IV.

«Olsen, Olsinis, Olsini, Olsinem, Olsen! Olsine,» – deklinera Johannes Ortvedt.

Markus Olivarius Markussen lo i høgan Sky. «Ja det er rett!» sagde han, «Olsen gjeng etter 3die. Ha-ha-ha! Olsen, Olsinis – ha-ha-ha! Ortvedt er ein Mann med Idear!»

Daniel lika ikkje aa bli deklinera; men han lo med so godt han kunde; han visste det nytta ikkje aa slaa seg sint.

«Og der er Olsen den andre!» ropa Markus Olivarius Markussen, som og var ein Mann med Idear.

Inn kom ein ung, høg Fyr med Hengje-Akslir og lang Hals; Andlite blømde i tæringfine Litir.

«Nei Takk ska’ Di ha’!» sagde han med eit Bassmaal som ingin skulde venta fraa slik ein Smalhans; «det skal Di vera blaa for! ‘Den andre’ er jæ mye for lang til aa vera, ser Di.» Han lagde Bøkane sine ifraa seg; tok Daniel under Armen; drog han med seg midt frampaa Golve; song so med brestande Mæle og store Teaterfaktir:

«Jeg – er – Olsen den første, Olsen den første, Olsen den første;
Han – er – Olsen den anden, Olsen den anden, Olsen den anden, –
– Begge vise Mænd.»

Markus Olivarius Markussen lo i høgan Sky. Johannes Ortvedt higra med; Augo hans lo, og Skjegge hans lo, og heile Karen lo; for han visste, at no kom Markussen med Deklinasjonen.

Og Markussen kom med Deklinasjonen. Apropos: kunde Herr Olsen den fyrste deklinere «Olsen»? –

Fleire og fleire kom. Ein og ein, tvo og tvo, nytvegne og bleike, slitne aa sjaa til; Svevnen sat enno i Augo paa deim; mange sagde: «uff! jæ er saa trætt i Hode i Dag.» Og for kvar som kom vart den Ortvedtske Deklinasjonen tekin upp att, og Markus Olivarius Markussen lo i høgan Sky.

Det «akademiske Kvarter» var strakst ute; Gutane kom i Flokkevis. Sùme sette seg paa Romi sine tagalle og myrke, slog upp ei Bok og stengde seg inn i seg sjølve; andre flokka seg um «Olsines» og den store Deklinasjonen. Der kom Hans Haugum. «Haugum! Haugum!» ropa heile Flokken i Kor; men Olsen den fyrste hadde fengi Daniel med seg frampaa Golve att og ropa utyvi Klassa med sin utrulege Bass: «Mine Herrar! Her stend eg fram på dette Skravle-Ting og krev, at De ein som alle og alle som ein hyller og godkjenner Olsen den andre av Dynastiet Grisenburg som min lovlege og ulovlege Ettermann i alle Maatar –.» Lenger kom han ikkje. «Ja dette Olsen!» sa Haugum; han snudde seg til Daniel og spurde um han ikkje hadde noko Gardsnamn, han heller kunde brùka. Daniel hugsa sin gamle Surbrød-Strid; m–nei, sa han; Gardsnamne var lite tess. «Hva hetter Gaarden?» spurde Haugum. Daniel vreid seg: «aa … « «Han hetter væl itte Tamperud som der jæ er fra?» spurde Olsen den fyrste; aalmenn Laatt. «Nei,» smilte Daniel; han undrast paa denne Austlendingen som vilde fortelja sovori. «Naa, lat oss høyre,» sa Haugum; han undrast paa denne Vestlendingen som var so sein i Vendingi. «Gaarden hetter Sørbr–rød,» sa Daniel. «Sørbrød; det var rart. Segjer dei Sørbrød, Folk der burte?» «N – ei,» svara Daniel, «men det skrivst so.» «Kva segjer Folk daa?» «Folk –; dei segjer … « – «Folk segjer vel Sørbraut,» lagde Markus Olivarius myndigt inn; han kunde Landsmaal. «Ja,» sagde Daniel; «dei segjer Sørbraut.» «So heiter Garden Sørbraut daa,» dømde Haugum; «og det skulde ikkje vera godt nok?» – «Sørbraut?» spurde Daniel med store Augo. Javisst! Sørbraut! «Sørbraut er eit godt Namn,» dømde Markus Olivarius. «Men Sørbrød – ha-ha-ha-ha! Søerbrøzz« – han hermde det paa Dansk –, «det duger ikkje. Ha-ha-ha! Det er dei danske Futane som hev funni paa det. Søerbrøzz, ha-ha-ha-ha!» – «Surbrød,» smaalo Johannes Ortvedt. Daniel raudna; men han kom seg att, daa han saag at ingin hadde lagt Merke til det. Markus Olivarius tala lærdt um norske Gardsnamn og danske Futar; men Haugum heldt fram med sitt. Sørbraut var eit godt og norskt Namn, som han burde brùka; – «ikkje sant, Rud?» ropa han til ein nykomin som nettupp stod og lagde Bøkane sine ifraa seg. «Heiter Garden Sørbraut?» spurde Rud. «Ja?» «So er der eit Nordbraut og?» Dei saag paa Daniel; «Ja,» sagde denne, « men langt ifraa … « «Det er det same,» dømde Rud; «Braut heiter Garden; og Braut bør De heite.» Rud sette seg; aalment Samtykke. Daniel totte sistpaa sjølv at «Daniel Braut» lyddest godt; og han skulde taka det Namne, sa han, – «om det gaar an da.»

«Hoh-oh-oh! gjeng an?» braut det laust med stort Braak og ein hol, hivande Laatt fraa «Myrkekroken» der Aslak Fjordan hadde sitt Rom; «enn Don Pedro daa? Don Pedro de Monsen, o-oh-oh! – som skifte Namn kvar Gong han flutte, so naar dei skulde ut med Rekningar paa Monsen, so heitte han Larsen, og naar Rekningane lydde paa Larsen, so heitte han Rabbestad; og kom det Rekningar paa Rabbestad, so heitte han Monsen att – hoh-oh-oh-oh!» Men no kom ikkje Aslak Fjordan lenger.

Døri gjekk upp paa vid Vegg. Og inn steig, stor og røseleg i sin lange blaae Slengfrakke, aalvorleg som ein Senator, men med Skalken glyrande fram gjenom graablaae kloke Augo attum Brilleglasi, og med den høge, breide, haarsnaude Skallen liksom lysande av Aand og Vit, – «Gammeln».

I Hælane paa seg hadde han ei Rad av Gutar som kom for seint. Det var helst slike som høyrde med til «Botnskrape», og som jamt var burte; men i Latintimane kom dei; for daa var der «saa mye Morro». Gammeln stelte seg upp og stod og saag paa deim. Der kom Isak Abrahamsen Opjorden i si fjørprydde Vadmaalskufte og med eit Hovud saa urydigt som eit Kraakereir; full hadde han vori, og vaska seg hadde han ikkje; Bøkane sine hadde han gløymt; «gjeng’e du reint laus du,» sagde Gamlen, «liksom Øyken i Fjelle; he!» Der kom dei tvo unge Herrarne Wall og Presler, finstrokne og strake, med Floshattar, Lorgnettar, Sigarar, Spaserstokkar; dei letta fjongt paa Hatten for «Rektor», giorde eit Byks burtyvi Pultane og sette seg paa sine Plassir med dundrande Applomb. «Ha, ha, ha!» sagde Gamlen. Der kom Lars Risvold, eit herlegt Steinbrjotar-Emne, med ein Rygg som ei Laavedør og Armar som Eik, firkanta og svær, trufast som ein Hoggestabbe; til Slutt Bernt Bruvik, lysande av Saapevask, slettkjembd og pynteleg, aalvorsam og truverdig; han bøygde seg fint for Gamlen, men skýna snart, at han enno var for tidleg ute.

For no gjekk Gammeln burtaat Døri og vreid ho i Laas. Mang ein Syndar kvakk, der han sat; for no hugsa Karane, at det var i Dag Gamlen skulde hava Pengar for Oktober.

«Ja naa, Gutter, naa faar Dere vera snilde mot en gammal Mann!» tok han i paa sin skjemtefulle Maate, mest med eit Graatemaal. Det var ikkje so greidt aa vera til for honom heller, sa han. Det var nok av deim som vilde gaa paa Skulen hans og lære Perioden og bli Folk, og faa ei Grunnskuring i Livius – «aa, Livius, Gutter!» – men so var det desse Skillingan, maa-tru. Ja-ja; dei hadde visst vori saa snilde mot’n alle som dei berre hadde kunna; men jaggu trongst det au. Han var ein gamall fatig Mann; og i Dag,– «vet dere hva som hendte mig i Dag, Gutter?» Jau, i Dag, fyrr Fanden fekk skott seg, hadde Gammeln havt «Besøk», – «Besøk av to svartklædte, høflige Mænd» … «og Dere vet vel, Gutter, hvad det har paa sig: aa faa Besøk av to svartklædte høflige Mænd paa Morrakvisten? Og vet Dere det ikke, saa gid Dere aldri maa faa vite det. Har Dere Penger, Gutter?»

Gutane lo. Og dei som hadde Pengar kom med deim. Vestelommur og Pungar vart vrengde og krengde rundt alle Pultar; ein fann tvo Dalar, ein annan tri; sùme var rike og kom med Femma full; og Gammeln nappa til seg alt han fekk i, liksom han var rædd dei skulde taka det fraa han att. Men dei som inkje hadde, dei tagde og liksom gøymde seg. Eller dei gjekk fram og orsaka seg som dei best kunde.

Millom desse siste var det ein som Daniel gav Gaum etter, av di han orsaka seg so godt; det var Bernt Bruvik. Han fortalde ei Sogu som godt kunde vera uppdikta; men som han der stod, truverdig og grunnskikkeleg, trygg paa aa greide seg, med ærlegt Andlit og usvikelege Augo, – ein var nøydd til aa taka hans Ord gode, anten so ein trudde deim eller ei.

Daniel misunte Fyren denne Gaava til aa greide seg. Men han tenkte mest paa Gamlen. Kunde alt Folk taka Pengespursmaale som han tok det, so vilde Verdi langtifraa vera so vand aa greide som ho var.

– Gamlen læste Døri upp att; Latintimen byrja.

Latintimar som desse hadde Daniel aldri drøymt um; Latinen vart beint fram aandfull. Ja sjølve Grammatiken kom det Liv i. Det var som Haugum sa: Gamlen var Trollmann.

I Dag fekk han fat i den fine Staven til Herr Presler og sette seg til aa «spéla»; Staven brùka han til Boge, og med den andre Handi leika han uppetter ein innbilt Felehals som til den gildaste Slaatt. Og so song han. «Amo – amas – amat – amamus – amatis – amant!» – Gutane med, alle som kunde halde seg aalvorsame. «Ska’ vi ta’ den engang til? – aa ja. Amo, amas, amat! amamus, amatis, amant!» Men naar Gutane skulde greide seg aaleine – Gamlen sat berre og «akkompagnera» –, so gjekk det i Surr. «Nei; naa faar jeg til igjen,» sa han; og i Veg bar det paa nytt. Og daa ikkje det heller hjelpte, kasta han «Bogen», treiv seg med fast Fingertak i Nosi og las amo med eit Mæle og eit Andlit so Gutane storhauka.

Han hadde «Knep» og Paafynster utan Tal. Men kor mange han hadde, og kor rare dei kunde sjaa ut, han fekk alltid noko ut av deim. Det var ein «Metode» som ikkje hev vori uppe korkje fyrr eller sidan; for Metoden var Mannen, og Mannen var eit Geni. Og korleis det gjekk og ikkje gjekk med Gutane hans, – dei tala aldri med slik Varmhug um nokon Mann som um gamle Heltberg.

I Gramatiken laut dei hjelpe seg med Madvig. «Andre Boller» skulde det sidan bli: «naar jeg en Gang faar ud min herlige Grammatik, som ligger hjemme i min guddommelige Bordskuffe, saa vil der oprinde en ny Æra i dette formørkede Land,» spaadde Gamlen i Homer-Maal; eit Ordrag or denne Grammatiken skulde dei elles snart faa. Men dei greidde seg med den Grammatiken dei fekk i Timane. Det var ein sann Skalde-Grammatik. Sogur og Bilæte i Fylgje og Flokk: um «Sprog-Geniusen» som var komin til Jordi og hadde skapt Tungemaali; um Præpositionane som ein Gong «stod pent i Baas», men sidan braut seg ut, so alt vart ei Babels Røre, eller um Ordbolkane som det ikkje var tie men tri av; «i Evighed! der er tre!» Allting var tri; det var endaa ein fælt klok Mann, som hadde vorti galin av di han saag at allting var tri; og no var Trilogien den høgste filosofiske Sanning.

Men naar han tolka dei gamle Skribentane lika han seg best. Daa var han som ein Eldleik av aandfulle Lentur, og Bilæte og Likningar kom sprakande og lysande so modigt og so lystigt som i ei Komedie av Shakespeare.

Men norsk var han; og Daniel vart upp i Under yvi, kor godt han fekk Latinen til aa høve med vaar nordiske Aand. Naar han fortalde um «Cæsarguten», som kom og gjorde Soll paa Remdølom og Bellovakingom i Gallia, den Styggheita, som var so raa som Kua upp i Aasen, daa var det so ein kjende seg mest altfor mykje heime, totte Daniel.

Men han kunde vera klassisk au. Som naar han fortalde um sin kjære Horats og um Live paa hans Lystgard. Der livde dei idealt! Med Kransar av Vinlauv laag dei til Bords ved den sildrande Kjelda og drakk den perlande Falerner til Klangen av Lyre-Spel; «det var noko anna enn aa liggje upp paa Romerike og dyrke Poteter, det, Simon Husmo!»

– I Livius tok han i Dag Lars Risvold upp; daa visste Klassa at her vart Gaman. Lars Risvold var ein snild Gut, men kunde kje noko. Han var av desse Bygdeljosi som gjekk her inne og stræva Aar ut og Aar inn og ingin Veg kom; aat upp og øydde burt fyrst det vesle dei sjølve raadde, og so alt som Systken eller Skyldfolk kunde skaffe, og sistpaa kvar Skillingen dei kunde laane ihop; for heime galdt dei for store Ljos, og paa Kyrkjegolve hadde dei stadi No. 1; Fleirtale av desse enda paa «Fabriken».

Livius fortalde i Dag um Lartem Porsinnam. «Dette er netop noe for dej, Lars,» sa Gamlen; «aa hetter Lartem i Nominativ?» Men det kunde Lars ikkje greide. Og Gamlen jamra: «ho er diger i Dag»; – «ho» var den Trollmagti han slogst med jamt: «Raaheita». «Ja, ja,» lagde han til; «det er verste Ti’a ossaa naa. Naar ‘a kommer fra Fjelle om Høsten, saa er ‘a feit, og saa rauter ‘a; men jeg er Fa’n pine mig inte rædd for aa gaa inn i Baasen tel ‘a lel, jeg!» – han rette seg upp. Og han dreiv paa med Livius.

Men der umsette Lars Consilium med Folkeforsamling. Gamlen upp. Stabba burtyvi Golve; vreid seg og jamra seg. «Aa Gud hjelpe meg arme Mann. Det vert ikkje Raad aa lìva for meg i denne Verdi! Dersom du fekk høyre, Lars, at det var komi ein Mann til Byen, som heitte Krag, og du so kom paa Gata og saag ei Kraake paa ein Hestelort, vilde du so taka Luva av deg og helse paa Kraaka og segja Goddag, velborne Herr Krag, velkomin til Byen? – Nei. – Men det er det du gjer her, Lars! Du tek Kraaka for Krag, Lars! Hugsa no det, Lars. Consilium med s er ikkje Concilium med c. Aa, eg arme Mann! Aa, desse Karane som inginting vil lære! Eg kann likso godt tinge meg Plass paa Mangelsgaarden med det same!» Og han heldt fram med graatande Maal og stor Jammer: «Aa er consilium med s, Lars? ‘aa er consilium med s, Lars Risvold? Consilium med s, det er Samraad det, Lars Risvold! Det er Samraad det, Lars! Hugsa no det, og lat ikkje ein gamall Mann svelte ihel for di Skuld! – Men Concilium med c,» sagde han og vart stram, «det er Raadsforsamling, det; det er Folkeforsamling, det, det er der, Cicero talar mot Catilina og Cato mot Carthago; hugsar du det, Lars Risvold? – Ja set deg ned daa, Lars! – oh! oh! set deg ned og skjem deg, Lars, fordi du ikkje – oh! oh! oh!» – Gammeln fekk ei asthmatisk Rid og hosta som han skulde kovne – «ikkje kunde skilja millom – oh! oh! oh!» – Hosten tok Magti.

Ein annan kom upp, og det gjekk likare. Men daa dei kom noko lenger ned – der stod: nisi, quanta vi civitates libertatem expetunt, tanta regna reges defendant –,nisi – defendant: um ikkje Kongane vil verja sine Rike likso kraftigt som Borgersamfunde søkjer Fridomen … daa stod han fast; han tok tanta til regna. Daa bar det uppatt med Gamlen. «Høyr, min snilde Halvor Mosebø! Dersom du gjekk paa ein Veg og raaka fyrst ei fin Dame, og so ein Student, og so ein Gris, og du strakst etter fann ein fin Silkeparasol liggjande i Vegen, vilde du daa gaa med Parasollen til Grisen og segja: undskyld, høistærede, Di har visst tapt Deres Parasol? – Nei, Halvor, so taapin var du ikkje. Du flaug i Veg til du raaka den unge Dama, og so bukka du og gjorde deg blid: om Forladelse, min Frøken, men De har vist tapt Deres Paraply! Ja visst gjorde du det, Halvor. Men her gjeng du til Grisen med Parasollen, tek tanta til regna av di regna stend nærast. Men tanta høyrer til vi; quanta vi, tanta vi, Halvor Mosebø!» – Gutane lo, men dei fylgde med. Og dei gløymde ikkje lett slike «Timar».

Sistpaa kom Gammeln innpaa Innhalde av det som «Tarkvinius Superbus eller Tarkvinius Storsnut» hadde sagt, og heldt eit Foredrag um Rom og romersk Politik, som var det mest aandfulle Daniel hadde høyrt i si Tid. Endeleg reis han upp og slo ut med Handi. «Nu er vi færdige,» sa han høgtidsamt. «Nu er vi – ved Gud! – aldeles færdige; nu kan vi gaa videre.» Og han sette seg og gjekk igjenom Leksa til næste Dagen. –

– Daniel budde paa eit Loft i Akersgata. Rome var ikkje lite; men det var laagt og hadde Skraatak; dei smaae Vindaugo braut seg ut gjenom Take. Kantar og Kræar var her nok av; Utsyn hadde Daniel til eit Par Hus-Tak og nokre Skorsteinar. Men han lika seg her. Rome var lognt og koselegt; og den stengde Utsyni gjorde at han kjende seg liksom so trygg og godt gøymd.

Byen lika han òg paa ein Maate. Her var kje som han hadde tenkt; her var smaatt og graatt i graatt for det meste; det var utrulegt so simpelt som her kunde sjaa ut mest all Stad, so nær som upp paa Homansbykanten. Men for Daniel var alt nytt og dermed gildt. Den einaste Stubben Storgate Byen hadde, Stykke fraa Storthinge til Slotte, var so gild med alle sine Krambuir og Tre og Slotte øvst uppe som ein breid Vegg, at han sakna ikkje sine Marmordraumar so mykje endaa.

Det var vel so, ein Storby skulde sjaa ut. Dei som hadde Tilsyn med Bygningsstelle her, dei visste nok korleis det skulde vera.

Draumen um aa koma uppi noko stort eller forunderlegt seig fort av han. Han saag ingin Ting som minte um Eventyr. Folk saag svært kvardagslege ut; og um han ein Gong imillom raaka ut for ei gild Vogn, so visste han, at inni den sat det vel i det høgste ein Grosserar.

Men ein Ting arga han: Folk var so kaute paa det. Han totte dei gjekk og smaaflirde aat han mest kven han saag; og um han so berre kom inn paa ei Krambu, eller han skulde hava seg eit Kvartpund Petum hjaa ein Tobakshandler, so var dei Diskemennane og Sigarjomfruine so kaute og krønske, at han vart baade bljug og brydd. Det var vel det at han ikkje tala fullfint enno. Men det skulde snart laga seg.

Den einaste Moro han hadde var, naar han ein Sundags Eftermiddag i Skùmingi kunde vera med Haugum og Aslak Fjordan og drive upp og ned «Karl-Johan». Daa kjende han seg fri; og glad som ein Smaagut gjekk han og glodde paa alle desse fine Folk som strauk att og fram inn-under Hus-Rekkjom som Fisk under ei Aabredd. Stundom kom det fjonge Gjentur – heiltupp Frøknir var det visst – og saag paa han med slike Augo at han vart reint varm um Hjarterøtane; daa kunde dei gamle Eventyrdraumane hans livne upp att. Men dei unge Frøknine gjekk alltid sin Veg; og han høyrde aldri noko ifraa deim.

Det var elles sjeldan han kunde drive ute; paa Fabriken fekk dei so vitlaust med Leksur, at skulde ein fylgje med, laut ein lesa baade Dag og Natt. No lærde Daniel seg dessutan til aa røykje; det høyrde med til Studenterlærdomen det au. Og so sat han si meste Tid paa «Hybelen» og las; røykte og las so det verkte i Hausen. Det var stridt, men det var karslegt; no kunde han daa kjenne at han studera. Byrg skreiv han heim, at han las so det heiltupp røynte paa Helsa.

Av Kjenningar fraa gamalt hadde Daniel tvo, Ole Bentsen og Peter Dirk; desse gjekk no i øvste Klassa. Peter Dirk var nokonlunde den same, smaa-lentug og pynteleg. Men Ole Bentsen hadde vorti gudeleg her inne. Han var komin til aa bu hjaa ein heilag Skomakar, fortalde Johannes Ortvedt; «og da han forstod at han kunde faa bo for halv Pris naar han omvendte sej, saa omvendte han sej naturligvis,» meinte Johannes. Daniel kunde sjaa, at Ole Bentsen hadde fengi eit anna Lag. Det rolege kjøtfulle Andlite hadde stivt seg og strekt seg og vilde vera aalvorsamt, og dei smaae graakalde Augo stræva med aa sjaa kjærlege ut. Og Daniel forstod snart, at Ole Bentsen gjekk med Tankar um aa frelse honom au. Dette vart brysamt. Daniel kunde ikkje umvende seg fyrr han hadde freista det ideelle Studenterliv; men at han tenkte so torde han ikkje vera ved; naar daa Ole Bentsen tok til aa tala um aa agte paa Naadens Tid, so var Daniel reint ille farin. Endeleg skýna Bentsen at Guten var komin i Hendane paa Hans Haugum og gav han upp; glad var Daniel.

– Vinteren var lang og Leksune stride. Ein kunde lesa baade Natt og Dag, og endaa var det raadlaust aa fylgje med. Daniel trøytna. Aa, at alt i Verdi skulde vera so tungt! I Grunnen var det nok med Skulearbeide som med alt Slit: det var ei Straff for vaare Syndir.

Etterkvart merka han seg, kva det var for Lærarar ein kunde «taka det lett» med: og so tok han det lett med deim. Lærde ikkje det dei sette ‘n fyri, og var ofte burte fraa Timane deira; kunde andre fara soleis, so kunde vel han med. Han trøysta seg med, at han var nøydd til det.

Ein ujamn, av likt og ulikt samanrekin Flokk var det, han var komin ihop med her. Det meste var Bondegutar og Smaafolks Sønir; men her og der kunde ein sjaa Velstandsfolk med, slike som var burtviste fraa Latinskulen, eller som av andre Grunnar fann det laglegt aa skjote denne «Beinvegen til Eksamen». Her sat friske, grøne Sekstanaaringar jamsides med røynde Skjeggjebussar og Fleinskallar paa 30; vyrdelege Skulemeistrar sat saman med glade Sjøgastar; heilage Mennar som Ole Bentsen maatte sitja i Lag med Ranglefantar og Galningar som kannhende ikkje gjorde stort anna enn drive rundt etter Moro. Saag ein heile Flokken under eitt, hadde han noko fortrykt og forkomi yvi seg, eit Drag av Stræv og Sut, av vonde Dagar eller Rangel; mange gjekk laakt klædde, med skitne Halskragar og Handkragar, med Brøkar upptrødde ned med Hælane, med skeive Sko, med geniale Hattar; burtmed Omnen sat ein Gut med Vinterfrakken paa seg endaa naar Omnen var raud; Tingen var at han hadde Hol i Broki si paa ein Stad … der ein ikkje maa hava Hol i Broki; og det kunde han ikkje dylja paa annan Maate. Mange saag ut som dei smaasvalt; og dei som freista aa fylgje med, gjekk gjerne med ei jamn Skodd yvi Heilen, tunge og mødde av Nattevaking og Ovarbeid, so dei ikkje var heilt-upp seg sjølve. Di lenger det leid, di tyngre det gjekk; det vart mindre og mindre av Godlag og Godskjemt. «Klasse-Aandi», som aldri hadde vori sterk, døydde burt; Flokken skilde seg sund i Smaaflokkar; og dei som ingen Flokk hadde aa sokne til, gjekk og tusla aaleine.

Det dei rødde mest um var vel det dei hadde minst av: Pengar. «Den som hadde Myntsorter!» – den Visa gjekk fraa Morgon til Kveld. Men kom dei inn paa «store Spursmaal», Politik, Nationalitet, Tru, kunde dei bli baade varme og heite. Alt fraa fyrsto hadde dei skilt seg sund i Meiningsflokkar; der var liberale og radikale, der var «norske» og «norsk-norske», Kosmopolitar og Maalmennar. Dessutan var der ein Flokk «meiningslause», slike som «ikkje brydde seg um Politik». I Trui var der like eins Meiningsskilnad; der var Grundtvigianarar, helst millom Seminaristane; og um Jens Rud og eit Par andre vart det sagt at dei skulde vera «Ny-Rasjonalistar». Men uppi øvste Klassa skulde det jamvel finnast Folk som ikkje trudde paa nokon Ting.

Med slike gjekk det som det kunde. Det var ikkje greidt. Dei kom til Byen unge og faakunnige; misste si Barnetru og hadde inkje aa setja i Staden; kunde daa ikkje alltid bera eit slikt Tap. Det var ymist slikt aa høyre gjeti. Haugum fortalde soleis um ein Rødberg, som hadde slept seg so reint yvi; mest endaa verre meinte Ortvedt det var med denne stakkars Olai Juberg; det var ein av dei rette, det. Han saag so roleg og skikkeleg ut, at ein skulde tru det var ein rein Mors-Unge; men i lognaste Vatne var verste Grunntrolli. No gjekk han ikring med snaud Skolt og avblømt Andlit og var visst reint øydelagd. Daniel vart rædd av aa høyre slikt; han sende ein løynleg Sukk upptil Vaarherre um, at det ikkje maatte gaa slik med honom.

Av Klassekammeratane var det Hans Haugum han kom til aa like best. Det var fullvaksin Kar, den Haugum; han hadde i fleire Aar vori Skulemeistar. Han var inne i alt som høyrde den «folkelige Vækkelse» til; i hans Lag fann daa Daniel att mykje av det han hadde lært hjaa Kapellan Hirsch og i Grunnen livde paa enno. Men han torde ikkje vise seg varm i si «folkelege» Tru; slikt vilde korkje Kapitalist Finsen eller Grosserar Helle like, um det eikorleis skulde koma attfor deim.

Fleirtale av disse som her gjekk var Folk som laante seg fram eller vart hjelpte. Berre ein og annan greidde seg sjølv – Haugum, t. D., hadde spara seg ihop litegrand i sine Skulemeistaraar – eller hadde ein rik Far til aa hjelpe seg, som Jens Rud. Dei fleste livde paa Armodsvilkaar, «sùme med fire Dalar Maanaden og sùme med ingenting», som det vart sagt; Daniel fekk ein Vyrdnad for desse «Sveltekunstnarar» som mest vart til Ovund. Han tok til aa skýna smaatt um Senn, at berre Hugnad var det ikkje aa staa i Skuld, um det so var til godt Folk.

Sùme av deim som «livde paa Laan» hadde eit mindre godt Ord; det gjekk stundom gali med deim. Ender og daa var det Skrap reint ut: Slusk som gjekk til Prestar og snilde Folk og skrymta og laug, og sidan sumla burt det dei fekk; millom fleire som soleis skulde vera komne meir eller mindre «paa Drift» vart serleg Rødberg nemnd.

At det var best naar ein kunde greide seg sjølv var alle samde um. Det einaste var, at ein gjerne kom noko upp i Aari fyrr ein naadde fram daa, og at det ofte røynde stridt mykje paa Helsa. –

– Var Haugum Førar for dei folkelege, so kunde ein endaa meir segja at Jens Rud var førar for dei radikale. Daniel trudde lengi at Jens Rud var ein Presteson. Han saag ikkje ut som Bondegut; han hadde ikkje dette breide, kraftige yvi seg som dei; serleg var Andlite altfor fint, og Munnen for klaart forma. Endeleg fekk Daniel vita, at Jens Rud var Son av ein Storbonde upp aa Romerike. Og endaa kunde han vera radikal. Ja han var Maalstrævar!

Til Ruds Flokk høyrde Halvor Mosebø, ein litin rundryggja gulbleik Teledøl med ei Nos som ein Sadel og eit Par myrkegraae, sturne Augo, som syntest smaae under dei hengjande, posne Augnelòki; men i Augnekrokane glimta det stundom; for Halvor Mosebø var eit kvìkt Hovud. Daniel fekk imot han av di han kunde meir Historie enn han sjølv: men det gjorde, at Daniel tok til aa lesa Historie att. Dessutan «Sven Dufva», Per Brageland, ein høg nakkebøygd Gut med tvo klaare, rædde Gaselle-Augo, truskyldig og snild; «Pughest»; høyrde med til desse Maurane som tagde og stræva, tagde og stræva, grov seg stillt gjenom Bok etter Bok, gjenom Eksamen etter Eksamen, til dess dei fekk seg eit Kall nordpaa eller vestpaa einkvar Stad, av di dei var so gamle, eller av di dei hadde Kone og Born aa forsyrgje. Um Per Brageland hadde Jens Rud lagt, at «ett dåligt hufvud hade han, men hjertat, det var godt»; sidan heitte han Sven Dufva. Endeleg rekna dei Markus Olivarius Markussen med til «Ruderne», mest av di han var Maalmann; det var ein herdebreid, haarfager Trønder, ihùga og smaagløgg, med mange Hugmaal, snar til aa læ, ei livleg Sjæl. Han og Halvor Mosebø budde ihop; dei «disputera og lo, og disputera og drakk Øl», og heldt Mode uppe i det lengste.

Ranglefantane var helst aa finne millom dei «meiningslause», sagde Haugum. Der var Isak Abrahamsen Opjorden, som tilslutt vart tekin heim fraa Skulen; og der var Bent Bu, ein Fyr som sjeldan var aa sjaa. Olsen den fyrste og Simon Husmo hadde au sine «Øl-Ridir»; men det var berre ein Gong imillomaat. Bernt Bruvik, som «alltid hadde same Meiningi som den han tala med», laag etter alle dei Tenestgjentur han saag; og kvar Gong han fanga ei, «vart han burte fraa Skulen i 8 Dagar», gjekk Orde. –

– Fraa Tarald Ruste fekk Daniel ender og daa Brev um, at han maatte spara. For spart var spart; og Lande var fatigt; og Embættsmennane livde altfor feitt. Lias skreiv ein Hende Gong og fortalde, at alt stod godt til, og han mest ikkje kunde klara seg. Ingin skreiv um det einaste Daniel brydde seg um: Inga. Daniel sende tvo Gongir Brev til Judit og freista aa faa henne til aa fortelja fraa Klokkargarden; men den Døla forstod ikkje Meiningi.

Pengar fekk han berre so vidt han kunde slite seg igjenom. Stundom naadde ikkje Sendingane ihop; daa hende det at han laut laane. Men det var ikkje faarlegt; han visste han kunde betala. Og han vart alltid berga. Greidast var Austlendingane aa beda um slikt; Vestlendingane var meir vare av seg. –

– Ein Dag kom Jens Rud til han med ei kjærleg Helsing fraa Kapellan Hirsch. Daniel raudna. «Kjenner De Kapellan Hirsch?» spurde han. «Ja; han er gift med Syster mi,» svara Jens. «Aa; so?» – Men Daniel kjende seg styrkt av denne Helsingi; og han lova seg sjølv, at han ikkje skulde gløyme sin gamle Lærar.

Vaaren var seinare her enn heime. Det tok til aa letne alt i Marts, med varm Sol og høg Himil; men so kom April med Vinter; og naar den slutta, og det rett tok til aa verme i Bakkane, so kom Mai med ein kald Nordanvind som aldri tok Ende. Jau, paa Resten rann Juni upp, – Juni med si kvite Sol og sin tette Ylrøyk burt-yvi Fjorden og dei fagre Aasane. Og Sumaren sprang ut paa ei Natt.

Men daa vart det for varmt att. I Byen var det som i ein Bakaromn; ein kunde knapt nok ande.

Daa Daniel hadde lengta seg leid etter Frimaanaden, – so kom Frimaanaden med. Daa var dei som blaasne burt, alle dei underlege Fuglane paa Heltbergs Fabrik; og Daniel gjorde seg ikkje drjug, han heller. Ein forunderleg Ting skulde det bli aa koma heim Kristianiamann. –

– Inga Holm var bleikare no, og meir vaksi, men ikkje mindre søt. Dette Drag av mild Lengt, denne Daam av blid Drøyming, laag yvi henne enno som eit Huldreslør. Men kvi var ho so bleik, den vene Møy? Hadde ho Sorg? Gjekk ho i ein Lengt som ikkje fann Ord? Kunde ho ikkje sova um Natti for Tanken paa sin Vén? Og Daniel kjende Bringa si gaa full av søte Straumar ved den Tanken, at kannhende var det honom ho bleikna burt for i Løynd. Men … dersom det no var ein annan. Og kor rimelegt var ikkje det. Daa vart det graakaldt og tomt ikring Daniel. Og inni Bringa hans vart det like eins graakaldt og tomt, med smaae, rivande Styngir.

Naar han var til Kyrkje, sat han i Skulemeistarstolen no, til eit Merke paa, at han var komin upp yvi Aalmugen. Og han sat der og gjorde seg til for Inga Holm paa Fraastand som i gamle Dagar. Men ein Sundag hende det ein uventande og forunderleg Ting: daa Messa var slutt, kom gamle Klokkar Holm og bad han med seg heim til Middags. Daniel vart blodraud og reint fortryllt. «Takk … Takk,» sagde han. Kunde det vera Inga sjølv, som –! Saman med ein av dei eldste Skulemeistrane fylgde han med Bivring i Bringa Klokkaren heim.

Gamle Holm var fornøgd med Daniel. Guten var den han hadde vori, so vidt som han kunde forstaa. So nær som i Maale daa, sjølvsagt. Dei helsesame Grunnsettningane han var heimangjord med, hadde han haldi paa; og han hadde ikkje vorti uppblaasin. Han heldt med Klokkaren i all Ting; gamle Holm vart mest kaut av aa faa slikt Medhald av ein Mann som ein daa snart kunde kalle studera.

Mons Skulemeistar tagde for det meste. Berre ender og daa kom han stikkande med eit lite Spursmaal um eit eller anna som han lengi hadde ynskt aa faa Greide paa av kunnige Folk. Daniel svara naadigt baade paa det han visste og det han ikkje visste; og Klokkar Holm og Mons Skulemeistar undra seg storleg yvi Visdomen hans. Men det var for det meste Hans Haugums Visdom, Daniel no fór med.

Han tagna, daa dei kom fram mot Klokkargarden. Alt var so underlegt; det laag ein Glim, ei Hildring yvi kvar Ting; alt han saag, det liksom glyrde til ‘n og takka for sist, eller drog paa Geipen. Men ei gamall Høne gjekk og kakla og breidde seg og sagde tydeleg, Gong etter Gong: Friar? Friar? Friar?

Daniel raudna og hítna. Men han kom inn. Helsa paa Gamlemor; det gjekk nokorlunde. Helsa paa Inga; det gjekk skralt. Han var ikkje god til aa sjaa henne; der lagde seg ei Dimme for Augo, eller han fekk deim ikkje upp. Men det verste var at han ikkje kunde segja noko. Han stod og tagde som ein stor Tosk. Det var harmelegt.

Men ved Borde vart han modigare, daa han hadde fengi eit Glas Øl. Og so rødde han i Aust og Vest; han fortalde og fann paa, laante og laug; det galdt berre um eitt: at Inga skulde finne det morosamt. Men det han sagde lyddest i hans eigne Øyro som ein tom Dur.

Etter Borde var det Pipa. Vel kom det no med at han hadde lært aa røykje; han vart sitjande hjaa Klokkaren langt utyvi Kveldykti. Inga sat soleis til, at han ikkje kunde sjaa henne fraa Ruggestolen sin; men han kjende paa seg at ho var inne; og her var so hyggjelegt. Make til koseleg Stogu hadde han ikkje set. Og slik ein Hage, med slike Blomar, og med eit Lauv som skalv i Sumarvinden som ei søt Kviskring, fanst ikkje paa Jordi.

Men sidan laut Daniel paa Gjesting andre Stadir. Han maatte til Lensmannen; og der laut han vera ikkje so reint lite jaabæksk. Der var ikkje Raad med det; Lensmann Ruste hadde gjort han so mykje godt. Og næste Sundag maatte han til Grosseraren. Der vart det endaa verre. Der var Middagslag, og han maatte sitja paa ein Stad der alle saag han. Og vart vist fram. «Hm, vor Protesjé,» sagde Grosseraren. «Vi understøtter ham lidt. Vil hjelpe ham frem, ser De. Bare Bondegut; men gode Evner, siger Rektor. Ingen Manerer, som De ser; men det kommer sig nok!» – Daniel sveita. Og det vart ikkje betre, daa ein av Gjestom, som vilde vera «behagelig», gav seg til aa rose Grosseraren for denne hans gode Gjerning, og formana Daniel til aa vera takksam mot so «goddædig» ein Mann. Daniel misste heile sin Mathug. Resten av Middagen sat han og prikka i Maten og høyrde med halve Øyro paa, at ein Prest og ein Skrivar dømde Live av Jaabæk og jamra um, kor magert det var for Embættsmennane.

So snart dei var komne fraa Borde vilde Daniel røme. Men det fekk han ikkje. Han skulde «versgo ha Kaffi». Dessutan, lagde Grosseraren til, hadde han godt av aa vera med i fint Selskap, so han kunde lære Folkeskikk. Daniel laut «vera med»; Grosserar Helle hadde Bruk for Protegéen sin. Han vart utspurd um baade eitt og hitt; og daa dei kom inn paa Politiken, sagde den same «behagelige» Gjesten, Herr Pastor Ring, at han vilde vone Daniel ikkje var Jaabækianar. Daniel «hadde ikkje tenkt noko vidare yvi Politiken,» og det sagde Pastor Ring var rett; Grosseraren meinte au at Ungdomen burde halde seg ifraa slikt. «Men Jaabækianar vert han no ikkje,» lagde Grosseraren til med ein Smil. «So mykje Tiltru hev eg til Guten!» –

Hjaa Finsen var det paa ein annan Maate; Finsen brydde seg ikkje um Politik. Men so vilde han vita um Daniel hadde funni Frelsaren; det var ikkje greidt det heller aa vride seg ifraa. Sistpaa fekk han ei lang Fyriteljing um aa søkje Skaparen i sin Ungdom. Og so kom Finsen med sitt: um Daniel ikkje kunde vilja tenkje paa Missjonen. «Ikke saa aa forstaa, kjære Ven, at jæ vil lægge naaget Præss paa dej,» sagde Herr Finsen; men … han vilde kunna hjelpe Daniel med so mykje større Glede, um Vaarherre bøygde hans Hug til Missjonsarbeide. Skulde det ikkje vera herlegt og stort aa faa vera med aa byggje Kristi Kyrkje i Sululand? Maatte det ikkje vera eit sælt Arbeid aa faa føre Frelsebóde ut yvi Verdi til deim som enno laag i Myrkr og i Daudens Skuggar? – Daniel var i si verste Beit. Daa fekk han ein frelsande Tanke: «Mor vil ikkje,» sagde han. Dermed slapp han. Og han totte han hadde greidt seg godt. Det same totte Mor hans, daa han sidan fortalde det til henne. –

– Daa han var komin godt og vel inn til Kristiania om Hausten att, fekk han høyre at Grosserar Helle hadde spéla upp. Daniel vart reint fortenkt, men – ikkje uglad. So var han daa kvitt den Formyndaren. Men daa han strakst etter fekk Brev fraa Lensmannen, at heretter laut han berge seg med endaa mindre Pengar enn fyrr, kolna Gleda av att.

Paa Skulen gjekk alt som fyrr. Men fire av Gutane var gjengne ut: Wall, Presler, Simon Husmo og Bernt Bruvik. Den siste sagde dei hadde gift seg med ei rik Slagtardotter og skulde vera Handelsmann. Men tvo nye var komne inn att, tvo som hadde vori uppe og stroki. Den eine heitte Gregus Johnsen; det var ein lang, bleik Fyr som dei sagde var Diktar; han hadde endaa skrivi vers i «Posten». Den andre var gamle Vidunderbø. Hans rette Namn var Underbø; men han hadde vorti namngjetin og umdøypt, av di han «snart i ein Mannsalder» hadde «gjengi her inne og stroki til Artium». Men kor lengi han strauk, og kor ille det gjekk, han heldt ut og heldt ut, seig som eit Vidunder. No var han langt ut i Aari, so dei for Moro Skuld fortalde at han hadde ein Son som var Student, og som i «Eksamenstidine» las privat med Far sin «til aa hjelpe den unge Mannen fram». Det var aalmenn Tru, at Vidunderbø kom til aa gaa som ein ny Jerusalems Skomakar og strjuke til Artium æveleg. –

Meir enn nokon Gong dyrka Daniel si huglagde Møy i sine einslege Draumar. Den Solskinsstundi i Klokkargarden livde han uppatt og uppatt; og ut ifraa den dikta han lange Eventyr, som alltid slutta i ein kvit Prestegard millom grøne Tre. Men daa det leid utpaa Hausten ei Stund, vart desse Draumane noko mindre heite.

Det kom ei ny Tenestgjente i Huse. Ho var fraa Vestlande og heitte Berta Maria. Det var ei skikkeleg Gjente, godsleg og snild, med eit Andlit mjukt og rundt og blidt og lokkande som ei Pannekake. Daniel saag paa denne Gjenta og lika henne. Tala til henne vaaga han ikkje; men han lika aa sjaa henne. Snart tenkte han paa henne naar han ikkje saag henne au.

Han vilde henne inginting! Men hadde han kunna noko av Bruviks Kunstir, so vilde han gjort seg kjend med henne i all Tukt og Ære; for daa hadde det vorti so mykje hyggjelegare paa Hybelen. Men Daniel kunde ikkje Bruviks Kunstir. Han vaaga seg ikkje til aa bjode Berta Maria so mykje som ein Teaterbillett.

Men likevel var han glad for ho var her. Og sistpaa tenkte han mest likso tidt paa henne som paa Inga. Det var paa ein annan Maate; for Berta Maria var berre ei Tenesttaus, og Inga Holm var Ideale. Men han maatte likevel undrast paa, at ho var so ofte i Tankane hans.

– Det var Uraad for Daniel aa klara seg med dei Pengane han no fekk; han tok til aa faa Smaagjeld. Og til Sumaren laut han hava nye Klæde au. Han skreiv til Lensmannen um dette, men fekk ikkje Svar. Endeleg kom det Brev; men det var fraa Finsen. Og denne skreiv, at Herren i sin Naade hadde kalla Lensmannen heim til seg. Og Finsen torde segja at den gamle Mannen i Sanning hadde fari med Fred. Han tvila ikkje paa at den Sjæli var frelst; og for det maatte me alle, og Daniel ikkje minst, lova og prise Herren.

Ja, Daniel kunde vera med paa det. Men kor gjekk det med dei nye Klædi? Finsen skreiv ikkje eit Ord um deim. Derimot skreiv han um, at han no vart aaleine um aa hjelpe Daniel. Og han skulde halde ut til Artium; men daa fekk Vaarherre hjelpe lenger. For fraa Hausten av skulde Finsen halde ein Gut paa Missjonsskulen; og meir magta ikkje han.

Daniel vart kald. Det syntest vilja laga seg so, at naar han endeleg ein Gong naadde so langt at han vart Student, so skulde han paa nytt Lag koma paa berran Botn.

Boken er utgitt av bokselskap.no

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.