne Grimms eventyr om Askepott, eller evt. ein moderne roman som Hansums Pan. Men i balladen skal dei sølvspende skorne markere sosialt nivå og knapt noko anna.

TSB D 62: Knut liten og Sylvelin

Oppskrift: 1867 av Sophus Bugge etter Olav Talleivsson Lofthus, Eidsborg i Lårdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge c, 9–18 (kladd).

Ingen oppgjeven tittel.

Reinskrift: NFS S. Bugge VI, 132–135, med overskrift: Knút líten å Sylvelí.

TSB D 62: Knut liten og Sylvelin

Oppskrift: 1891 av Moltke Moe etter Lars Larsson Veslestøyl, Seljord, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. Moe 25, 215–219.

Oppgjeven tittel: VII. Knut liten

TSB D 62: Knut liten og Sylvelin

Oppskrift: 1892–93 av Hans Jacob Aall etter Tone Tomasdotter Lintveit, Brunkeberg i Kviteseid, Telemark.

Orig. ms.: NFS H.J. Aall 1, 76–79.

Oppgjeven tittel: Knut Liten.

Av denne balladen finst det berre eit brotstykke på tre strofer. Av desse strofene kan ein danne seg eit visst inntrykk av kva balladen i grove trekk har handla om: Eit kjærastpar snakkar saman, og far til jenta høyrer kva dei seier utan at dei to er klar over det. Når faren trugande gjev seg til kjenne, spør guten om han skal slåst mot han. Jenta svarar at det skal han gjere. Han skal bruke sverdet sitt, men spare farens liv om han kan. Etter striden rir dei unge sorgtunge frå staden, truleg fordi far til jenta er drepen.

Den eine songaren som kunne «Riddar feller far til møya» på 1800-talet, var Torbjørn Targjeisson Kvæven (1804–1886) frå Vrådal i Telemark. Han høyrde til ei ætt som hadde stor sans for balladesong, og både søster og bror hans song balladar for Sophus Bugge. Særleg broren, Targjei Targjeisson (f. 1809, emigr. 1861) var ein storsongar og kunne meir enn førti balladar. Torbjørn Targjeisson kunne på si side åtte balladar, som han song for Sophus Bugge. Bugge skreiv opp visene etter Torbjørn Targjeisson i 1857 (Jonsson & Solberg 2011: 355–362). «Riddar feller far til møya» er berre registrert på norsk.

Brotstykket er bygd opp av velkjende ballademotiv, eit kjærastpar som legg planar, ein far som overhøyrer samtalen, flukta på hesteryggen, slåsskampen, jenta som ber guten spare faren – sorga over at faren likevel blir drepen. I Danmarks gamle Folkeviser kommenterer Axel Olrik riddarballaden «Karl Høvding» og viser til Bugges oppskrift, som svarar til nokre strofer i A- og B- oppskriftene av denne visa, jf. følgjande strofer:

Ein variant av motivet har vi i den naturmytiske balladen «Rikeball og Gudbjørg» (TSB A 41). Her er samanhengen den at Rikeball og Gudbjørg har rømt og blir forfølgde av slektningane hennar. Rikeball ber Gudbjørg om ikkje å nemne han ved namn i striden som følgjer. Men når han drep far hennar, kan ho ikkje halde seg, og dermed får Rikeball dødssår med det same.

TSB D 65: Riddar feller far til møya

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Torbjørn Targjeisson Kvæven, Vrådal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge g, 237 (kladd)

Ingen oppgjeven tittel.

Ein riddar leitar opp kjærasten sin, og ho slepp han inn. Dei ligg saman om natta. Om morgonen ber ho om at han må stige forsiktig ut av senga så sporane hans ikkje skal ringle slik at brørne hennar kan høyre det. Oppe på heia møter han dei sju brørne. Riddaren seier at han vil gifte seg med søster deira og bli som ein bror av dei. Men brørne vil ikkje vite av noko bryllaup, og dei gjev han valet mellom å slåst eller å rømme. Han tek opp kampen og feller alle dei sju brørne.

Den eldste versjon av denne visa står i ei bok som kom ut i København i 1657. Tittelen er Tragica eller Gamle Danske Historiske Elskaffs Viser, som ere lagde om saadan Kierligheds Øffvelse, som haffve taget en Tragiske eller Sørgelig Ende.

I nokre av dei eldste danske variantane græt jomfrua for dei døde brørne sine, men i dei norske og fleire av dei danske variantane sørgjer ho ikkje. I staden ber ho om at riddaren må drepe resten av slektningane hennar også. Berre då kan dei leggje seg trygt.

I Noreg har vi denne visa i omlag 20 oppskrifter frå Telemark og ei fyldig oppskrift frå Valdres. Visa må ha vandra inn frå Danmark, for språket er svært danskprega. Men berre delar av visa er komne med i Kjempeviseboka, og det er vanskeleg å finne grunnlag for dei norske tekstane i det danske materialet.

Den danske viseforskaren Axel Olrik skreiv at «Intetsteds har Visen været saa yndet som hos den danske Almue». Denne populariteten røper seg også ved nydikting av tekstane og ved at visa har fått heile 24 danske melodiar. Dei yngre variantane har fått dikta til eit par romantiske strofer i slutten. Desse strofene har ikkje vorte med til Noreg, men merkeleg nok har nokre få av dei norske variantane fått ei lyrisk opningsstrofe som ikkje finst i det danske materialet. Det er frå denne strofa Knut Liestøl har henta vår tittel til denne visa.

Lindeman har skrive opp to melodiar til den norske visa: ein etter Olav Glosimot i Seljord og ein etter Anne Hermodsdotter Haugen i Mo, båe i Telemark.

I 1861 gav den danske komponisten Andreas Peter Berggreen ut Norske Folke-sange og melodier. Berggreen hadde funne Olav Glosimots melodi i Lindemans Ældre og nyere norske Fjeldmelodier, men der sto berre teksten til første strofa. Sophus Bugge hadde hjelpt Berggreen med tekstar tidlegare, og no sette han saman ein høveleg tekst. Sidan språket var så danskprega, normaliserte Bugge teksten til norsk riksmål. Knut Liestøl kunne ikkje akseptere eit slikt språk på ei norsk folkevise, og daå han gav ut andre bandet av Norske folkevisor i 1922, omsette han heile visa til eit telemarksprega nynorsk.

Sverige har ei fyldig oppskrift frå Västergötland frå 1670-talet, nokre kortare variantar og tre melodiar. Visa finst også på Island, og i Skottland er det eit par viser med liknande innhald: «The bent sae brown» (Child 71) og «The dowie dens o Yarow» (Child 217).

TSB D 69: Krist gjeve eg var der soli renn

Oppskrift: Udatert avskrift av Sophus Bugge etter visebok skriven av Gudbrand Gudbrandsson Moen etter ukjend songar, truleg frå Øystre Slidre, Oppland.

Orig. ms.: NFS S. Bugge r, nr. 11–12.

Ingen oppgjeven tittel.

Over avskrifta står det: (I Visebog skreven af Gudbrand Gudbrandsen Moen i Rogne)

Etter oppskrifta står det: Samme Vise efter en Anden. Her Slutning:

TSB D 69: Krist gjeve eg var der soli renn

Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge o, 38a–39a.

Ingen oppgjeven tittel.

TSB D 69: Krist gjeve eg var der soli renn

Oppskrift: 1891 av Moltke Moe etter Lars Larsson Veslestøyl, Seljord, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. Moe 25, 219–222.

Oppgjeven tittel: Stig varleg utav mi sæng.

Etter oppskrifta står det: «Denne jænta sku endå hava voré heime på Skógemark i Brunkeberg. So æ dæ meg fortåld.»

Herr Peder rir ut for å fri til ei jomfru og føre henne av garde. Ho kan nok tenkje seg å følgje med han, men svarar likevel nei, for dei sju brørne hennar og alle frendane har tidlegare avvist herr Peder. Dei vil ta livet av han om han tek henne med seg. Dette bryr han seg ikkje om, og ho blir til slutt med han. Når dei sju brørne til jomfrua vil hindre herr Peder i å føre søster deira bort, drep han dei i sjølvforsvar. Men dette er meir enn ho kan bere, ho dånar og fell til jorda som død:

Heldigvis kviknar ho til igjen, og dei to kan gifte seg:

Vi har berre ei fragmentert oppskrift av denne balladen. Denne gjorde Torleiv Hannaas kring 1910 etter Torkjell Asbjørnsson frå Tonstad i Vest-Agder. Av folketeljinga frå 1910 går det fram at songaren vart fødd i 1848, vidare at han er enkjemann og driv som sagmeister og med ymist anna. Han kunne også enkeltstrofer av andre balladar, som «Agnete og havmannen» og «Råmund unge».

Som det går fram av handlingsreferatet, finst denne balladen også på dansk, langt betre dokumentert enn på norsk. I eldre adelstradisjon finst det seks tekstar, og frå nyare tid har Evald Tang-Kristensen skrive opp eit par variantar frå Vest-Jylland (DgF VII: 241–254). Axel Olrik meiner at dette er ei relativt ung vise, og nemner bl.a. trekket med at jomfrua dånar som mistenkjeleg, det «røber et vist Forfald i Visestilen» (DgF VII: 241).

«Peder Henriksson» står ikkje i Kjempeviseboka, så det må truleg liggje eit skillingstrykk til grunn for oppskrifta etter Torkjell Asbjørnsson. Teksten er nokså fri i høve til handlingsgangen i dei danske tekstane.

TSB D 70: Peder Henriksson

Oppskrift: 1910 av Torleiv Hannaas etter Torkjell Asbjørnsson Jødestøl, Tonstad, Sirdal, Vest-Agder.

Orig. ms.: EFA T. Hannaas 433, s. 17–19.

Oppgjeven tittel: Peder lill Henrikssøn

I oppskrifta står fire strofer på s. 17 og dei tre siste på side 19. På side 18 står det: Ho ville ha Peder lill Henrikssøn. Men faren og brørne sette seg imot. Denne visa sto i Kjæmpebogjæ.

Ei jente har ein hemmeleg elskar, men dei næraste finn ut kva som går føre seg. Dei drøfter kva dei skal gjere med henne. Eit framlegg går ut på at ho skal brennast, men den yngste søstera vil at dei skal sende henne ut av landet. Slik blir det. Ho kjem først til ein rik greve, og der har ho det vondt. Likevel sender ho bod heim om at ho har det godt. Deretter sender dei henne til ein fattig («ring») greve, der ho har det godt. Då sender ho bod heim om at ho har det vondt.

Vi kan takke Sophus Bugge for at denne balladen vart fest til papiret. Han skreiv den ned på telemarksreisene sine i 1850- og 1860-åra, etter Signe Gjermundsdotter Napper (1788–1865) og Bendik Ånundsson Sveigdalen/Felland (1780–1865). Begge desse Skafså-songarane høyrde til dei fremste (Jonsson & Solberg 2011: 540–544, 521–538). Dei to oppskriftene etter Signe Napper er så å seie identiske, men noko ufullstendige jamført med andre nordiske variantar. Oppskriftene etter Bendik Sveigdalen er på berre to–tre strofer.

«Møya blir send bort til den rike greven» finst også på dansk, færøysk og islandsk. Dei norske og islandske formene av visa er truleg dei opphavlege (DgF VII: 566). Danske viseformer går tilbake til 1500-talet, og dei har gjennomgåande ei noko anna handlingsutvikling. Det same gjeld den færøyske tradisjonen (DgF VII: 565–571).

I byrjinga av visa har noko falle bort i den norske tradisjonen, og dette gjer at dei to første strofene verkar underlege. Når jenta seier at ho sat «så lengje og skodde [sin] fot» og «helt så lengje i dynnering», er det fordi ho er kalla inn på teppet til faren og er redd for straffa som ventar, jf. den danske C-forma:

Balladeforteljinga er halden i eg-form, noko som er nokså uvanleg.

Herre Per reiser ut for å lære å lese og skrive. Liti Kjersti lover å vente på han i åtte år og eitt år til. Etter at dei ni åra er gått, får ho høyre av ein skippar at Per hadde forlova seg med ei anna kvinne. Liti Kjersti får låne eit skip av bror sin og seglar til bryllaupsgarden forkledd som ein mann. Men Herre Per kjenner henne straks igjen. Han tek ho med seg inn i bryllaupsgarden og presenterer henne som søstersonen sin. Brura ser at søstersonen har hår som ei jomfru, men Herre Per og Liti Kjersti lurer seg ut og seglar heim saman.

I Noreg har vi berre seks tekstoppskrifter av denne visa, alle er frå Telemark. Sophus Bugge skreiv opp ein fyldig tekst etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli i Fyresdal i 1864. Nokre år tidlegare hadde Landstad fått ei god oppskrift etter Bendik Ånundsson Sveigdalen. Lindeman skreiv opp melodien etter Bendik Sveigdalen i 1861.

I Sverige vart det skrive opp ein tekst av denne visa på 1830-talet, men det er den einaste oppskrifta dei har. Ho ligg ganske nært opp mot dei norske og danske. I Danmark heiter visa «Stolt Ellensborg», og der finst det mange gamle adelsoppskrifter heilt frå 1670-talet. Dessutan er det ein del yngre oppskrifter etter munnleg tradisjon. Visa finst også på Island og på Færøyane. Den skotske visa «Young Beichan» (Child 53) har nokre element som vi kjenner igjen i dei nordiske visene.

På 1800-talet var folkevisene viktige i den nasjonale historieskrivinga, og patriotane kunne lett støyte kvarandre på mansjettane. I Norske Folkeviser (s. 596) skreiv Landstad at danskane måtte ha misforstått når dei hadde omsett stadnamnet «Per i Rikje» til «Peder den rige». Svend Grundtvig måtte straks skrive at det var «ret komisk at se den norske Utgivers rørende Patriotisme ogsaa her at give sig Luft i den sædvanlige Tale om dansk Oversættelse af norske Originaler (DgF IV s. 238).

TSB D 76: Herre Per i Rikje

Oppskrift: 1840-åra av Magnus Brostrup Landstad etter Bendik Ånundsson Sveigdalen/Felland, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. B. Landstad 6, 51–52.

Oppgjeven tittel: Herreper i Riki

TSB D 72: Herre Per i Rikje

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Signe Gjermundsdotter Napper, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge a, 64–68 (kladd).

Ingen oppgjeven tittel.

Reinskrift: NFS S. Bugge VIIIa, 49–52, skriven med ukjend hand og med overskrift med Bugges hand: Herre Per i Rike (Signe Napper)

TSB D 72: Herre Per i Rikje

Oppskrift: 1864 av Sophus Bugge etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli, Fyresdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge f, 41–49.

Ingen oppgjeven tittel.

Reinskrift: NFS S. Bugge VII, 18–23, med overskrift: Herre Per rike

Herr Hjelmen har lokka ei jomfru og drepe far hennar. Når det i balladespråket står at jomfrua er lokka, betyr det at ho er forførd, oftast også at ho er gravid. Herr Hjelmen tilbyr å betale bot for drapet på faren og gifte seg med jomfrua, men brørne vil ikkje ha anna bot enn høgre hand og vinstre fot. Det kjem til kamp, og Hjelmen drep alle brørne bortsett frå Ole, den yngste, som tilbyr seg å vere han ein trugen stallbror om han får leve. Herr Hjelmen kastar brynja av seg, men då høgg Ole hovudet av han. Han tek hovudet og rir til søstera og viser det til henne. «Her har du hovudet av festarmann din», seier han. Ho ber han komme inn og få mjød og vin, men ho har lagt gift i vinen, og Ole døyr. Liket av Ole kastar ho ut i skogen og gjev Hjelmen ei fin gravferd. Ho døyr av sorg.

Denne visa høyrer til i ei gruppe som fortel at helten drep jomfruas far og brørne hennar (TSB D 65 «Riddar feller far til møya», TSB D 69 «Krist gjev eg var der soli renn», TSB D 70 «Peder Henriksøn», og ein dansk TSB D 77 «Herr Vilkor»). Men visa om Herr Hjelmen har likevel eit moment som tyder på at visa og kanskje heile gruppa kan ha ei rot i norrøn dikting. I denne visa får den yngste broren leve og han drep helten. Dette kan vi kjenne att i dei to eddakvada om Helge Hundingsbane.

I kvada om Helge Hundingsbane blir det fortalt at Helge får besøk på skipet sitt av ei valkyrje som heiter Sigrun. Ho kysser han, og dei vert straks forelska. Men far hennar, kong Hogne av Östergötland, hadde lova henne bort til kong Hodbrodd. For at Sigrun skal sleppe å bli gift til Hodbrodd, drep Helge både far hennar og Hodbrodd. Han drep også alle brørne hennar, bortsett frå Dag, den yngste, som sver ein truskapseid for å få leve. Helge og Sigrun gifter seg og får fleire søner, men Helge får ikkje noko langt liv. Dag kjenner at han har ein plikt til å hemne faren og brørne. Han låner eit spjut av Odin og drep Helge. Når Sigrun får vite dette, kastar ho trolldom over han. Han flyr inn i skogen, og Sigrun døyr av sorg.

I Noreg har vi berre ei einaste oppskrift frå 1864 av Sophus Bugge etter Gunnild Kjetilsdotter Sundsli i frå Fyresdal i Telemark.

I Danmark finst det ei oppskrift frå 1590, og i den endar visa med at den yngste broren gjev jomfrua til Hjelmen, og det blir eit lystig bryllaup. I Danmark og Sverige er det fleire oppskrifter, både eldre og frå yngre munnleg tradisjon. Alle endar i ein blodig familietragedie, men i nokre av oppskriftene byggjer jomfrua ei kyrkje over Hjelmen før ho døyr av sorg, og som i visa om Bendik og Årolilja (TSB D 432) veks det opp to liljer på grava, og den eine blomen tek den andre i fang.

TSB D 78: Herr Hjelmen

Oppskrift: 1864 av Sophus Bugge etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli, Fyresdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge f, 35–39 (kladd).

Ingen oppgjeven tittel.^v107

Bondejenta Rosa tener i kongsgarden, ikkje så mykje for løna si skuld, men fordi ho er glad i hertugen, eller kongssonen. Han er også glad i henne, men når kongen får det å vite, sender han hertugen ut av landet. Rosa skal giftast bort til ein annan, men ho skriv eit brev til hertugen der ho fortel om ekteskapsplanane. Hertugen skundar seg heim og rekk akkurat fram til bryllaupsfesten. Dei to kjærastane spring i armane på kvarandre og døyr. Kongen bestemmer at dei skal gravleggjast langt frå kvarandre, hertugen i skarlaksklede og Rosa i simpelt vadmål. Men det gror opp to lindetre frå gravene, og lindegreinene flettar seg i kvarandre, slik dei gjer i den meir kjende balladen «Bendik og Årolilja». Kongen får ikkje fred før dei døde blir lagde i same grav.

Det er berre Lindeman som har skrive opp denne riddarballaden. Han drog på ei kort reise sommaren 1868, og fekk då med seg to variantar av «Rosa og hertugen». Den fyldigaste av dei skreiv han opp etter bondekona Kristine Olsdotter «Vægene», dvs. Vegne i Aremark i Østfold. Ved folketeljinga i 1865 blir det opplyst at den då 69 år gamle Kristine Olsdotter bur saman med den 72 år gamle ektemannen Andreas Kristoffersson på småbruket Vegne, som sjølveigarar. Garden er ikkje stor, for dei har berre to kyr på båsen. Dei sår litt korn og ei tønne poteter. Forutan «Rosa og hertugen» kunne Kristine Olsdotter ei strofe av skjemteballaden «Lagje og Jon», som Lindeman også skreiv opp på Østfold-reisa.

Balladen har vore svært populær i Sverige, og det finst mange oppskrifter frå tida kring 1800 og frametter. Svenske målmerke i Kristine Olsdotters tekst kan tyde på at dei to norske variantane har kome derifrå. Hovudmotivet, at kjærleiken set seg ut over alle standsgrenser, blir sterkt understreka:

TSB D 84: Rosa og hertugen

Oppskrift: 1864 av Ludvig Mathias Lindeman etter Anne Hansdotter Hynne, Solør, Hedmark.

Orig. ms.: NB Mus ms 6859:578, nr. 81 (Lindemans manuskriptsamling) og NFS O.M. Sandvik 2, 81

Ingen oppgjeven tittel.

Etter siste strofe står: da hun var død.

TSB D 84: Rosa og hertugen

Oppskrift: 1868 av Ludvig Mathias Lindeman etter Kristine Olsdatter Vægene, Aremark, Østfold.

Orig. ms.: NB Mus ms 2456:203, nr. 46 (Lindemans manuskriptsamling)

Ingen oppgjeven tittel.

Aksel og Valborg vart trulova som barn, men prins Hagen forelskar seg i Valborg. Han vil prøve å få gjort trulovinga ugyldig. Han snakkar med skriftefar sin, broder Knut, og munken føreslår at dei alle skal kome til kyrkja. Der seier han at Aksel og Valborg ikkje kan gifte seg. Dei har same gudmor, og dermed er dei åndeleg i slekt. Skilsmissa skjedde ved ein symbolsk og dramatisk handling: dei skar over eit klede, eit symbol for lakenet i ektesenga. Etter det måtte dei skilje lag, og Valborg vart trulova til Hagen.

Både Aksel og Hagen må ut i krigen, og Hagen fell. Aksel hemner han, men mister sjølv livet. Valborg går i kloster.

Med 200 strofer er «Aksel og Valborg» vår aller lengste ballade. Av gode grunnar har den ikkje levd i munnleg tradisjon, men den har levd godt på papir. Den eldste oppskrifta er i ei dansk handskriven visebok frå 1570-åra. Sidan har visa vorte kopiert inn i private visebøker etter eldre oppskrifter eller skillingstrykk. Visa er tidleg trykt i København, i Kjempeviseboka og i skillingstrykk som kom ut i Kristiania, Arendal, Skien, Sarpsborg og mange andre stader.

Visa må ha vore svært populær, for berre i Noreg er det dokumentert 28 melodiar. Seks melodiar er frå Telemark, fem frå Sogn og Fjordane, tre frå Hordaland, to frå Aust-Agder, og elles frå Oslo, Akershus, Møre og Romsdal, Nordland, Troms, Østfold, Hedmark og Buskerud. Visa har også vore populær i Danmark, med 8 melodiar, og med 11 melodiar i Sverige.

Populariteten ser vi også i fleire lokalsegner som fortel at hendingane i visa skulle ha skjedd nettopp her. Den eldste segna om Aksel og Valborg er frå Giske i Borgund. I 1766 skreiv Hans Strøm at Aksel og Valborg skulle vere gravlagde på kvar si side av eit gamalt kapell på Giske. Denne lokaliteten er også støtta i viseteksten. Der kjem det ein pilegrim som seier:

Mindre kjent er det at Aksel Tordsson skal vere gravlagde på Lesja i Gudbrandsdalen. Det var presten Jens Krefting som i 1775 kunne skrive til Gerhard Schøning at Aksel Tordsson skulle liggje gravlagt under ein steinsirkel på garden Einbu.

Segna frå Tønsberg er nok yngre, men desto fyldigare. Folkeminnesamlaren Andreas Faye fortel at Valborg budde i eit kloster på Teie på Nøtterøy, og mellom klosteret og slottet der Aksel budde, skulle det gå ein underjordisk gang. Etter den lokale tradisjonen skulle Valborgs del av kledet også ha hengt i ei kyrkje i Tønsberg heilt fram til ca. 1800.

Språket i visa er dansk, men både stadnamn og personnamn er norske. Den danske viseforskaren Axel Olrik tenkte seg at visa var dikta i danske adelsfamiliar som var busett i og med sterke band til Noreg. Viseforskarane ville gjerne plassere visene så langt bak i tid som mogleg, og Axel Olrik meinte at visa, med sin katolske tankegang, måtte ha vore dikta minst ein mannsalder før reformasjonen. Men det finst ikkje spor av visa før år 1600, og det er vanskeleg å tenkje seg at ei så lang vise skulle kunne leve i munnleg tradisjon. Folk på 1600-talet visste godt korleis katolsk tankegang var, og dei kunne godt ha dikta ei vise om «gamle dagar».

TSB D 87: Aksel Tordsson og skjønn Valborg

Oppskrift: Kjempeviseboka (1787), 483–502 (nr. XXIII).

Oppgjeven tittel: Alle Baand ere for svage til at binde Kierlighed

TSB D 87: Aksel Tordsson og skjønn Valborg

Oppskrift: 1860 av Ludvig Mathias Lindeman etter Margjit Olsdotter Trå, Sauland, Telemark.

Orig. ms.: NB Mus ms 2456/1860, nr. 69.

Ingen oppgjeven tittel.

TSB D 87: Aksel Tordsson og skjønn Valborg

Oppskrift: Udatert av Ole Mørk Sandvik etter Svein Knutsson Hovden/Tveiten, Bykle, Aust-Agder.

Orig. ms.: NB Mus ms 1810:1848, nr. 2, attgjeve i Astrid Nora Ressem (utg.) 2013: Norske middelalderballader. Melodier, 2: Ridderballader. Kjempe- og trollballader. Oslo: Norsk visearkiv. s. 95

Ingen oppgjeven tittel.

Ei jomfru står ved ein bekk og vaskar når to riddarar kjem. Den eine rir vidare, men den andre snakkar til henne. Han lovar henne eit gullband om ho vil bli kjærasten hans.
«Kva skal eg seie når fostermor mi ser gullbandet?» spør ho.
«Du kan seie du har funne det på sanden,» seier han.
«Men kva skal eg seie når ho ser at eg har bleike kinn?» spør ho. Når jomfrua i ein ballade får bleike kinn, betyr det at ho er gravid.
«Sei at du bleiknar fordi mor di er død,» seier han.
«Kva skal eg seie når ho ser at eg har eit barn?» spør ho.
«Sei du har funne barnet i skogen,» seier han.
«Det er skam å lyge slik for fostermor si,» svarar ho.
«Kva ætt er du ifrå?» spør han. «Sett deg på steinen og fortel meg om di ætt.»
«Mor og far er døde, men eg har ein bror som heiter Svein,» seier ho. Og så fortel han at han er bror hennar. Han ville berre prøvde om ho hadde æra si, og så gifter han henne bort til ein fin riddar.

I Noreg er visa berre kjend i Telemark. Sophus Bugge har skrive opp etter Gunnhild Jørundsdotter Dårelaupe i Lårdal, Rikard Berge etter Tollev Jensson Eikjamyra i Bø og Moltke Moe har skrive opp etter Kjersti Jensdotter Lillegård. Lindeman skreiv opp ein melodi etter Anne Hermodsdotter Haugen i Mo og Catharinus Elling skreiv opp tre melodiar. Den eine er truleg etter Hæge Ansteinsdotter Findreng i Vrådal. Dei to andre skal vera frå Grungedal og Flatdal.

Visa er ganske lik i alle dei nordiske landa. Den eldste oppskrifta er frå Danmark på 1500-talet. Dessutan har danskane fleire oppskrifter frå munnleg tradisjon, men ingen melodi. I Sverige har dei registrert 7 melodiar.

TSB D 90: Bror kjenner att syster

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Gunhild Jørundsdotter Dårelaupe, Lårdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge g, 262–264.

Ingen oppgjeven tittel.

TSB D 90: Bror kjenner att syster

Oppskrift: 1878 av Moltke Moe etter Tollev Jensson Eikjamyra, Bø, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. Moe 5, 72–73.

Oppgjeven tittel: Systera å riddaren. (Tølløv Eikjamyra)

Utanfor overskrifta står det skrive med blyant: Jvfr. B. Schmidt, nr 57 (volkslieder)

TSB D 90: Bror kjenner att syster

Oppskrift: 1913 av Rikard Berge etter Kjersti Jensdotter Lillegård, Mo, Telemark.

Orig. ms.: TGM R. Berge CCXLVII, 59–60.

Ingen oppgjeven tittel.

Etter oppskrifta står det: Etter Inger, mor til Kjersti, komi av Øvlandsheidi).

Ei jomfru belar til ein svein. Ho ønskjer berre å vere nær han og målar ut dette ønsket i fleire bilete:

Sveinen finn innvendingar mot kvart eit bilete jomfrua set fram:

Oppskriftene består av rekkjer med slike ønske og svar. Jomfrua ønskjer til dømes å vere eit eple i ein apal, ei and på eit fagert vatn og eit gullbeksel i munnen på ein fager fole; men sveinen avviser alt dette.

I svenske og danske oppskrifter av denne balladen kjem det fram at sveinen avviser jomfrua av di han er bror hennar. Difor må dei skiljast åt i slutten av visa. Det finst spor av dette i dei norske oppskriftene; Sigrid Kosi frå Vrådal i Telemark song ei strofe som nemner bror og søster (oppskrift B, strofe 4), og omkveda etter sveinens svar gjev god meining dersom det er snakk om blodskam:

I Noreg er denne balladen berre skriven opp i Telemark. Sophus Bugge gjorde også oppskrifter etter Anne Lillegård og Åste Espeli, begge frå Eidsborg, og Moltke Moe skreiv opp nokre strofer etter Liv Bratterud frå Bø. Det kan nemnast at ei nokså lik rekkje av ønske og svar er teken inn i ei oppskrift av «Klagande møy» (TSB D 376). Også der er rammeforteljinga (som er bevart i svenske og danske oppskrifter) borte, og difor kjem «Klagande møy» til å likne mykje på «Ynskjande møy». Den amerikanske folkloristen W. Edson Richmond behandla oppskrifter av dei to balladane som variantar av éin ballade (Richmond 1957), men dei har forskjellig omkvede, og parallellstrofene er nokså forskjellige i rim og innhald.

Mora spør kvifor dottera er så sorgfull. Liti Kjersti svarar først at det er fordi ho har så mykje å sy, men til slutt vedgår ho at den unge kongen har forført henne. Mora spør då kva ho har fått for æra si, og dottera fortel at ho har fått ein silkeserk, eit par sko og ei harpe av gull. Straks ho slår på harpa, høyrer kongen det, og han sender sveinane sine for å hente Liti Kjersti. Han vil at ho skal setje seg ned attmed han, men ho ber han berre om å seie kva han vil, og så la henne gå. Kongen set henne på fanget og gjer henne til dronning.

Denne balladen har sikkert vore populær. For mang ei forførd jente var det nok ein ønskedraum at forføraren ville gifte seg med henne. Motivet er brukt i mange balladar og skillingsviser.

Olea Crøger skreiv opp ein variant av denne balladen ein gong på 1840-talet. Songaren er ukjend, men er frå Telemark. Sophus Bugge skreiv opp ein variant etter Gunnhild Sundsli frå Moland i Fyresdal i 1864. I tillegg skreiv L.M. Lindeman opp ein melodi og ei strofe etter Øli Eivindsdotter Vauskaret frå Flatdal i Seljord i 1851. Sjølv meinte Lindeman at strofa høyrde til «Liti Kjersti og bergekongen», men både tekst og omkvede stemmer med «Jomfrua spelar harpe». Alle dei norske variantane har opphav i Kjempeviseboka (fjerde part, nr. 29).

Når vi har så få oppskrifter av denne visa, kan det kome av at folkeminnesamlarane ikkje var så interesserte i tekstar som skreiv seg frå Kjempeviseboka. Populariteten til desse visene ser vi likevel i handskrivne visebøker og i samlingane til melodisamlarane.

Sjølv om Kjempeviseboka er kjelde for dei norske variantane, er språket i dei stort sett norsk, det vil seie telemål. Teksten i Kjempeviseboka er ikkje berre språkleg tilpassa, men vendingar og tydingsinnhald har også blitt omsette til eit balladespråk som låg betre i munnen hjå songarane i Telemark. I Crøger-varianten er det til dømes ikkje slik at jenta kjem inn og «stedes for bord», som i Kjempeviseboka, men ho «ind igjenem Dynni steig». Når kongen tek jenta «i sin favn» og gjev henne gullkrone og dronningnamn i Kjempeviseboka, så tek han henne «upp i sitt fang» i varianten etter Gunhild Sundsli, som også legg til ei strofe der han «sette æ på sitt kné» og «gav æ gullkrona å festarfé».

Elles varierer språkforma sterkt i balladeoppskrifter med Kjempeviseboka som kjelde, frå mest rein dansk til den norsken vi finn i variantane til «Jomfrua spelar harpe». Stor språkleg avstand mellom kjelde og oppskrift kan kanskje tyde på at visa har vore overlevert munnleg i fleire ledd etter at den første songaren lærte henne frå Kjempeviseboka.

Visa finst også i Danmark, Sverige og Finland.

TSB D 115: Jomfrua spelar harpe

Oppskrift: Udatert av Olea Crøger etter ukjend songar, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. B. Landstad 3, 90–91

Oppgjeven tittel: Liti Kjersti

TSB D 115: Jomfrua spelar harpe

Oppskrift: 1864 av Sophus Bugge etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli, Fyresdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge f, 117–120 (kladd)

Ingen oppgjeven tittel.

Dronninga ber Signelill ta seg i vare for kongssonen Adelkinn, men åtvaringa kjem for seint. Signelill ventar alt barn med Adelkinn. Ho føder eit vakkert og velskapt barn og sender terna si med bod til barnefaren. Den falske terna prøver å sverte Signelill ved å tale nedsetjande om barnet:

Adelkinn bryr seg ikkje om det, men sender gull og gode gåver attende og ber terna føre fram varme helsingar. Dessutan sender han ei kanne vin med terna, slik at Signelill kan sløkkje tørsten. Men terna drikk vinen sjølv og fyller vatn i kanna. Til Signelill seier ho at Adelkinn hånar og forkastar henne. Men om kvelden kjem Adelkinn på besøk slik han har sagt, og då kjem alt for ein dag. Den vonde terna får ei grufull straff, ho blir graven levande ned i jord.

Det finst i underkant av ti variantar av denne balladen. Dei fleste er frå Telemark, ein frå Vest-Agder. Sophus Bugge skreiv opp «Signelill og Adelkinn» etter tre av dei beste Telemarks-songarane, deriblant Gunhild Kjetilsdotter Sundsli (1781–1869) frå Fyresdal. Nest etter den ti år yngre Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr (1791–1866) var det Gunhild som kunne flest balladar i Telemark på 1800-talet. Heile 61 balladar skreiv Bugge opp etter henne sommaren 1864, spesielt mange riddarviser (Jonsson & Solberg 2011: 569–573).

Landstad trykte balladen i Norske Folkeviser, med tittelen «Den falske terna». Hos Landstad heiter den kvinnelege hovudpersonen Liti Kersti, og som det går fram av den siterte strofa ovanfor, er det ein son ho føder. I alle dei andre variantane er det ei dotter, utan at dette synest å spele noka rolle. Men i dei danske og islandske variantane er situasjonen den at Signelill føder ein son – og at den falske terna seier til Adelkinn at det er ei dotter som har kome til verda (Vésteinn 1982: 286–287). Motivet er sjølvsagt å sverte Signelill, ein son skal vere meir verd enn ei dotter.

Av dei danske viseformene, som truleg er dei opphavlege, går det tydelegare fram enn i dei norske at dronninga er Signelills fostermor. Signelills eigne foreldre er døde. I den danske A-varianten i Sofia Sandbergs handskrift kjem også terna sitt sannsynlege motiv for å bakvaske Signelill fram. Terna var til stades då dronninga bestemte seg for å fostre opp Signelill, og vi kan tenkje oss at ho er blitt avundsjuk på Signelill, som veks opp til å bli den vakraste av alle kvinner:

Eit par av dei norske variantane byrjar som ei eg-forteljing. Signelill fører ordet og gjer greie for kva som tidlegare har skjedd med henne. Slike forteljegrep er ikkje vanlege i balladediktinga, men kan fungere fint – som her i varianten etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr, der Signelills forteljing i eg-form fyller dei tre første strofene:

TSB D 118: Signelill og Adelkinn

Oppskrift: Udatert av Magnus Brostrup Landstad etter ukjend songar, Telemark.

Orig. ms.: NFS M.B. Landstad 5, 13–14.

Oppgjeven tittel: Adelkinn.

Denne oppskrifta ligg til grunn for teksten i Landstad 1853 (nr. 80, s. 610–612). I oppskrifta er bodskapane frå terna frå strofe 24 og utetter lista opp saman i éin bolk. Det første av Adelkinns svar står under denne lista, avslutta med «etc». I utgåva står berre den første bodskapen og det første svaret, med slik merknad: Her fortsættes nu Forklaringen overeensstemmende med det Foregaaende, idet hun gjengiver Ternens Budskab, og han sin Hilsen Stykke for Stykke. Jeg tror at burde skaane Læseren for denne Vidløftighed. Denne vidløftigheita har vi skrive fullt ut her.

TSB D 118: Signelill og Adelkinn

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Targjei Targjeisson Kosi, Vrådal i Kviteseid, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge g, 108–111.

Ingen oppgjeven tittel.

(En Ridder skulde have en Jomfru, havde besovet hende, var borte) «Den súti gl

(Hun faldt i Barsel. Han var borte, slap ikke)

Han kom. Terna blev nedgravet, brændt

TSB D 118: Signelill og Adelkinn

Oppskrift: 1912 av Rikard Berge etter Hæge Ansteinsdotter Kilan/Findreng, Vrådal, Kviteseid.

Orig. ms.: TGM R. Berge CCXXXIV, 86–89.

Ingen oppgjeven tittel.

Under oppskrifta står det: (Tone)

Det er dans ute ved elva, og liti Kjersti dansar fremst i ringen. Alle riddarane vil ha henne, men ingen vågar å tale til henne, bortsett frå ein unggut. Han seier at han gjerne vil liggje med liti Kjersti, «under dei silkelakjen»:

Ho svarar at om han prøver seg, vil han ikkje kome levande frå det. Då gjev han henne ein gullring og andre kostelege festargåver, og ho seier ja til å bli festarmøya hans.

«Møya og den djerve friaren» finst berre på norsk, i tre variantar. Formelen «ute med å» er rett nok ein typisk dansk balladeformel, og dei første par strofene er truleg lånte frå dansk eller svensk (Utsyn: 78). I 1857 gjorde Sophus Bugge ei oppskrift etter Elen Jensdotter Rolleivstad (1793–1876) frå Skafså. Elen Jensdotter kunne heile 27 balladar. I 1913 skreiv Rikard Berge opp den same balladen etter Jorunn Bendiksdotter Storelid (f. 1833), dotter til Elen. Vidare skreiv Sophus Bugge i 1859 opp «Møya og den djerve friaren» etter Aslaug Pålsdotter Midbø (1792–1873) (Jonsson & Solberg 2011: 544–547, 598–599). Dei tre variantane er svært like.

Både i balladar og anna folkedikting er det ofte slik at den yngste og tilsynelatande nederlagsdømte går av med sigeren. Ein skulle tru at kjemper og riddarar ville ha best sjanse til å vinne liti Kjerstis kjærleik, men det blir likevel den unge guten – ein parallell til Askeladden – som kjem under laken med henne. Han kan by henne ein festarring av gull, men meir avgjerande er det at han har eit hjarta av stål.

Balladen er såpass rett på sak i framstillinga av tilhøvet mellom liti Kjersti og den unge guten at ein kjem til å tenkje på nokre av skjemteballadane, jf. elles omkvedet etter Elen Jensdotter: «Han tóre væl skjemte um ei jomfrú» – variert hos dei to andre songarane. «Møya og den djerve friaren» er eit illustrerande døme på koplinga mellom dans og erotikk i balladediktinga.

Herr Peder lokkar liti Kjersti og lovar henne ekteskap, men han svik henne og reiser bort. Liti Kjersti føder eit barn som ho sveiper i lin, legg så barnet i eit forgylt skrin og set skrinet på sjøen. Skrinet flyt til havs og driv i land der herr Peder held til. Herr Peder finn skrinet. På eit band som er fest til skrinet, står det skrive at mor til barnet kviler «i hafsens grund». Liti Kjersti har drukna seg, og herr Peder finn liket på stranda. Innan dagen kjem, døyr både herr Peder og mor hans av sorg.

Når liti Kjersti legg det nyfødde barnet i skrinet og set det på sjøen, overlet ho det til lagnaden. Dette velbrukte motivet er kjent frå Bibelen og går tilbake på forteljinga om Moses. Mor hans la han i ei korg av sivstrå og sette korga på Nilen for at ikkje farao skulle få tak i barnet og drepe det.

Den einaste nokolunde fullstendige teksten av denne balladen vart skriven opp av den svenske visesamlaren Arvid August Afzelius (1785–1871), slik som visa «på bruten norska sjöngs i Bohuslän» (SMB 3: 286). Sidan Båhuslen var norsk land til 1658, kan dette tyde på at visa opphavleg var norsk men tok opp i seg visse svenske målmerke innan Afzelius skreiv den ned. Blant visene etter Anne Hansdotter Hynne (1809–1897) frå Solør finst eit fragment på tre strofer av «Liti Kjersti set ut barnet og druknar seg». Strofene er oppskrivne av Lindeman, med melodi. Anne Hansdotter Hynne var husmannskvinne og levde eit strevsamt liv. I 1864 song ho ni viser for Lindeman, som «avspeiler […] livets tragiske og triste sider, og drømmer, trøst og skjemt» (Arild, Espeland, Langeland & Rønnaasen 1996: 25–42).

På dansk finst det ein eldre tekst frå 1645 og nokre 1800-talsoppskrifter. Teksten frå 1645 inneheld eit motiv som manglar i Båhuslen-oppskrifta. Ein ramn varslar kongssonen/herr Peder om kva jomfrua har gjort:

TSB D 133: Liti Kjersti set ut barnet og druknar seg

Oppskrift: Udatert av Arvid August Afzelius etter ukjend songar, Bohuslen.

Trykk: Geijer, Erik Gustaf og Arvid August AfzeliusSvenska folkvisor, [1817] 1960, bind IV, nr. 110 (s. 109–110)

Oppgjeven tittel: Liten Peder och den väna Kirsten (från Bohuslän)

TSB D 133: Liti Kjersti set ut barnet og druknar seg

Oppskrift: 1864 av Ludvig Mathias Lindeman etter Anne Hansdotter Hynne, Solør, Hedmark.

Orig. ms.: NB Mus. ms. 6859:578, nr. 76 (Lindemans manuskriptsamling) og NFS O.M. Sandvik 2, nr. 13, s. 4

Ingen oppgjeven tittel.

Formelt er det eit «vi» som legg fram handlinga i denne balladen, truleg bryllaupsgjestene. Balladen opnar med å presentere ein viss Stigelin, dvs. Stig liten. Han tener i kongens gard, der han har gode dagar – jomfruer pyntar og krusar håret hans og gjer han lekker til bryllaupet som snart skal stå. Når bryllaupsgjestene kjem til gards, dansar det ei hind og spelar ein hjort ved porten. Inne i gjestebodsgarden undrar dei seg over det forgylte golvet og alt det vakre og kostbare som elles er å sjå. Så spring Stig liten opp på bordet med ei sølvkanne i kvar hand, og deretter viser han gjestene senga der kjærasten, liti Kjersti, skal liggje saman med han sjølv.

Det finst berre éin variant av «Stig litens bryllup». Oppskrifta er udatert og vart i si tid gjord av Marit Glærum etter mora. Dei to var begge frå Todal sokn i Surnadal i Møre og Romsdal. Ved folketeljinga i 1910 finn vi nemnde Marit Glærum – «Skipperkone og Syerske» – i Surnadal. Ho er fødd i 1869, blir det opplyst.

Det finst fleire danske variantar av «Stig litens bryllup», frå renessansen og fram til 1800-talet. A-teksten i Danmarks gamle Folkeviser tyder på at den norske oppskrifta frå Surnadal er lånt frå dansk. Skildringane av den danske og norske gjestebodsgarden er i alle høve parallelle på fleire punkt:

Det finst også fleire svenske variantar av «Stig litens bryllup» (SMB 3: 288–294).

Den norske visa er eigentleg berre avslutninga av dei eldste danske variantane. Forhistoria går ut på at riddar Stig ved eit mistak kjem til å kaste elskhugsruner på kongens søster Riegesse, og ikkje – slik han hadde planlagt – på liden Kiersten. Som ein kan tenkje seg, fører dette til forviklingar, men kongen bestemmer at Stig liten og kongssøstera skal gifte seg, noko alle er nøgde med, kanskje med unnatak av liden Kiersten.

Den danske visa svarar i all hovudsak til den naturmytiske balladen TSB A 4, «Stig litens runer». Denne finst på norsk i fleire variantar, og Sophus Bugge trykte to former av den i Gamle norske Folkeviser (Bugge [1858] 1971: 76–80).

TSB D 139: Stig litens bryllup

Oppskrift: Udatert av Marit Glærum etter Dordi S. Glærum, Todal, Surnadal, Møre og Romsdal.

Orig. ms.: NFS K. Liestøl 8.

Oppgjeven tittel: Stigelin

Dette er ei maskinskriven avskrift i samlinga etter Knut Liestøl. Under teksten står det: Marit Glærum har lært dette av sin mor, oprindelig fra Todalen. Edvard Langset skreiv opp ei nokså lik oppskrift etter mor hennar, Dordi S. Glærum, i 1915. Denne oppskrifta er trykt, mellom anna i Segner, gåter, folketru frå Nordmøre (NFL, 61), s. 167.

Ein ung mann legg seg til å sove ute i skogen. Ei jomfru kjem bort til han og spør kvifor han ikkje er i brurehuset og dansar. Han svarar at han korkje kan å danse eller kvede. Ho lærer han korleis han skal bere seg åt mellom jomfruer og korleis han skal fri. Når han er utlærd, spør han om jomfrua vil vere kjærasten hans, men i dei fleste variantane avslår ho. I eit par variantar frå Fyresdal ber ho han likevel om å følgje med til jomfruburet. Han rir og ho spring, men likevel kjem ho først fram, og når ho er vel inne, låser ho døra. Den unge mannen blir narra.

«Tak hardt i hand…» er berre kjend i Noreg. Gamle folkeviser om korleis ein ung kavaler skal te seg, finst både i Danmark og Sverige, men ikkje i balladeform. Motivet med den narra friaren finst også også i ei dansk vise, «I Rosenlund» (DgF 230).

Anne Lillegård i Lårdal song visa for Landstad, og han trykte henne i Norske Folkeviser (1853, 849–850). Anne kjente ikkje til motivet med narringa, men forklarte at ungersveinen kjente att kjærasten sin i den jenta som kom til han i skogen; ho hadde vore bergteken og var gift der. Hallvor Hagabrekka frå Seljord, som song visa for Sophus Bugge, meinte at jomfrua var ei huldrekvinne, og ein songar som Rikard Berge skreiv opp etter, kalla visa «Elvekvinna». Svend Grundtvig tenkte seg at visa var ein variant av «Elverhøy» (DgF II, 105–106), men likskapane er få, og det er berre desse tre songarane som knyter visa til overnaturlege vesen.

«Tak hardt i hand…» har vore godt kjend i ulike variantar over store delar av Telemark. Den fyldigaste varianten, på 28 strofer, skreiv Sophus Bugge opp etter Gunhild Sundsli i Fyresdal. Gunhild utbroderer motivet med at friaren blir narra. Gro Haugen i Fyresdal kunne berre eit par-tre strofer, men refererte eit innhald som svarer til oppskrifta etter Gunhild Sundsli.

Berre éin melodi er kjend til denne balladen. Den skreiv Rikard Berge opp etter ein songar frå Kviteseid.

TSB D 143: Tak hardt i hand, trø lett på fot

Oppskrift: 1840-åra av Magnus B. Landstad etter Anne Ånundsdotter Lillegård, Eidskog, Lårdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS M.B. Landstad 5, 15 (reinskrift)

Ingen oppgjeven tittel^v133