I

275Det hadde gått i ein dur for Anders i det siste, og han takka for det. Det vart alltid stunder til å sitte. Likevel var det liksom han vilde skynde seg på sluten, få det unnagjort og komma seg i ro. Han vilde sjå på det som hadde hendt, han vilde ta for seg ulukka og allting og sjå det slik det var. Og no stilna det forunderlig. Allting så la det seg til ro omkring han. Han hørte solskine, kor det stod ute i lufta sommardagen lang. Han hørte vinden, kor han bles over take og over alle fjella. Han kunde sjå det òg, når han berre let att auga: åkeren la seg unna vinden, båra mørkgrønt og lysgrønt, mørkgrønt og lysgrønt; og no tok stormen i lauvkrona på bjørkene og rengte henne over hovude på dem, dei stod og stridde imot med kvite krokute legger, skjemdest så hjartelig, ønska dei sokk i jord. – Men elles skjedde her ikkje noko, syntes han, det var slutt og til endes med den ting; verda låg og let tida gå over seg, som vind over fjell.

276Og rundt omkring låg det i hop og haug, det han hadde bala med. – Der ligg det, og her sit eg, sa han. Det der, Anders, det forstår du ikkje. Du bli for stutt! Slikt var rart å seie seg sjøl bert opp i auga; han hadde aldri prøvd det før. – Nei, men det var herlige ting lel, kor han skar seg fram den tida børen bles. Som han sa, han Kristian Lauvset: Du har gjort ditt, Anders. Når han kom så langt, gav han seg gjerne til å gå att og fram over kammersgolve, og var det ingen inne, tok han seg ein sving åt stua med. – Men så skal du komma i hug det da, Anders, at dei venta seg mykje av deg. Og det største, det ventar dei seg no. For her skal du sitte, mann, og sitte så det spørs! Dei som føre deg var, dei kjørte på i same renne som du, men så sovna dei av og ifrå det. Og han far, han hadde deg; han kunde sjå opp, han. Du skal sitte og sjå ned, i svarte avgrunnen. Ja.

Ja folke, sa han, og han sette seg og tørka sveitten av skallen. Heile tida så trudde eg dei såg opp på meg, at dei var reint blanke i auga. Jau, sei da det! No ser eg åsyna på dem; og det kan vera tids nok. For det var utrulig kor det bar deg opp, Anders, du gjer ikkje å nekte for det. – Og korles er det den dag i dag, tru? Var det ikkje for dem, så stomla du vel i veg og fann deg ein taugstubb og ein ås-ende. No får du heller sitte i mak her.

Dei hørte han snakka med seg sjøl ofte, og dei tykte det var triveligare enn når han tagde. 277Det er så si sak å ha ein blind ein sittande åleine i kammerse og ikkje gi lyd ifrå seg. Dei kunde sjå opp på einannan, Åsel og Gjartru, berre som snarast, og utan dei sa noko; på annan måte snakkast dei ikkje ved om han.

Men somtid sat han still på senggavlen og luta seg framover. Det var når han såg på det meste.

Den han såg oftast og klårast, var Per. Slik kom han, og slik gjekk han; og slik var det å vera han. Som den gongen han fór avstad og gifta seg; no først såg Anders det: Per hørte faren hadde vore der og snakka frampå om gifting, det var ein lovna, og slik ein lovna han la seg for og brente Per, – folk skulde ikkje gå og vente seg det dei ikkje fekk. Og det at han ikkje vilde bli lensmann: når ein såg han innvendig frå, så var det umulig. Slik såg verda ut for Per. Som for Anders no. Slik er ho vel, når ein ikkje har farten i seg, – den hadde Anders brukt opp. Anders kunde stønne høgt, somtid, det hendte han knytte nevane:

«Det va gæli at du tok ‘n ifrå mæg! Gæli snudd og rangt velta!»

Men han ropte berre ut i tomromme og meiningsløysa. Han lya, til hjarte vilde stogge i han. Nei, der fanns ikkje atterlyd. Fanns ikkje den som hørte, – som svara skulde.

Slik såg han dem for seg, ein for ein. Kristian Lauvset humra opp i det blinde andlete på han og roste han; for no var han nedfor og tukta; 278heile bygda gjorde slikt slag. Men dei var så langt unna; for kvar dagen som gjekk, vart det lenger til dem, dei kunde ikkje få spytta på han ein gong. Å, det var vondt å sjå så vel! Verda var ikkje til det bruk.

Så kunde han vakne opp og sende det ifrå seg. For slik skulde ein vel ikkje sitte og saumfara både seg sjøl og andre. Det kom for han, at verda gjorde nar av han for det: Haugane sat på hendene sine og grunda, berge låg med handa under kjaken og grunda, myra låg på rygg og såg til himmels, ho lest som ho grunda ho med. Anders spytta og smått lo: Eg ser dykk mest! Her var mangt rart i verda ja, og han var ein med.

Hausten kom seglande, og etter han vinteren. Dei såg inn til Anders, med det same dei var ute og fór, dei undrast kva han hadde vorte utsett for. Han kjente att dem, dagane, dei hadde vore her før, men den gongen var det ein annan tone i dem. Vêre heldt han greie på, slik han aldri hadde gjort det før; det hadde ikkje vore hans sak. No tuta han frå vest eit tak; rettno sprang han til nords, så fekk dei snø; i natt er han ute og gjer skade. Jøss, no gjorde sola seg blid for folk, Vårherre han veit kva som vermte henne, snøen lysna til og lo som ein truhjarta unge, granskogen yngdest opp og gjorde seg så grøn, så grøn.

Presten kom til han ein dagen. Det hadde komme slikt ålvor over presten i det siste, han 279hadde vorte ein prekar som var å gå i veg med, sa folk; og det gjorde godt, sa dei. Kirkestua vart til den likaste kirka.

Kva eg sit og tenker på? sa Anders. Eg sit og ser. På deg og på meg og kva som for auga kjem.

Det kom no mest an på at ein såg det ene fornødne.

Kva var det no for ein ting?

«Vi har en sjæl, Anders.»

«Ja, fortel ikkj mæg om det!»

«Og hvor kommer den efter døden, tror du?»

«Veit æg det!» Sjæla, det var hamen av ein daud ein, og slik ein hadde han set, fortalte han; den gongen farfaren døde, stod det tydelig ein nedmed fotenden av senga. Ein tå gammalkarane, ventelig.

«Indbildning!» sa presten. «Overtro.» «Ja, helst det.» Men hadde presten set kva der stod i skrifta, at Abraham blev samlet til sine fædre?

Presten stod rådlaus ei stund, halvt på vegen til å le; men så drogst han inn i ålvore att. Han preka så det bevra han om munnen, og folke i huse stana for og lya på. Anders tok i hop hendene og gjorde det same.

«Jau, det e vakkert det der,» sa han, da presten pusta på litt. «Du e på rettan veig no. Og bra e det. Folk trøng malli tå di slagji.» Han rista på hovude, smått og seinvore, og sukka. Folk var blinde, sa han. Såg ikkje handa framfor 280seg. Det var berre han som såg. Så det var bra dei trudde litegrand; dei kunde ikkje leva det forutan. – Eg trudde ikkje så lite eg heller, den tida eg var med og levde; eg var ein heil kar til å tru.

Men trudde han ikkje no lenger da?

Nei. Kva skulde han tru for slag?

Trudde han ikkje på Gud heller, kanskje?

Nei. For han fanns ikkje til. Berre svarte tomromme, kor ein såg. «Du kann tru mæg på det, prest! Men det e sant ja: at det va råskat kor han stødd mæg, den tia æg ha’n i bakhanda. Men æg ha gjort ‘n sjøl. Æg sjer det så tydeli, no. Å, æg sjer mangt!»

«Men end den skabningen som lå under sengen din da, husker du den?»

«Sladder og vas!» Anders gjorde seg låg i måle: Han hadde skrive ein kors med raudkrit under seng-tele, og den rømte han for! Så kunde ein vel rekne ut det var ingenting. Han fanns ikkje, han heller. Her fór eitkvart og luska i huse, nattens tider, han hørte vel det. Men det var berre tankane som fór og vasa og rak. Verda var tom.

Han løfta i måle att: «Men det e ikkj kvarmanns sak å setti slik og sjå det i ausyna – be Gu bevar dæg, prest!»

«At det skulde ende sådan med dig, Anders!»

«Du kann sei det. Men kvenn annan skuld det bli, må æg spør? – – – Æg hi vorti skrapa på sjæla!»

281Presten sukka, og spurte om han fekk lesa opp eit gudsord for han.

Hasta ikkje, hasta ikkje! Det var så godt å få snakke med eit menneske. Ikkje for det, gudsorde var vakkert, det, når ein las det på rette måten; og han vilde gjerne borna skulde tru på det. Ho Åsel, ho var ikkje for katten, slik. Det var som ei framtid i henne. Men folk var blinde, som sagt. – Herre min vêrdag, kor blind eg var, den tida eg var ute og fór. Det var det som gjorde meg så ubergelig sterk. Er du full, så kjem du fram, om vegen er nokolite krunglut. He! slik hast som det sat i meg, sprang både gar og grind – har du prøvd og ri fort nokon gong? Du berre jagar på og jagar på, til hesten flyg med deg, men farten gjer deg vill og gælen, du let att auga og rasar fram, du synes du kjem ikkje utor den tverre flekk, – det er live det! Ja, men sjå, det forstår de ikkje, nokon tå dykk nei. Heile tida så skulde eg lenger fram og lenger fram. Det var hit eg skulde. Det var hit vi skulde, eg og folke mitt. Heretter bli det på ny karvastokk.

Anders venta, om presten visste noko å seie: men han tagde, og Anders la i veg att.

No såg han ja, sukka han ned i hendene sine. Og no kunde han aldri komma seg i veg og gjera noko meir. – Han Per, sonen min, han var av dem som såg, stakars kroken. Eg har elles gjort mitt, eg vilde ikkje av med det. «Alles Øine vogte pa dig,» har presten lese det 282orde? Og eg tykte eg hadde dem på meg støtt, jagu tykte eg det. Slekta, skjønnar du, som sat i meg. Vårherre, som sagt, han har rømt sin veg. Men eg hørte han lo til meg, den julkvelden du veit, da eg sprang over fjella og heim, – nei, det var i den andre presten si tid. Det har eg tenkt på, i det siste her. Det måtte vera mannen sjøl, han som rår i kring oss; kva du så vil kalle han og ikkje. – – For eg hadde så halvvore tatt live tå eit menneske, den gongen. Presten har visst hørt nemne ho Solvi? Ikkje det no. For resten, eg hadde berre gjort som slekta sette meg til, eg, og jaga henne dit ho kom ifrå; eg var no ikkje ansles den tida.

Anders sveitta, der han sat; og måle var lågt og song, liksom det var opptint, ein ny og linn klang:

Ho var tå finn, stakar; det var det; kunde ikkje vera her, ho. Og så kom steinskreia ramlande ned i båten til henne. Og eg, eg kunde aldri få til om eg var ein mordar eller eit menneske, eg kjenner det enno kor det bit og slit. Da lo han åt meg, eg hører det enno. Ja, eg veit ikkje: Kanskje så er det noførst eg hører det; det er gjerne det. Den gongen hørte eg vel mindre enn så.

«Det er Gud, som kalder på dig, Anders!» sa presten varmt.

«Men æg mått no vel gjera som eg gjord lel – æg mått ha handbog-rom! Ja.»

«Ja, men – –»

283«Tøv!» sa Anders og gjorde med handa. Nei, han Per, han såg det rette, han; det var forunderlig med den guten. – Det gå dit det vil, sa han. Han døde visst i høvelig tid, likevel. Korles skulde han ha komme seg framgjenom verda og heile rote, han som var slik? Kunde aldri ha fått nokon fart i seg; ætta var ikkje godfor meir. For det går dit det vil, no veit du det.

«Ja, hvorledes kan du være så fast overtydet om det, når du endog fornegter Gud?»

«Fornekta? Det e vel han som fornekta mæg da, heller! Men nok om den tingjen. Det e så langt i milla oss.»

«Men hvorfor sendte skjæbnen dig dette da, Anders?»

«Ja sjå, det visst du ikkj. Der vart du fer støtt,Forfatternote: støtt ɔ: stutt ban! Men her sitt æg. Og snaut og tomt i kringom mæg ja. Ein kund bli te is.»

«Bed om – – bed om tålmodighed!» Presten var bleik og kløkt; han vilde ha sagt eitkvart som hjelpte.

«Trøngs ikkj, ban. Æg e tålmodi, æg. – – Men Vårherre, du kalla, kan no ikkj ha lika mæg så kleint lik-vel. Det e no mi tru.»

Anders lo godt, og presten rista på hovude.

*

284Slik sat Anders i blinda og såg, årstid for årstid og år for år. Han såg attende, der ætta låg som eit levande reip, med mange tåttar i. Inst inne var der ein mergtått; han var hard og han var blank. No hadde dei skrapa heilt innpå han. Han såg i kring seg, der allting gjekk styrlaust og på snei; der folk stavra i blinda og skulde frametter, – ingen viste kor han skulde henn. Ein må alltid vera mange, når ein skal tru; og dei var mange. Men det dei trudde, var berre ei skodd å gå i; eller som ein sengvarme å yngle i. Der var ikkje noko som saug i dem og tok dem med seg; og ikkje kunde dei kaste brøde sitt på vatne heller, og vente. Han såg fram og ned i djupe, der slekta søkk og bli borte, og der andre slekter skyt opp og tek til på nytt. Han trudde han kom dit ein dag, at han smilte til det, som mannen til barne.

Petter kom heim til bygda att, og ein dagen leita han inn til Anders. Dei sat og snakkast ved om mange ting. Anders hørte skarven og armoda i han som før, og han såg for seg, at slik kunde ein òg ha vorte. Men så vart ein annan det.

Anders heldt det for at Åsel var ein nyrenning, og derfor vilde han sitte og sjå kva veg det bar. Ho var sterk og modig, for ho var blind nok, og trudde nok. Ho var så dum og 285god ho kunde bli. Kanskje så vart ho mora til eitkvart nytt. Ho kom til å bitast med live så det skjein av det. Men slekta var dømt og vilde under tørva.

For ættene gjekk sin gang liksom båra, skulde til stranda og mala seg sund.

Amen! sa han, og det tykte han var som ei vaksenmanns-gudsfrykt.

Om I blinda

I seksbindsverket Juvikfolke følger Duun en slekt, Juvik-ætta, fra begynnelsen av 1800-tallet til slutten av 1. verdenskrig, men også med tilbakeblikk på slektens historie og sterke skikkelser i århundrene før 1800. Duun skildrer både den sosiale utviklingen fra gammel til ny tid og de menneskelige forandringene. Gamle tradisjoner og tenkemåter forandres langsomt, og det er stadig konflikter mellom gammel og ny moral.

Faksimiler

For denne boken finnes det også faksimiler tilgjengelig:

• 2. opplag, 1919

Del på Twitter
Del på Facebook