X.

Yvi den breide Bygdi laag Hausten og tyngde med myrk Himil og vaat Luft, og Skyine hekk nedývi Aasane som svære, kvite Forheng. Cand. filos. Daniel Braut gjekk og saag paa dette; og dei sky-hulde Aasane; og Skogen som drog seg burtetter Bakkane tett og myrk som ei Natt, minte han um hans gamle Huldredraumar. Og han smilte i tunge Tankar.

– Godt at han var komin fraa Byen. Det var ingin her som skulde hava Pengar av han. Og ingin var det her som kunde stinge han med flirande Augo, av di han hadde gjort seg til «Mjøltraavar». Dei hadde ikkje sagt nokon Ting, dei der inne. Men han hadde set det utanpaa deim kva dei tenkte. Var det sant, at han hadde vori hjaa Pater omnipotens og umvendt seg? Var det sant at han sidan hadde pìpi i Teatre og drukki seg full? Eller var det so at han ikkje hadde pìpi i Teatre – og drukki seg full? Men Ole Bentsen gjekk og tala um kor skrøpelege me var, og kor snart gjort det var aa falle tilbake.

Daniel hadde vori rædd Kammeratane sine. Han hadde stengt seg inne og lesi til Eksamen, men kunde ikkje sprenglesa som fyrr; han fekk so snart vondt i Hovude. Og vilde han kvile, so kom dei urolege Tankane som ein Flugusvarm. Enn um Pater fekk vita, at han ikkje var ein «sann Israelit»! Enn um Fram og Rud fekk vita at han hadde «umvendt seg!» Ja um Hirsch fekk vita, at han hadde vorti Pietist! Kva vilde den gode Mannen daa segja? Og kva vilde dei segja, alle ihop. Han hadde stelt seg so, at ingin lenger kunde tru han.

Men det verste var, at ender og daa hadde han vori nøydd til aa helse paa Pater. Rædd var han komin og skamfull var han gjengin; for her, hjaa Pater, var han nøydd til aa vera umvend …

Aldri i sine Dagar hadde han havt det so vondt; ikkje daa han svalt dess meir.

Her uppe paa Steinsrud var det likare. Men naar det kom til Stykke var han ikkje trýgg her heller. Tanken paa Hirsch gnog paa Samvite hans, og Tanken paa Pater heldt han i æveleg Uro. Fekk Pater vita at det hadde vori Fusk med den sanne Israeliten, so fekk Proprietæren vita det med; og so kunde ein skýna kor det gjekk. Likso ille vilde det vera, um Student Stensrud, Son til Proprietæren, fekk vita meir enn han skulde. Student Stensrud var det som hadde teki Daniel god til Huslærar; men Student Stensrud kjende Daniel berre gjenom Pater og Haugum; og fekk daa han vita, at Braut var ein gamall Framsmann og Pipeblaasar …

Det galdt aa fara varlegt. Det einaste som kunde berge han, um gali skulde gaa, var, um han til den Tid kunde faa Proprietæren paa si Side. Det fekk han daa freiste paa. Og han gjekk sin Husbond under Augo som han best kunde.

Han var komin hit i den Tanken at han vilde sone for si Synd mot Kapellan Hirsch gjenom sitt Lærar-Arbeid: han vilde lære dei tvo smaae Stensrud’ane aa tru paa Aand. Men daa han strakst kunde forstaa paa Proprietæren, at denne ikkje lika den aandfulle Metoden, gav han Tanken upp. Syndi mot Hirsch fekk han sone sidan; det var ikkje for honom aa hava nokon Vilje no. So tok han til aa halde Skule paa den Maaten som han hadde lært av Kandidat Massmann.

Dessverre var det lite Framtak i Gutane. Dei var tunge og dauve, og han lika deim ikkje. Arbeide med deim var som aa skvette Vatn paa Gaas. Etterkvart gleid daa Daniel yvi i den vanlege aandlause Latinskulemaaten: høyrde Leksur og var like sæl. Men naar Fru Andrine spurde etter um Sønom sine, sagde Huslæraren, at han trudde det var emnelege Gutar. Dei hadde ikkje raatt or enno; men dei kom seg nok. Ein kunde i Grunnen ikkje forsvara aa segja anna til ei Mor heller, tenkte han.

Fru Andrine var andre Kona til Proprietæren; fyrr hadde ho vori Hushalder hjaa gamle Provsten. Ho laga god Mat og styrde Huset godt; meir kunde ho ikkje, og meir kravde ingin av henne. Den som hadde vori uppvaksin i eit slikt Hus! tenkte Daniel tidt; ein kunde ha vori anna til Kar daa. Og um gamle Ole Johannes Sørbraut hadde vori so mykje til Mann som Proprietær Stensrud, – enn alt det vonde ein kunde ha sloppi, og alt det gode ein kunde ha havt! Men ein fekk tru, at Vaarherre hadde ei Meining med alt. Han hadde vel set, at Daniel ikkje vilde hava godt av gode Dagar. Hadde han vori rik, so hadde han no kannhende vori ein Ranglefant.

Proprietæren var ein Mann paa 58, roleg og stød, klok og tung. I sine unge Dagar hadde han, som han sjølv segde, vori «eit Stykke av en Fusentast»; men Alderen og Røysla hadde lært han aa sjaa meir «allsidigt» paa dei fleste Ting; og no var han 4de Supleant paa Embættsmannslista. Med den fyrste Kona si hadde han fengi Pengar, – «og daa var det, at han vart moderat», fortalde Jaabækianaren Lærar Borreberg; sidan «gjorde han eit Slag til Høgre for kvart Tusund, han tente, og var no so kvit som ein Messehagel». Han tala alltid med stor Vyrdnad um den akademiske Daning. Utòlsam var han ikkje. Det einaste han kravde av Folk var, at dei skulde vera upplyste og sjølvstendige, so dei ikkje tok si Meining paa Borg korkje hjaa «Folketidende» eller andre, og ikkje lét seg drive av kvar Lærdoms Vind eller lokke av kvar Frasemakar; men det hadde han Rett i. Um dei «folkelege» sagde han mange Ting som Daniel vilde ha motsagt, dersom det ikkje hadde vori for det at han no laut fara varlegt.

Med den fyrste Kona si hadde Proprietæren havt 3 Born. Av dei var Student Stensrud den yngste. Den næstyngste heitte Louise og var gift med Grosserar Storr i Kristiania; den eldste, Frøken Hanna, var heime.

Denne same Frøken Hanna gjekk for aa vera 26 aar. Men Daniel trudde ho maatte væra eldre. Ho hadde vori i Kristiania paa ein Skule og var Dame; gjekk byklædd og stellte med Finarbeid og Pianospel. Daniel var litt brydd saman med Frøken Hanna; kva skulde ein segja til slik ei? Av Romanane visste han at det var ein serskild Kunst aa tala med Damur: dei skulde hava sin eigin Kost, dei; og den kunde ingin laga som ikkje var dertil uppærd. Men etterkvart kom han i Drøs med henne likevel. Og det paa den Maaten at han fekk laane Bøkar hjaa henne. Og daa dei fyrst var kjende gjekk det av seg sjølv. Det viste seg, at ho ikkje var so vanskeleg aa samtala med endaa. Det ho helst vilde høyre um var Kristiania. Studenterlive med. Daniel fortalde det han visste um dei Ting; dikta so smaatt naar det galdt aa gjera Emne forvitnelegt, og tagde med slikt som han ikkje trudde ein kunde segja til ei Frøken.

Ein Gong kom han til aa nemne at han kjende Hans Haugum; sidan maatte han fleire Gonger fortelja um honom; ho kjende ‘n ho og. Han hadde vori her uppe sùme Tidir daa Mor livde, fortalde ho; Mor var komi fraa hans Bygd og hadde kjent Foreldri hans. Ein Dag daa Haugum hadde vorti nemd, sagde Hanna: «no er han forlova; det veit De vel?» – ho stod burt-med Glase og saag ut. «Nei?» undrast Daniel; «naar gjekk det for seg?» Det var nyaste nytt; Hanna hadde havt Brev um det fraa Louise. «Jaso?» Daniel var ikkje stød paa um han lika Tidendi eller ei; det kom so uventande.

Sjølv var han ikkje trulova enno. Eit Par Gongir hadde han arbeidt med eit Brev til Inga i Sùmar; men han hadde ikkje fengi det til. Han kunde liksom ikkje finne Ord; det vart so kaldt og tomt det han skreiv; Ulukka var, at han so sjeldan saag henne. Og Elskhugen trong Næring som alt Liv.

Noko serskilt og reint urimelegt hadde Daniel òg aa undrast paa; det var komi upp for han i den siste Tid, at han enno ikkje hadde gløymt Berta Maria. Ja at det vonde som hadde hendt henne, det var hans Skuld! – Ei Natt etter han var komin her upp hadde han drøymt so vent um henne. Han totte ho sat paa Fange hans, og han heldt henne um Live. Ho lagde seg tett inn til han og heldt han um Halsen, og laag i Armane hans so mjuk og so varm. Og ho grét av Elskhug og Sorg; han kjende det taarevaate Andlite inn-imot sitt; han var so glad og sæl at han kysste henne. Men ho bad at han ikkje maatte vera vond paa henne; det galne ho hadde gjort, det hadde ho gjort av di ho elska i Vonløyse ein, som ho ikkje kunde faa … og ho smøygde seg tett og varmt inn-aat han. Daniel vart hjarteleg glad; han kysste henne ein Gong til, og vakna. Men endaa kjende han det taarevarme Andlite inn-imot sitt, og den mjuke, mjuke Kyssen; han var varm i Armane etter henne, og trivla ikring seg i Forundring for ho ikkje var her.

Denne Draumen hadde lìvt i han siden; og som ho hadde vori i den hugsa han henne; drøymde Draumen upp-att med vakne Augo og hadde ikkje Magt til aa drive han fraa seg. Det kunde ikkje vara lengi med slikt Tull; men so lengi det stod paa kunde det lite nytte aa bêle til Inga; for ho vilde nok skýna um der var Aalvor i Leiken. Dessutan, so lengi ein ikkje hadde Embættsprøva …

– Daa det leid ut-paa Hausten var Frøken Hanna alt so kjend med «Kandidat Braut», at ho stundom fylgde han, naar han var ute og reika. Daniel kunde ikkje anna enn finne det staut, at ei Dame heldt Lag med han; men det hadde vori vel so gildt, um ho hadde vori fagrare. Frøken Hanna var, som Far sin, og Bror sin, storbygd og i godt Hold, men bleik i Hudi; Andlite var stort, Haare ljost, Augo rolege og late. Daniel gissa paa, at ho kunde vera 28 Aar; finaste Ungdomsblomen var burte; Huldresløre, Draumen, Trolldomen, det, som ingin kan utsegja, – det var der ikkje; han kunde tala med henne so mykje han vilde, men var like kald. Hadde ikkje dette vori, so kunde han kannhende komi til aa kjenne seg heime paa Steinsrud.

Eit Par Kveldar um Viko var det Whist og Toddy; men aldri meir enn eit Glas, og aldri lenger enn til Klokka ti. Ender og daa var Lensmannen der; stundom sjølve Presten. Morosamt var det ikkje. Og naar Proprietæren Gong etter Gong sat og lagde ut um, at det galdt aa vera «sjølvstendig», so ein ikkje lét seg drive av kvar Lærdoms Vind eller lokke av kvar Ordmakar, – so vart Daniel stundom rædd at Proprietæren meinte dette paa honom.

For Daniel hadde ikkje vori sjølvstendig. Han visste det no. Han hadde havt det med aa meine som dei han mest var i Lag med; og naar han hadde høyrt ei Meining framsett med Fynd, so hadde han teki den god og gløymt det han fyrr trudde. Meir enn ein Gong hadde han høyrt Folk tala um, at ein skulde hava «sjølvstendige Meiningar»; men han hadde aldri rett lagt Merke til det. Han var heimangjord med den Trui at det galdt aa hava rette Meiningar; og det kunde han ikkje koma ifraa enno. Kva nytta det aa tenkje sjølvstendigt, naar ein tenkte gali? Og ein kom snart til aa tenkje gali, naar ein litte paa sitt eigi Vìt. Fram og Rud og slike, dei var visst sjølvstendige nok, men so var dei Rasjonalistar. Og kor langt vilde dei koma med det?

Det nytta lite aa vera sjølvstendig, naar ein skulde døy. Daa galdt det aa hava den rette Trui. Hadde ein ikkje den, so gjekk ein til Helvite kor sjølvstendig ein var. Og her i Verdi var det i Grunnen paa same Maaten: vrange Meiningar øydelagde sin Mann.

Det maatte lata seg gjera og tenkje baade sjølvstendigt og rett; og det var det Folk meinte. Men korleis ein skulde naa fram til det? – Han orda ein Gong innpaa um dette for Proprietæren. Denne svara, at det galdt aa vilja det rette. Vilde ein finne det rette, so fann ein det; men lét ein Tanken laupe sjølvstyrd og var like sæl kor det bar av, so kunde ein snart koma paa Villgras. Dette fann Daniel rimelegt; at det var Viljen det galdt um hadde han alltid høyrt. Men fullklaart vart det ikkje; Tanken vilde helst gange sine eigne Vegar den; og det var ikkje aa lite paa at Viljen kunde halde Leidi.

Nei; tenkje sjølvstendigt var ikkje greidt. Um ein berre vilde taka ein slik Ting som denne Republiken … Ja; ein kunde tenkje upp Grunnar baade for og imot. Men dersom no Grunnane for og imot var like sterke? Eller dersom Grunnane for var sterkare enn Grunnane imot, og so ein ikkje vilde vera Republikanar?

Ein leitte vel daa etter Motgrunnar, til dess ein fann deim. Eller ein granska Grunnane for og fann ut, at dei ikkje var so sterke som dei saag ut til. Kunde ein daa segja at ein hadde tenkt sjølvstendigt yvi Fristaten?

Men um det no skulde hende, at Fristaten var det rette likevel? Der var kloke Folk som trudde det. Kloke Folk baade for og imot; og kvar hadde sine Grunnar …

Det som det galdt um var vel, kva ein skulde gaa ut ifraa. Gjekk ein ut fraa det eine, so kom ein hit, og gjekk ein ut fraa det andre, so kom ein dit; og den som ikkje hadde noko aa gaa ut ifraa, han vart gangande i Ring, som Mann i Myrkeskodd.

Som han gjekk og mynstra med dette, kom han til aa minnast nokre Fyrilesningar han hadde høyrt paa Universitete yvi Etik. I dei Fyrilesningane hadde Professoren lagt ut um dei ymse Riksformine paa ein so klaar Maate, at Daniel aldri kunde tenkjast til aa faa betre Grunnar i den Saki; og dei Fyrilesningane hadde han skrivi upp. Dessverre hadde han deim ikkje med seg; han hadde laant deim burt til Halvor Mosebø. Men hadde han havt deim her, so kunde han berre lesi deim godt igjenom; so hadde han havt so gode Meiningar med so klaare Grunnar som nokon Mann kunde ynskje seg i den Saki. No var her ikkje Raad med det; han visste ikkje kvar Halvor Mosebø budde dessmeir.

At ein ikkje kunde hava det i all Ting som i Trui: at ein hadde det rette og sanne fastsett! Ei litande politisk Katekisme vilde vera ein umissande Ting for ungt Folk. Som det no var stod ein mest uppraadd. Skulde ein tenkja utan Rettleiding, var ein som eit Skip utan Kort og Kompas. Det kunde hende ein fekk ein god Tanke. Men kor kunde ein vita um Tanken var galin eller god?

Vilde ein spyrja andre til Raads, kom ein ikkje stort lenger. Det var likso mange Meiningar som det var Meinarar, og kvar heldt si Meining for den einaste rette. Og alle hadde dei Grunnar i Hopetal. Det var nok ikkje kvar Manns Sak aa finne seg til Rettes i slikt eit Babel. –

– Slikt gjekk den unge Kandidaten i Filosofi so mang ein myrk Ettermiddag og braut Hovude sitt med; og han lika seg ille. Men naar han saag paa dei høge Aasane som stod og gjorde seg fagre og klædde seg um og um med Skydukar og graakvitt Taake-Lin, eller paa Skogen som drog seg burt-etter Bakkane myrk og endelaus som ei Sorg, daa tenkte han paa Huldri og paa Berta Maria. Og han kjende slik ein sugande Saknad. Aa, um han hadde eit Menneskje som forstod han, heldt av han! Aa, um han hadde ei, han kunde elske! Her gjekk han so aaleine som ein Tjuv um Natti.

Men naar han kom til Kveldsborde og høyrde Proprietæren, og stundom Lensmannen eller Presten, sitja der og leggje ut um alle Ting, og vera so trygge i sitt, og vita so god Greide, so sukka han med seg sjølv og tenkte: sæle er dei gamle som hev alt uppgjort og greidt.

Lensmannen var ein gamall høg, graa Ungkar med strame juridiske Andlitsdrag og ei Nos som ein Bløyg; Jurist var han, og Embættsmann vilde han heite. Men Presten var den Pastor Ring, som Daniel ein Gong hadde raaka ut for hjaa Grosserar Helle. No var han komin hit; og her hadde han eit framifraa godt Kall. Han var eldre aa sjaa til no; men hyggjeleg og vyrdsleg. At Herr Braut ikkje var Jaabæksmann var han glad med aa høyre; «det vil ogsaa i høi Grad glæde Deres gamle Velgjører, Grosserar Helle,» sagde han. Gudskjelov; Grosserar Helle var komin seg uppatt no; han dreiv ei Forretning som alt var i god Gang; og han vilde visst snart vera i full Velmagt. «Aa ja; Herren glemmer ikke dem, der gjøre vel.» Daniel sat og tenkte paa, um han kunde vera god-for endaa ein Gong aa beda Grosserar Helle um Pengehjelp; men det fekk vera siste Utvegen i alle Tilfelle.

Det var staut aa kunna vera i Lag med so gilde Folk som desse. Den som berre hadde havt sine Sakir i Orden; den som ikkje hadde havt noko aa vera rædd! Han hadde aldri tenkt at ein Student kunde hava det som han hadde det no. Naar Posten kom til Gards, eller naar Proprietæren kom heim fraa ei Byferd, kjende han seg aldri trygg; og daa Hanna ein Dag fortalde at det skulde koma Byfolk her upp i Joli, vart han reint uroleg. «Det kjem upp! Du skal sjaa, det kjem upp!» sagde han til seg sjølv. Stundom gjekk han og fælte for, at han kunde faa sjaa Namne sitt paa Prent – jamsides med Frams – i «Den gode Borger».

Men «Den gode Borger» sette ikkje Namne hans paa Prent. Daniel maatte i det heile undrast paa, at Blade ikkje var verre enn det var. Det hadde betre Grunnar for seg au enn han hadde tenkt. Det inneheldt ymist stygt mot dei folkelege, ja endaa eit Par harske Ting mot Kapellan Hirsch; men vilde ein vera rettvis so fekk ein hugse paa, at Blade saag alle desse Ting med sine Augo.

Stundom vart han tekin av den Tanken, at kannhende var det «Den gode Borger» som havde Rett likevel. Det tala so myndigt og so kunnigt, og avviste dei «folkelege» med slik Kraft, at ein mest maatte tru paa det. Alt dette Skravle um Fridom og Folk og Aand og Idear, det var visst Frase? Ein fekk taki Verdi som ho var; og det forstod daa visst «Borgeren» betre enn Idealistane.

Men so kunde han raake Lærar Borreberg ein Dag; eller han kom til aa hugse sine gamle Venir og Lærarar, Hirsch, Bliland, Haugum, Jens Rud; og daa saag han at «Borgaren» hadde Urett. Noko Urett daa visst. Dei andre hadde kanskje ikkje heller fullt ut Rett … aa, den som kunde finne Millomvegen!

Det maatte vera noko som laag midt imillom her. Dei gjekk for vidt paa baae Sidur; ein maatte kunna forlike desse Motsetningane. Og han mintest det han hadde høyrt av Professoren um aa «mediere», semja motstridande Ting i «en høiere Enhed»; gjekk og bala med det ofte. Han vilde gaa ut fraa dei Grunntankane han hadde fraa Hirsch; so vilde han taka med so mykje han kunde fraa «Den gode Borger»; so maatte han ikkje koma i Strid med Pater heller; han fekk sjaa aa koma so godt til Lags som han kunde med Fram og Jens Rud au; for det vilde ikkje vera greidt aa bite i Kjeppen med deim heller, um det skulde koma til eit Ordskifte. Men di meir Daniel stræva med alle desse «Motsetningane», di meir hovudgalin vart han.

Den som kunde ha vori modig! Det beste vilde vera aa taka upp sine Meininger fraa fyrr; vera «folkeleg» som i gamle Dagar, og forsvara sine Meiningar med Nebb og Klo, baade mot Proprietæren og mot dei andre. Men slikt var ikkje tenkjande paa no. Han var ikkje sin eigin Mann; andre hadde Magti yvi hans Liv og hans Lagnad; vilde ikkje dei hjelpe han fram, so stod han der. Sistpaa saag han ikkje meir enn ein Utveg. Han fekk tru paa sine gamle Meiningar so fast han kunde, men tegja med deim til dess han kom vel herifraa. Det kunde aldri bera til aa gaa her og vera 24 Aars Kar og Kandidat i Filosofien og ikkje vita kva ein meinte! –

– Ein Ting kunde han gjera som vilde hjelpe’n til aa kjenne seg meir vaksin, og det gjorde han: han lét Skjegge gro. Det meinte han kunde hjelpe ikkje so lite; og so slapp han au det Brye aa raka seg.

Boken er utgitt av bokselskap.no

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.