V.

«En! to! tre! Pu-ns!» – «En! to! tre! Pu–ns!» Dei dundra Takt med Hendar og Føtar, og friske unge Røystir ropa Orde ut av all si Kraft; det steig som Storm og døyvde med Velde det Surr og det Staak som fyllte Halli som eit urolegt Hav; Russelagskvelden var komin.

Fraa ende til annan var Golve sett med Smaabord og Krakkar; og kvart Bord var sett med «Russ», var svart av Russ. Russ og Ikkje-Russ, akademiske Borgaremne og Borgarar. Men i Kveld var dei Russ alle, unge og glade, unge og øre, tyrste paa akademisk Fridom og Puns.

Det var ikkje Russelag meir enn ein Gong um Aare, og det var ikkje Ungdom i Byen utan det var Russelag. Men daa vart alt ungt som akademiskt var. Vilde Russen drikke Farvel-Skaal med sin grønaste Ungdom og lyftast inn i det vaksne Samfund med Puns og Song, so vilde dei vaksne og gamle lyftast med Puns og Song inn i Ungdomen att, inn i den sæle Tidi daa det hadde vori Inngangen til Live aa faa drikke Farvel-Skaal med sin grønaste Ungdom.

Salen var fyllt. Enno gjekk det ein og annan Seinkomingen og trødde ikring millom Frakkeskaut og Føtar og søkte seg Sæte; men dei fleste var komne til Ro. Ved Bordi eller paa Bordi. Der sat dei no og venta paa Festen, rødde, ropa, hua, lo, jamta som Kattar, gøydde som Hundar og skreik etter Puns; og heile det tettsette Rome var i ein Baaregang av haarfagre Hovud og faste Akslir, av frisk Ungdom og tyrst Livsglede.

Seks hundrad Styvlar og tolv hundrad Stolebein trampande paa eit Golv, seks hundrad Hendar trommande paa hundrad Bord, tri hundrad Halsar haukande, læjande, ropande, gøyande, og so ender og daa gjenom alt dette Staake eit veldugt, taktfast Kor: «en! to! tre! Pu-ns!» – «en! to! tre! Pun–ns!» – det gav eit Buldr, so heile Bygningen ljoma.

Men der var Ungdom i Staake, so at jamvel dei suraste Skulemeistrane tinte upp og lo; og gamle høgvise Professorar sat og smilte so sælt og blidt som dei skulde ha misst heile sin Visdom.

Daniel var som drukkin av alt dette Gladlynde. Han sat i ein einaste Laatt. Kvar ein snudde seg var der Leik og Gaman; alle Skjemtegaukar fraa alle Skulane hadde samla seg her, og kvar kunde sitt. Og alle dei skjemtefulle Ord og Ordtak og alle dei range Spursmaal og snøgge Svar og all den ravgalne Latinen som flaug gjenom Lufti som ein Nissedans! So fri som her hadde Daniel aldri kjent seg. Kvardagslive med sitt Stræv og sitt Mas var gløymt; Folk hadde lagt Tankane og Sorgine etter seg heime; Morgondagen var ikke til; Gleda, Gleda aaleine livde; dette var aa vera Student; dette var det ideale Studenterliv.

Men Punsen gjorde seg drjug, og Russen vart utólug. Rundt heile Salen reiste det seg Rop etter Gudedrykken; der var ei Tramping og eit Lurve-Leven, so det var svært godt aa hava tjukke Øyro. Ein ung Fyr med eit blaatt Band paa Bringa ropa inn gjenom ei Dør, at Punsen trong si Tid, den med! – men han vart ikkje høyrd; kven brydde seg um slikt Prosatull.

Endeleg viste det seg ein Skjenkjesvein; og strakst etter fleire; Punse-Kannur hadde dei og Glas. Hurra! Hurra! Alle Hundar gøydde, alle Hanar og Gaukar gól; men dei som maatte vera Folk, klappa i Hendane eller hauka. Og med ein Gong ljosna Salen av hundrad vittande Hendar og Handkragar; alle vilde hava fyrst; «Pst! hit!» «Vov! vov! hit!» «Opvarter! Opvarter!» «Jens!» «Kristian!» «Munnskjenk!» «Ganymedes!» «Pst! Pst!» – og Salen var aa sjaa til som ei kraumande Maurtuve. Utruleg snøgt kom det Puns utyvi til alle Bord; og Hans Haugum fekk ei Kanne aaleine til seg og sin Flokk.

Og etterkvart som Folk var forsynte, vart Gleda mindre skraalande, meir inderleg, vart liksom til ei smaaputrande Koking av Smaaprat og Laatt, med eit og anna haukande Rop inn-millom. Alle var samstelte um, at Punsen var laak, for søt og for slakk, berre noko Skvip; men Puns var alle dagar betre enn inkje Puns; og ein fekk taka det att i «Kvantiteten».

Daniel totte Punsen var god, han. Men han heldt med dei andre, daa dei maatte vita det betre. Og han sette upp ei Skýnarmine og sagde til Aslak Fjordan, at det var ikkje Puns; det var berre Sukkervatn.

Men der kom Magister bibendi.

Det var ein ung, høgvaksin Gut med svært Haar og brunbleik Hud; ein diger, djerv Munn hadde han og var aldri det Slag rædd. Han vart fagna med eit stort Skraal, smilte, bukka, tok seg ein Slurk Puns, sagde Hm! og lagde i Veg:

«Mine Harrer! (all right! Hurra!) Snart – er den Dag kommen – (Hurra!) da vi – for Alvor – kan sige Farvel (Kykeliky!) – til den Tid (Jubel, Remjing) – til den Tid (vov! vov! vov!) som vist de fleste af os – mer end en Gang … eh! eh! eh!» – Talaren laut hoste. Han svelgde Hosten med ein Slurk Puns og vilde byrja att; men no hadde heile Salen fengi Hoste. Eh! eh! eh! oh! oh! oh! hosta det fra alle Kantar og Kræar som i ei Kyrkje paa Nyaarsdag, og sistpaa tok ein til aa njose – uih! uøyh! – so det song i Veggjom; Fyren vilde tydeleg faa Magister bibendi med til aa njose; og han naus og naus, meir og meir hjarteleg, meir og meir forførande: uih! he; uih! he; – men magister lét seg ikkje lokke. So snart Hostingi og Laatten hadde stilna nokorlunde, hogg han i att som inginting var, skrikande paa med sine breide Vokalar og harde rivande r’ar, so det kunde høyrast under ein Foss:

– – Segja Farvæl til den Tidi, som dei fleste av oss – visst mang ein Gong – – paa vor Gute Vis (æh? vov!) hev forbanna (Bravo! Bravo! Bravo!) som ei Trældomstid (Mja-au). Faustis avibusFaustis avibus: um alt gjeng vel. (Hurra!) vil me no – um faa Dagar – vera vaksne (Kykeliky!) og frie Mennar – vera Studentar, mine Harrer, norske Studentar! – Langt jublande Staak; Hurrarop, Hauking; lang nedi ei Kraa gól ein Gauk.

Talaren lagde med mange Ord og Likningar ut den store Skilnaden millom fyrr og no, og Daniel forstod han so godt: Grunnskilnaden var, at Skuleguten var nøydd til aa arbeide, men Studenten kunde gjera som han vilde. Studenten arbeidde, naar Aanden var yvi han, «naar Minerva vilde» (Bravo!), «og naar Minerva ikkje vilde mine Harrer» (so vil Venus! Kykeliky!), – so hadde Studenten det store præ, at han sjølv raadde yvi si Fritid (»Skaal!» «Hurra!» «Pereat Rector!»). Og det vilde segja, at fraa no av var me haldne for myndige Mennar.» Talaren drakk. Aalmenn Jubel.

Daa han skulde til att kunde han ikkje koma til Ords; alle Hundane gav seg til aa gøy; dei skýna at no vilde han innpaa det aalvorlege. Vov, vov! «Og no, mine Harrer» – vov, vov! – «Og no, mine» – – «Silentium!» skreik Magister med fælt Maal; og det hjelpte. Han gav seg til aa leggje ut um Andsvare ved aa vera «myndige Mennar»; og det fekk han gjera nokorlunde i Ro. Naar Samfunde «sleppte oss lause», meinte han, so gjorde Samfunde dette i den Trui, at me var vaksne nok til aa vera vaare eigne Skule- og Tuktemeistrar; og i den Trui burde daa Samfunde ikkje svikast. Taleren gjekk sistpaa yvi til ei Skildring av den sanne Studenten, ei Skildring, som vann stort Samtykke, av Daniel ikkje minst. Den sanne Studenten var fyrst og fremst ikkje «Materialist»; han lét Kræmaren syrgje for det som høyrde Gryta til; sjølv livde han for det sanne, det fagre og store; den sanne Studenten var ikkje heller «Melankolist»; han lét kvar Dag hava si Plage, og elska, som Dr. Morten Luther hadde sagt, «Piger, Vin og Sang» yvi alt («Hurra!» «Fanden spare!»). Endeleg var den sanne Studenten – trulova. Men her kom Talen mest burt i Jubel og «Skaaling»; Daniel drakk stilt for seg sjølv ei Skaal for Inga Holm – som han i Kveld aaleine vilde minnast –; Magister skreik seg reint maallaus, fyrr han naadde til Endes paa Talen sin.

Og no sette alle desse nyfødde myndige Mennar seg til aa skrike ut av fyllte Lungur si umaatelege Glede; og dei trampa Samtykke med Styvlehælane so Salen skalv. So vart Russesongen spreidd ut-yvi Flokken, flagsande gjenom Lufti, som Fivreld; Musikken uppaa Treve skar i aa spela; og Songen steig, ylande gjenom Salen som ein glad Storm, Sigersongen um at no var dei ikkje lenger Skulegutar, men Russ, og at snart skulde dei, faustis avibus, vera Studentar.

Songen gjekk fyrst ein Gong med Musikk, og sidan utan Musikk; daa vart det gildare endaa. Dei skilde seg sund i Smaaflokkar og song kvar i sin Takt; sidan kvar paa sitt Vers; Fridomen livde høgt, og Gleda var fullkomi. Ungdomen hadde slegi seg laus, og dei gamle hadde gløymt sin Alderdom; alt som i Salen var løyste seg upp i Song og Laatt; og Punsen gleid ned, so smerin han var, som det skulde vori Nektar.

Langt um lenge slutta Songen. Det reiste seg eit Havbrak av Klapping og Tramping, fyrst fraa ein Kant, so fraa ein annan, sistpaa fraa heile Salen, og gjenom Havbrake gjekk skakande Rop paa «Forfatteren! Forfatteræ-n!»; til dess Salen liksom ikkje var anna enn dette eine villande Rope. Og det varde lengi. Dei kunde ikkje trøytne, desse unge Bringur; og det gjorde ikkje noko um det sveid eit Grand i dei mjuke Hendane i Kveld. Tilslutt laut den sæle Diktaren fram. Det var ein ung Gut som alle dei andre unge Gutane; skvatt upp paa Talarstolen, bukka i Hytt og Vêr og var burte att som eit Syn. Lang Gledelaat; etterkvart meir rolegt.

Mange som totte her var for trongt inne, eller som hadde fengi nok av Øyredøyving og Tobaksrøyk, drog seg ut i Hagen eller paa Svalgangen og slo seg ned der med Punsen sin i smaae, hyggjelege Bordsetningar. Inne i Salen vart det meir og meir Utskiljing. Punsen tok til aa verme i dei unge Skallane; fleire og fleire fekk Hug til aa samtala med gode Kjenningar i Trumaal. Hans Haugum og Aslak Fjordan sat og dømde Russetala; ho var lite tess, totte Aslak; berre desse vanlege Talemaatane; men Haugum var forundra yvi den unge Fyren, som hadde kunna faa segja so vidt mykje i so vidt Samanheng under alt dette Staake. Daniel heldt med Haugum. Det var forunderlegt, at ein so ung Gut kunde stige fram og tala so vidt godt i so stor og kritisk ei Forsamling.

Punsen var god; Daniel vermdest. I Fyrstningi hadde han tenkt litegrand paa Far sin; men det slo han ifraa seg att; det var Skìl paa aa drikke Puns i eit Russelag og aa drikke Kornbrennevin millom Bøndar. Brennevine, det øydelagde sin Mann; men Punsen høyrde med til det ideale Studenterliv.

Og det forstod han klaarare og klaarare, di meir han drakk. Aldri hadde han kjent seg so god og rein, so høgt lyft yvi all Armodsdomen og Raaskapen i Verdi. Ja etterkvart kjende han seg so ideal, at han brydde seg ikkje um sine Pengesorgir heller.

Den einaste Kjensla som livde i hans Barm, det var Kjærleik, Kjærleik til alle paa Jordi og serleg til deim han var saman med her i Kveld, men alra mest, alra mest til Inga. Henne vilde han snart skrive Friarbrev til – det stakk so underleg i Bringa naar han tenkte paa det –; og Skaal etter Skaal drakk han for henne i Løyndom. Berta Maria vilde han ikkje tenkje paa i Kveld; i Kveld var han Russ; og ein Russ skulde tenkje paa Ideale.

Aa, so takksam han kjende seg mot Vaarherre, som av si Miskunn hadde hjelpt han fram, so han no – han, Bondeguten fraa Sørbraut i Nes Sokn – fekk smaka denne høge Gleda aa vera med, um det so berre var for denne eine Kvelden, i det ideale Studenterliv. Det var sant at Visdomsrøtane var sure. Men Frukti var søt etter Maaten; søtare enn han rett hadde visst.

– Paa Talarstolen stod det ein ny Mann, ein gamall, fredeleg Herre aa sjaa til, med graakvite Haarduskar uppyvi ein halvsnaud Skolt, og med eit Par underlege Horngluggar til Augo. «Professor Darre!» kviskra Hans Haugum. «Professor Darre! Professor Darre!» kviskra det fraa Øyra til Øyra i Salen, og ut paa Svalgangen, og langt ned i Hagen; Flokk etter Flokk kom inn att med Punseglasi i Neven og Augo i Haargarden; det vart ropa Bravo; heile Salen ropa Bravo; men meir rolegt, liksom naar Skulegutar ropar Vivat rector; Daniel visste at dette var Professoren i Filosofi.

Hans Haugum og Ortvedt spratt upp og trengde seg fram mot Talarstolen; Daniel fylgde etter uroleg og glad; no skulde han endeleg faa høyre Visdomens Ord fraa sjølve Kjelda.

Professor Darre tala ikkje høgt; men Daniel fekk Meining i det meste. Det var noko um, at Skuletidi ikkje var so leid som ein ofte trudde; naar ein vart eldre vilde ein sjaa mangt paa ein annan Maate, og daa vilde Minni fraa Skuledagane faa baade Meining og Liv. Og Professoren skaut Nakken fram og glodde ut i Lufti med Hornlyktom sine, liksom han øygna eitkvart der langt uppe og ute, som andre ikkje saag; og Salen ropa Bravo, Bravo. Men, sagde Professor Darre, lat meg ikkje gaa meg burt! I Kveld skal me ikkje vera gamle og kloke, eller gamle og galne som det heiter i ein Variant (Bravo!); i Kveld skal me vera unge og øre, eller unge og galne, um De vil (Hurra); og kven veit: kanskje er Ungdoms Galskap til Slutt den største Visdom (Bravo).

Professoren vart no meir høgtidsam. Han kremta og kom inn paa ei lang Utgreiding um det akademiske Stand, som han skildra som ein høgre Mannheim ovanum det vanlege Live. Den som kom herinn var dermed vigd til Ideens Prest; han skulde heretter lìva, ikkje for det endelause men for det uendelege, lìva Aandslive, ton bion theônton bion thêon: Live aat Gudane. i menneskjeleg Meining (Bravo!), med eit Ord, mine Herrar, i Sanning lìva for Ideen (Bravo!) Alt det smaae og smaalege, som fylgde det vanlege Live, maatte han her frigjera seg fraa; han maatte, aa segja, alltid hava Brudlaupsklædningen paa seg; for her galdt det aa vera Menneskje i høgste Meining, lìva i og for det, som i Sanning var Menneskje verdigt. Der ute i Kvardagslive var Mannen sundbytt og og sundskift i dei tusund Smaaformaal, so han aldri i Fred fekk samle seg i det ideale; han kunde ikkje i dette endelause Kav høyre Aandsharmonien gjenom alle dei spreidde Røystir eller sjaa Einskapen gjenom Dagsens brotne Straaleleik; men her, i Aandsheimen, naadde ikkje dei villande Røystir inn; her var Høgd og Fred; her fann Aandi seg sjølv; her vart ikkje Tanken sundra og sprengd av det tilfellige, det smaae og spreidde, det sundrivne og tankelause, einsiduge og endelege i det vanlege Live; her skulde ein, menneskjeleg tala, sjaa Gud som han var, tala med Aandi Andlit til Andlit (Bravo!). Ein halvfull Hund burte i ei Kraa vaaga seg til aa segja vov! men vart nedhyssa.

Der ute galdt det dei praktiske Fyrimaal, det nyttige for Dagen, det «matnyttige», um han maatte brùka eit slikt Ord; her galdt det, frigjort fraa all Vildring i det mangfelde og sundskilde, aa søkje det ævelege, det i seg sjølv væsentlege og sanne. I dette høge Live, i denne aandelege Presteskapen, var det, at mine unge Herrar no skulde koma inn; men dei kom ikkje tomhendte, um so var; dei hadde sin Ungdom.

Professoren viste kor merkeleg vel laga for Ide-Live nettupp Ungdomen var med sin sterke ideale Hug og sin Sans for det store og aalmenne. Naar den friske Ungdomen kom inn i det ideale Aandsliv, var det paa den eine Sida han som fann seg sjølv; men paa den andre Sida var det Aandi som fann honom eller fann seg sjølv i honom.

– Dei som stod ved Dørine tok til so smaatt aa draga seg ut; dei som inne sat stakk paa Punsen; det vart langt, dette, skýna dei.

Daniel høyrde paa med djup Aahug. Dessverre forstod han ikkje alt; men det fann han rimelegt. Og det gjorde ikkje stort heller; for han kjende paa seg, at Professoren hadde Rett.

Det um det høge Aandslive kjende han att fraa Kapellan Hirsch, berre det her var so mykje djupare og lærdare. Og at det vanlege Kvardagslive var noko Tufs, det visste han.

Det som kom sist var best; og daa fekk Professoren Samtykke fraa sjølve Hundane.

Det var reint gali, sagde han, naar dei unge Studentane trudde at det galdt um aa lesa so svært mykje i dei fyrste Par Aari. Det var ikkje Meiningi det. Arbeide, det kom tidsnok. Det tunge og tankekløyvande Stræv med dei tusund einskilde Ting som ein laut lære, so det heile kunde forme seg fram klaart og artikulera, det høvde betre noko seinare, daa ein hadde meir Kraft til aa dukke under i det einskilde og like vel halde fast paa det aalmenne. Ikkje for det: den eldre Alderen i desse Tidir gløymde tidt nok det aalmenne, den med, dukka so djupt i det einskilde at han bleiv der. Ja sjølve Vitskapen var aat aa blive i denne Djupni. Det var nettupp ei Tid no, daa alt Slag Servitskap gjorde seg breid og vilde gløyme sitt Samanheng med det aalmenne; Professoren bad sine unge Venir agte seg vel for aa koma uti dette. All Serkunskap var i seg sjølv daud og aandlaus. Det var ikkje Kunskapar um ditt og um datt som gjorde ein Mann til Vitskapsmann; det som det galdt um var Syne paa det heile, gaaingi av dei store, aalmenne Grunnar, av det store, aalmenne Samanheng (Bravo!). Men no trudde Professoren, at ein av Grunnane til at dei studerande so lett vilde gløyme seg burt i den aandlause Servitskap var, at Studentane ikkje i dei fyrste Aari visste aa bruka Tidi si rett, men kasta seg yvi Serstræve strakst, og trudde det galdt aa stuve i seg so mykje Kunskap som mogeleg. Men det skulde dei nettupp ikkje gjera. I dei fyrste aari skulde dei taka det i Mak (Bravo! Bravo!) og leggje meir Lag paa aa lìva eit friskt og idealt Studenterliv – eit Ungdomsliv i Ljose fraa dei ævuge Ideal – enn paa aa lesa lærde Bøkar. Dei skulde brùka Tidi til aa umraa seg, sjaa segum, finne seg tilrettes i den nye Heimen, vinne Yvisyn og Utsyn yvi dei Viddir der dei sidan skulde vandre; njote sin Ungdom skulde dei, men njote som Studentar, som aandsvigde Sveinar i Ideens Presteskap, som cives academici.cives academici: akademiske Borgarar. Og det var det herlege ved aa vera ung Student; det var det sanne Innhald av Russe-Gleda, av Fagnaden og Festen her i Kveld (stort Samtykke). Og so vilde daa endeleg Professoren slutte med eit Leve! for den studerande Ungdom. « Hurra!» «Hurra!» ropa dei Salen rundt; sistpaa døydde Ropingi burt i ei lang, brakande Klapping.

Etterpaa vart Professoren borin paa Gullstol; Daniel hadde aldri set slikt fyrr og totte det saag taapi ut. Men klappa gjorde han som dei andre; for det siste Stykke av Tala hadde han lika framifraa.

Han arbeidde seg attende til Borde sitt og smaka paa Punsen. Modig var han og glad. Verdi var so hyggjeleg, og Folk var so snilde. Han fekk slik Hug til aa tala med deim, tala ut med deim; segja si Hjartans Meining til deim, og faa høyre deira Hjartans Meining att; og helst hadde han Hug til aa tala med sin kjære Ven Haugum. Men Haugum stod langt burti Salen og rødde med ein framand Fyr, – ein stor Tosk saag det ut til, totte Daniel; og Aslak Fjordan var komin inn i eit anna Lag ved eit anna Bord; der sat han og gjorde slikt eit Staak, at Daniel lo med seg og tenkte i Hjartans Glede, at Aslak visst alt var full. Men Ortvedt var inginstad aa sjaa. So sette Daniel seg til aa vente. –

– Der kom Markus Olivarius Markussen og Halvor Mosebø kryssande hit millom Bordføtar og Styvlar; ustøde var dei visst sjølve, og seint gjekk det; men Markus Olivarius Markussen lo i høgan Sky. «Ha-ha-ha-ha! Sjøgang idag! Og forb-banna mange Vrak!» – han hermde ei kjend Rispe. Daa Halvor kom framtil Daniel, helsa han med stor Glede; treiv Handi hans og gratulera sin «Busenfrynd»>Busenfreund: Hjartans-Vén. utan Ende; og Daniel, som elles aldri hadde kunna like Halvor Mosebø, vart likso glad; drog han nedpaa Stolen ved Sida av seg, og lo av di Halvor var full. Det var so morosamt aa vera ung og slaa seg laus! Og Daniel kjende ein urimeleg Hug til aa leggje Armane um Halsen hans Halvor og sverja han Venskap til æveleg Tid; men Halvor spurde etter Puns, han. Og der var Puns nok. Dei fyllte Glasi, sagde «Skaal» og drakk. «Naa, hva sier De om –» tok Daniel i; men Halvor Mosebø tok til aa syngje med sitt vesle visne Maal; «Hev du set noko ti Kjeringjé mi – uppe i Lié, i Lié!» – «Hæ-hæ-hæ,» lo Daniel; «men hva siger De om –?» – «Jej æ Bondegut, jej, ser du!» sagde Halvor, – «Bondegut, jej, ser du! Jej æ fra Tellemarken, jej, ser du!» – Ja, det var bra det, meinte Daniel; han for sin Part var óg Son av ein Gardbrukar. «Hev du set noko til Kjeringa mi –! – Ska mi drikke Dus?» sagde Halvor Mosebø. «Ja vel; all right!» – «Bondegutar baae tvo!» – «All right!» – «Skaal du!» – «Skaal!» – «Æh! – Kor Fanden vart det av Olivar … Markus Oliv … Kjenner De Markus Olivarius?» – Daniel lo; no hev han alt gløymt, at me drakk Dus, tenkte han. Nei; Markus Olivarius kjende han daa ikkje noko vidare. «Men hva siger du om Russetalen?» – endeleg fekk han Spursmaale sitt fram. «Um Russetalen! God Tale det, Far! God Tale det, Far!» – «Ja det syntes jej og. Men … « – «Ja der var mykje Skrap au; Gudbevar’s!» – «Ja; mykje av desse vanlege Talemaatane –.» «Ja visst, ja visst … – Kjenner du Markus Olivarius?» – «Nei dessverre, ikkje stort …» – «Pine! staut Gut. Pine! staut Gut. Ja, anten du vil tru meg eller ei … no hev me butt saman i halvanna Aar; og dersom det hev falli so mykje som … so mykje som eit halvt Ord! – Ja, det er ein merkeleg Kar.» – «Ja, det er det visst. Men du –?» «Naa?» – «He-he; ja, det er ein Ting som du aldri hev visst … « – «Visst? Eg veit alting, eg. Kom ikkje der! Veit du kva Aar det var Filip den 4de … « – «Ja, der er det just! Veit du, at eg lengi var din verste Uven, av di du kunde meir Historie enn eg, he-he-he?» – «Skaal!» – «Ja lat oss faa litt aa drikke fyrst … « – «Du habst Rekt, min Son. – Skaal! – Ja, Historie kann eg; kom ikkje der. – Hev du set noko til Kjeringa mi, uppe i Lia, i Lia? – Kor Fanden vart det av Mark Oliv?» – «Aa, han kjem vel; han er berre utpaa Verandaen. – Det er sant, kva var det du fekk?» – «Eg? Eg fekk –» og Halvor slog i Bordet for kvart Ord –; «eg fekk Dægeren tuti meg 3, 4! – men den Fir’eren skal dei faa betala, skal dei! … men eg er like god Gut for det, eg … men dei skal faa betala det! Skarvepakke! – dei skal faa minnast Halvor Mosebø! Her er Guten som ikkje læt seg flaa med Navaren … skal dei faa sjaa. Skaal!» – Daniel visste ikkje kva han skulde segja til dette. Halvor sat og sturde; so skreik han upp: «Hev du set noko til Kjeringjé mi?» Strakst etter sagde han: «De fekk 2, 2, De?» – «Nei, 3, 3.» – «Aahaa. – Skaal, gamle Busenfrynd! – Skal me drikke Dus?» – Daniel lo; «me drakk just Dus,» sagde han. – « Du habst immer Rekt,» sagde Halvor; «i Kveld er eg full, ser du! Men det gjer ingin Ting! – Odelsbonde, ser du! Telebonde, ser du! Kom ikkje der! – Kor Fanden vart det av Markus Olivarius?» – Han reiste seg og skeivla ut; Daniel ropa etter han, men han høyrde det ikkje.

Det var komi meir Uro i Folk; Mengdi var paa Føtane; der var eit jamt Drag ut og inn Dørine. Millom deim som drog att og fram der saag Daniel ikkje so faae Bondestudentar; underleg nok; ein kunde mest sjaa det paa deim.

Halvt attum seg totte Daniel han høyrde eit Mæle han kjende; han snudde seg og saag; det var Magister bibendi. Han stod og tala med den same «Tosken», som Haugum hadde rødt med for eit Bil sidan, og «Tosken» spurde, um Magister hadde vori rædd daa han skulde upp og tala i Kveld. «Jagu va jæ rædd!» svara Magister. Daniel vart sitjande reint einstird: Fyren hadde Mod til aa segja, at han hadde vori rædd!

Ein ny Mann paa Talarstolen. Han tala for «dei gamle». Det var ein Mann med godt Mæle og med mange Ord som klinga godt; men Daniel fekk so lite Meining i det han sagde.

Endaa ein ny! Men det var ein sovorin Kar, at Daniel aldri hadde tenkt han skulde faa sjaa slik Syn i eit ideelt Studenterlag. Som han kom hivande upp paa Talarstolen slurveleg og slengin, skeiv i alle sine Rørslur, med eit langt, skakt Bondeandlit og skygge Augo under framskotne Bryn, visste Daniel ikkje, kva han skulde likne han med. Men for denne underlege Mannen gav Salen seg til aa rope Hurra og klappe, og gjenom Dundere høyrde Daniel ei gnell Røyst som ropa: «Leve Dølen!»

So dette var Dølen!

Daniel kjende sig eit Grand rar der han sat, lite tankeslørd, lite tung yvi Augo … men no vart han kvik att; han flaug upp; kjende seg noko lett i Føtane, men arbeidde seg fram mot Talarstolen so snøgt han vann; han vilde sjaa og høyre denne norske Villmannen som det gjekk so mykje Drøs um, og som skreiv so flirande og ravgali paa sitt ravgalne Maal i det ravgalne Døleblade sitt.

Rett stillt og godslegt, men med rare, blinksande Augnekast, tok Dølen til aa fortelja, at det var forunderlegt i Grunnen, at tvo-tri hundra Gutar i Tjugeaarsalderen kunde sitja saman ein heil Kveld og drikke Puns og hava det hyggjelegt, og so ikkje halde so mykje som ei Tale eingong for det som unge Gutar jamt var so galne etter, nemleg Kvinna (Hurra! Hurra! Staak); Daniel kjende ein litin heit Styng i Bryste og tenkte paa Inga; men Berta Maria vilde og fram, og det var i Grunnen so leidt aa vise henne ifraa seg. Men, sagde Dølen og vart sterkare i Mæle, naar dei unge Ungkarane ikkje gjorde si Plikt, so fekk dei gamle taka i; for Gud hjelpe oss alle, um Kvinna vart oss ublid! Og so vilde no han freiste paa aa ofre eit lite Røykoffer for den strenge, men likevel so inderleg snilde Gudinna, eller Gydja, som det heitte paa norskt; og det vilde han gjera for oss alle her, liksom dei katolske Prestane drakk for alle sine Sokneborns Syndir; og daa vona han, at ingin av alle desse Gutane her skulde koma ut for anna enn godt og blidt ifraa Kvinna.

Dei sagde nok at ho var den veike og Mannen den sterke; og det stod tilmed skrìvi, at Kvinna var eit skrøpelegt Kar; men – Skam far i det! – ho var sterkare enn nokon visste, det Trolle; og mang ein sterk Mann hadde ho bøygt og broti med sin vesle Finger, liksom Huldri i Folkesegni braut Hesteskoen i tvo Bitar med sine nakne mjuke Hendar som ingin Ting.

Heile Salen fylgde hans Ord med Samtykke og Laatt og lystige Tilrop. For alt han sagde, kom so morosamt. Daniel fann ei Moro berre i det at denne gamle Styggingen, halvt Bonde og halvt Satyr, skulde tala for Kvinna.

Og han lagde i Veg, paa sin sereigne Maate, halvt skalkut, men aalvorsamt likevel. Han meinte visst so nokonlunde det han sagde, kor rart det kunde høyrast ut; men daa han vel ikkje alltid var stød paa um han meinte det plent so som det var sagt, so kom han gjerne med ein Sleng paa det tilslutt, som minte Folk um Dølens «Tvisyn». Men stundom kom han med Tankar, som var so forunderleg mjuke og fagre, at ein reint gløymde Dølen og berre saag Diktaren.

Kvinna var Fred, sagde han, – endaa dei gifte Mennane tidt sagde noko anna. Ho var Fred, av di ho var Gagne; ho saag paa det nyttige, paa Maten til seg og Borni, og var difor paa sitt arme Liv for at Mannen skulde koma ut i Ufred eller Uferd paa nokon Kant og dermed gjera seg ufør. Difor maatte alle Aandsmennar, alle som vilde stride og ofre seg for ein Tanke eller ei Sak, – dei maatte vera Sveinkallar liksom han, so at ingin brydde seg um anten dei flaut eller sokk; for daa var det ikkje vandare i deim.

Men sjølvsagt vilde han ikkje ynskje noko so stygt som at alle desse fagre unge Gutane her skulde bli Sveinkallar; det vilde vera Synd baade for deim og for den arme Kvinna, som nok altfor gjerne vilde gifte seg, stakkar, endaa ho jamt gjekk og gjorde seg strengbedi og slo paa Nakken, so lengi ho ikkje var yvi 30 Aar. For Kvinna var Kjærleik; ho var skapt til aa gifte seg; og slik som ho no vart upplærd, so dugde ho ikkje til anna heller, og lite til det med. Mannfolki elska nok, dei og; det fekk me Sveinkallar kjenne, som altid elska og ikkje fekk; men det var paa ein annan Maate, det; det var som Rovfuglen med Skinn og Bein og Sìnar og Segar og krokutte Nebb og Klo. Men Kvinna elska som ho var skapt til: lik Bylgja som trillar paa det kolblaae Hav i sitt avrunne og uendelege Mynster for all Venleik.

– «Ja, gift dykk, Gutar! men gift dykk med Vit, og fljug ikkje stad og tak dykk ei Kone fyrr de kann føde henne; for daa gjeng det gali, som me jamt ser. For Kvinna vil med all sin Elskhug hava Mat, og det hev ho Rett i.»

Han sagde mangt om Elskhug og Mat, som Daniel fann lite poetiskt. Men kvar Gong han skulde til aa forarge seg yvi dette, kom det ein Sleng i Tala som gjorde at han maatte læ. Og han lo og klappa som alle dei andre.

Tala slutta med eit Par Vers um, at Kvinna med alt anna godt attaat var fager, og at det var det beste ved henne. Og med ein Gong gløymde Dølen sin Visdom um Aandsmennar som skulde vera Sveinkallar; Enden vart at Tankens Mann nettupp burde hava den fagraste Gjenta. Og so vilde han drikke ei Skaal for Kvinna; og den Skaali vilde han serlig drikke med alle deim her i Lage, som hadde ein Kjærest, so sant som daa Kjærasten og Kjærleiken var noko tess. Russen jubla til dette og drakk; Dølen dukka ned av Talarstolen og skeivla burtetter til det Borde der han sat med Kammeratane sine.

Dit burtetter søkte Daniel au. Han vilde høyre meir av denne folkelege Vismannen og Skalden.

Og Dølen var i Drøselag. Uppglødd og glad etter Tala og Samtykke tok han seg en Slurk Puns og gav seg til aa preike paa nytt Lag, for Felagane sine og kven som vilde høyre.

Ja, den Kvinna og den Maten, tok han i. Men det kom seg av, at Kvinna hadde mindre Daning enn me; for visste ho lite meir, so vilde ho forstaa, at det var ikkje sant det med den Maten. For det var ikkje sant; han hadde mang ein Gong livt sine beste Stundir dei Dagane naar han ikkje hadde fengi Middagsmat. Dette Matstræve som var so uppe no, det tyngde ned heile Live vaart; ja var det ikkje denne Matmagti og dette Guanokratie, som me laut slaast med i sjølve Politiken? Alt gjekk ut um Maten; den var beste Mannen som kunde skaffe mest Guano. Heile Émbættsverke vart meir og meir slikt eit Guanobruk, der det ikkje spurdest um Aand og Tanke, men um aa tena godt, og gjera Pengar utav Kunskapen sin, liksom Per Degn gjorde Mynt av den Latinen som han elles ikkje kunde. Sjølve Studie vart eit Handverk; det galdt aa «koma i Veg». Herregud, lìva maatte me; han var jamvel sjølv Fesjaa-Diktar; men det var fælt aa høyre lærde Folk tala um all denne Maten. Dei brydde seg Fanden um Folk og Land; dei tok sitt Yrkje som ein annan Handel; i Staden for aa vera Folkeførarar klippte dei Navlestrengen av millom Folke og seg, stengde seg inne i sine Kontorbaasar og vart Byrokrati. Og so kom heile Rikslive inn i den same Aandløysa. Det vart denne utvertes Nytta, som ein kann taka paa med Nevane; desse «materielle Fremskridt» med Jarnvegar og Nautemøte; heile denne «Læstedrægtigheit», som ein Skipper kalla vaart sanne nasjonale; kort, det vart dette engelske Stell med Kjøtmaskinar og Undervurdering av det ideelle. Det gjekk so vidt, at dei ikkje lenger lika framifraa gode Hovud i Riksverke; desse «Helvites Genier» gjorde berre Ugagn.

No lagde ein av dei andre seg inn i Samrøda – Daniel lika elles ikkje dei Karane; dei saag so høgvise og aandsaristokratiske ut –: «naa,» sagde Mannen; «dei turkar no meir og meir inn og, dei gamle ægte Byrokratarne. Daa er det annan Merg i desse breidvaksne, kjakesterke Bondegutane …»

Dølen hogg seg inn att. «Ja,» sagde han, «Kulturen gjer Folk fagre og ædle, men veike og visne, og so maa det sistpaa Hunar og Vandalir inn ifraa Asia til aa friske upp det tunne Blod. Men me tek ikkje vaare Vandalir fraa Asia; me tek dei fraa Bondebygdi; difor gjeng ikkje Samfunde vaart under i denne Prosess, men yngjer seg sjølv uppatt, liksom Saturnus som aat sine eigne Born. Og me vil alltid hava Villmennar til aa friske upp Samfundsblode vaart med, so lengi me hev desse Bøndar og Husmennar, som liver av Bustegraut og ult Flesk og kliv i alle dei Bakkar og Berg som til er og vel so det, og syg i seg ei Luft som er so sterk, at um dei trolla ein Bymann like fraa Gata og der upp, so vilde han kovne, liksom Musi i den Glasklokka som var fyllt med berre Surstoff.»

Dølen drakk or Glase sitt og tok snøgt til Ords att:

«Ja, det er fagre Gutar desse Byfolk, med slike aandfulle Andlit, at du kunde hugleggje deim eller paa Tysk forlibe deg i deim. Men um tie Aar vil alle desse gjentefine Aasyn vera so turre som Bork paa Tre; kvar nokorlunde begava Katt vil sjaa meir aandfull ut enn dei; og slitne og sure vert dei, og graae av all Papirdumba og alt Matstræve; og Skjegg fær dei so dei tidt ser ut som gamle Hønsehaukar med Nosi som ein stor, krokutt Nebb og Haare som fallande Fjør. Det er med deim som med Hunden og andre Dyr, at dei ser mest aandfulle ut, naar dei er unge; sjølve Naute ser aandrikt ut naar det er Kalv.»

Ein ny Talar var komin upp; i Fyrstningi var han so veikmælt at Fleirtale brydde seg ikkje um han. Men no vaks Karen, og Mæle hans med; Daniel snudde seg og vilde sjaa kven dette var; Gud hjelpe oss! – det var Jens Rud. Ein fraa Fabriken! Kunde det gaa godt …Daniel vart reint uroleg. Men Jens klara seg; og Daniel kjende sig kaut; me var ikkje reint burte me Fabrik-Studentar heller! – Jens Rud tala for den Studenten som var «Folkets Søn»; han var den sanne og sjølvskrivne Beraren av «Folkets Sak»; og der var Meining i det han sagde; han fekk og sagt nokre varme og fagre Ord um den norske Skalden me hadde fengi helsa paa her i Kveld. Sterk Klapping. Skaali si vilde Jens serleg tøme for dei Studentane som var gjenge fram av det aalmenne Folke; dei hadde fyrst og fremst den Fyrilogo aa vera Folke-Upplysarar og Folkeførarar, av di dei kjende Folke best; – «Skaal for Bondestudentane!»

Heile Salen klappa; det var baade fagert og forunderlegt. Daniel vart aalvorsam. Han mintest sine gamle Draumar; og det var som han jamsides Jens Rud saag ein annan Mann stige fram, ein Mann som han i lange Tidir hadde altfor mykje gløymt: Kapellan Hirsch.

Ja! han vilde vera Berar av Folkets Sak. Han vilde vera ideal Student; han vilde arbeide for Tankar og Aand; Og matstræve vilde han alle Dagar hata. Aa, at han ikkje var rik!

Rundt om i Salen surra og dura det som fyrr; ender og Gong steig eit Rop, ein Laatt, ein Songstubb, og døydde i Tobaksrøyken. Daniel kjende seg trøytt. Han vilde ikkje vera inn-i alt dette Sumle lenger. Ut i Hagen og suge frisk Luft, og drøyme store Draumar!

Daa han kom ut, fann han Hans Haugum og fleire andre, derimillom Ortvedt, Sven Dufva og ein ukjend, sitjande ved eit lite Bord under eit Tre. Han gjekk burt-til. «Aah! er det du?» sagde Haugum; «ver so god! her er Plass. og eit Glas Øl med, um du vil.» Daniel takka og sette seg; sant aa segja skulde eit Glas Øl gjera godt no. Haugum sende Sven Dufva av Stad etter eit Glas; so førde han «Studiosus Braut» fram for den ukjende, Kandidat Meier; tok so upp Traaden i Samtala att. – «Nei,» sagde han til Meier, «det er nok ikkje det, som er Meiningi. Endre Storr er ein Mann med baade god Vilje og gode Tankar; men han trur at her er for lite økonomisk Grunnlag for eit rett Aandsliv her i Lande; og so vil han at Folk skal leggje seg etter det fyrst og fremst.» «Ja, men det kallar eg Materialisme,» sagde Kandidat Meier – «denne Trui paa, at det økonomiske er det fyrste i Live.» Han tala seint og rolegt; Ordi kom, eit i Senn, med Vegt og med Tyngd. Haugum tagna eit Grand, men arbeidde seg upp att; «Ja; der er alltid noko i det, men –; men det er vel ikkje sagt, at um ein held det materielle for Grunnlage, – at ein difor held det for det fyrste?» – Kandidat Meier lét ein høg Smil lyse upp i sitt aalvorsame Andlit, som innringa av det svære myrke Haare syntest ei Apostel-Aasyn; og han sagde: «lat oss først søke Aanden og dens Liv, so skal alt annet lægges til for oss!» No forstod Daniel, at Kandidat Meier var ein stor Mann, og daa han i det same saag Sven Dufva koma ruslande med baade Glas og Flaske, vart han modig; han dunka i Borde og sagde: «det var eit sant Ord!»

Haugum stirde forundra paa Læreguten sin, som paa denne Maaten sette upp; men han freista aa forsvara Endre Storr endaa. Han fekk det ikkje rett til; Daniel høyrde med løynleg Glede, at Haugum meir laag under for Meiers sterke Tru og vegtige Ord. Men underleg nok: Haugum gav seg ikkje.

Øle smaka svalande godt; Daniel kjende seg so frisk og sterk. Han vilde nettupp til aa fortelja um Jens Rud og hans Tale; men so tok Kandidat Meier til aa tala um «Aandsmannen Hirsch». «Ja kor gjeng det med den Greida?» spurde Haugum. «Aa; det gjeng med Hirsch som med andre Aandsmennar i dette Lande; han vert forfylgd av Aandløysa ovanfraa og av Faakunna nedanfraa; og daa han ikkje gjev seg, so er det berre eit Spursmaal um Tid, naar han vert nøydd til aa taka Avskil.»

«Ka … Kapellan Hirsch?» spurde Daniel med uppspilte Augo. «Han er Kapellan enno, ja,» svara Meier. «Ja, men … kva hev han gjort?» «Aa,» kasta Haugum inn, «han er komin i Strid med Pietistane der uppe um den rette Formi for Daapsorde.» Daniel var baade forundra og forstøkt; men etterkvart som han høyrde paa Samrøda koka Punsen og Sinne upp i han; han slo i Borde so det song: «den Jøtunyngelen!» – Meier smilte apostolisk og sagde: «sant nok; det er Lokes Ætt.» Noko etter reis han upp og gjekk inn i Salen; han vilde høyre kva Ungdomen rødde um naar han var full, sagde han.

Haugum fortalde um Folkehøgskuletanken, som tok til aa gro; millom anna nemnde han, at Meier vilde bli Folkehugskulelærar. «Altsaa en bra Mann!» ropa Daniel med ein Dunk i Borde. «Var det ikkje det eg saag? Eg skal mest alltid sjaa utanpaa ein Mann kva han duger til … « – «Men den Endre Storr, Haugum, kven er det?» spurde Bragestad med eit stort, hastande Mæle, liksom han var bljug for aa blande seg inn i Samtala. «Det er Husverten min,» sagde Haugum. «Ein rik Dævel av ein Grosserar,» slengde Ortvedt inn, liksom vaknande; «den Haugum held seg alltid til dei store, han, Filuren!» «Eg hev komi til aa bu hjaa han,» heldt Haugum fram, «av di eg kjende Kona hans.» «Sss! no vert det leidt her!» kviskra Ortvedt; «hi-hi-hi!» lo Daniel; Sven Dufva klunka i djupe Tonar ein godsleg Laatt;» det vil segja, eg kjende Mor til Kona hans,» lagde Haugum til. «Ja Fanden tru!» sagde Ortvedt; Daniel, som ikkje torde segja «Fanden», sagde «Skam tru».

Dei sat og skjemta ei Stund um ingin Ting; med ein Gong tok Daniel uppatt Emne um Endre Storr. Meier hadde havt Rett i det han sagde um den Mannen; Haugum kunde segja kva han vilde. Daniel hadde lesi nokre lange Stykke som Storr hadde skrivi i «Den gode Borger»; dei handla um Gjødsel og Guano og var det aandlausaste han hadde lesi. Det var dette Guanokratie – denne «Læstedrægtighed», som Skiprane sagde, heile dette engelske Væsen med Kjøtmaskinar og Matstræv …. Daniel vart so ordhag at Haugum kjende han kje att. Men, meinte Daniel, det var nettupp dette Kjøtvæsen me skulde slaast imot! Me var Aandens vigde Prestar, som Professoren hadde sagt; me var Sønir av Folke og Berarar av den store Folkesak; og me maatte vera paa Vakt mot slike som denne Endre Storr. For Matstræv var her nok av i Lande. Folk brydde seg ikkje um det som var stort og fagert og høgt paa Jordi; dei berre laag og stræva etter det som gav i Gryta og fyllte i Pungen; ikkje Sans eller Syn for sant Menneskjeliv; det aandlause Matstræv laag som ein Trolldom yvi Lande; Folke maatte bli vakt; det maatte Aand inn i Live, Aand, Tankar, Poesi … Kandidat Meier var ein bra Kar; han vilde vera Folkehøgskulelærar; og det burde me bli alle ihop; men ein Prest kunde og gjera mykje godt; Kapellan Hirsch som hadde vori hans Lærar … det var … det var … ein framifraa Mann; «hadde ikkje han vori, so hadde ikkje eg sìti her!» Daniel mest grét av Øl og kjærlege Tankar; Haugum hadde aldri visst at der var so mykje Eld i Guten. Og han tenkte paa kor sant det daa i Grunnen var, at under den kalde Bondehamen banka tidt dei varmaste Hjarto. –

Daniel var modig som ein Akilles; slo i Borde med Ølglase og sagde «Skaal! – En Skaal, mine Herrer! for Kapellan Hirsch og alle som er liksom han, og som vil være med paa aa løse det norske Folk or Trolldomen! Skaal!» – «Ja, den Skaali kan me nok drikke,» meinte Haugum; og Daniel høyrde med djup Glede, at Sven Dufva for seg sjølv sagde «Bravo».

– «Og nok en Skaal for dig min Ven!
og for de norske Piger!»

song dei inne i Salen i villt Kor; no hadde Elskhugen fengi Magti. «Hi-hi-hi! kor glade dei er!» lo Daniel; straks etter tok han i og song med:

«Og nok en Skaal for dig min Ven!
og for de norske Piger!»

– den fyrste Lina var til Sven Dufva, som han dunka i Ryggen av Venskap; og den andre var for … ja, denne Gongen tok han Berta Maria med. Og daa han hadde vori so streng mot henne i heile Kveld, so tenkte han paa henne no med so mykje større Mildhug. –

«Ja, – hikk! – for de norske Piger!» sagde han og drakk. «Kvinden maa vi ha med oss … Freya … Freya med sine Gu – hikk! – Gulltaarer … Men!» – skreik han upp, «slike som arbeider for Guano – hikk! -krati – og skriv i «Den gode Borger» … det skal vi ikke ha – hikk! – ha noget av. Hi-hi-hikk! eg er nok litt gl – hikk, litt glad i Kveld; men … hi-hikk! det gjør ingenting … Mine Herrer! Skaal for – hikk! – Skaal for – hikk! – Skaal for de norske Piger!» –

– Haugum og Sven Dufva hadde ikkje lite Stræv den Natti, fyrr dei fekk Daniel Braut heim.

Boken er utgitt av bokselskap.no

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.