100Petter var den som først vart vâr at broren hadde gråna. Han kom slengande heim til Håberg gong og annan utover vinteren. Det var likt til han måtte sjå broren, og det gjorde Anders godt; – anna folk vilde han ikkje sjå.
Han kunde vel komma og vera her att, no snart? sa Anders ein kvelden Petter var der. – Det var no ikkje så godt med det, sa Petter. «Ho Massi bestast ikkj med går’n ålein», la han til.
Ho hadde no han Lars, drengen.
«Ja, på ein måti så – –», Petter blunka fult til broren.
«Æg veit ikkj æg, Petter.» – Anders flytta seg att og fram i benken, tok seg over panna og auga alt i eitt –, «æg veit ikkj æg – men vi hi vorti så frammond fer kvartanna, i det sist.»
Petter såg opp på han, møtte han så blankt med auga, slik han gjorde med han var småguten:
«Sei du det? Vi to, vi skuld no vel kjenn kvartanna tåli bra.»
101Anders tykte han fekk ein styng. Han hadde mist bror sin, attåt alt det meir.
«Men koles e det vori Anders: æg mein du hi gråna i håri?»
Sea snakka Petter frampå om det, kvar gongen dei råktest; han undrast av så godt eit hjarte.
«Læt mæg sjå det går bra med dæg i Endalen,» sa Anders.
Og det gjorde det. Massi tok til med nytt mot, da han kom. Ho var ikkje den som vart sittande i svartklæane og fånast bort, sa folk, og no når Petter var der, vart det ein annan let på dagen. Det gav slik trygd i huse. Nættene var så lange og daustille, dei var det verste; og da var Petter god å ha der, for han beit det ikkje noko på. Ho heldt han ikkje for stort til kar, og slett ikkje for ein vaksen ein; men han hadde det med seg, at ein hørte ikkje noko da lenger, fanns ikkje noko slikt til. Så trygt eit menneske hadde ho aldri budd under tak med før.
Det var slik mon i han elles òg, på garen. Ho kunde seie opp drengen, og enda slapp ho tenke på det som uthyses var. Han kunde ikkje ha passa sitt eige bedre; og han kunde kva det så skulde vera.
Alt dei første dagane han var der, tok gjentungen til å vera folk. Massi hadde ikkje att andre born enn denne stydotra, og det var eit troll til unge som det beit verken vondt hell godt på; ho var 7 år no, og ho vann over Massi i eitt og alt. Anns-manns barn er det ilt å tukte, 102når ein skal vera mor for det. Men Petter var ungen livande rædd; han kunne få henne til å krype som hunden for seg; han var den einaste ho vart glad i.
Massi vart elles litt uviss med Petter, etter kvart, ho merka det sjøl. På eitt eller anna vise var det vondt å ha han gåande der. Men ho skjønna det ikkje, og gav seg ikkje om det, for undvera han kunde ho ikkje. Utpå sommaren måtte ho tenke på han oftare enn ho vilde. Ho vart ståande stav still og undre seg, mange gonger. Og sistpå kunde ho ikkje løyne det for seg: Det vilde vera sårt, om dei kom og tok han ifrå henne, nokon, slik stod det til.
Han var ikkje heime alle nættene, han meir enn dei andre ungdommane, men det var det at han stal seg vekk, og stal seg inn att. Ho kunde vakne svartaste natta og vita det så vel, at han låg ikkje oppå lofte no. Somtid kunde ho bli liggande vaki utover kvelden, så trøytt ho var, og så hørte ho troppa som ikkje kunde tie med nokon ting, og så ytterdøra. Utpå morgonsida same tjuvstiga att; men da var det ein lettna lel, for no var han da heime.
Ho gjekk i vekevis og la over med seg sjøl, vart både varm og kald, og så endeleg snakka ho til han. Ho gjorde det med hoppande hjarte, som dei sa.
Han tok det rolig, slik han tok allting: Han hadde vore hoss gjentene ja. – Kor helst da? – Nå, det visste han no ikkje om han fortalte. Forresten så hadde han vore der og der. – Hoss 103tausa? Fór han som tausmåg da? – Nå, nokon måg var han no ikkje. Men han kunde no vel ikkje legge seg for i vinterhi heller? – Men han skulde minnast farbror sin, han Jens; at det ikkje vart slik med han òg. Petter lysna til:
«Ja? Han farbror og æg, vi – vi e no vel to spona tå samma skia, vi. Det e ein mann og ein stakkar i vår slekt. Og han Anders vart ikkj stakkarn, kan æg tru.»
«Ikkj å gå dit meir, Petter. Ikkje å gjera det lel du!»
«M – det hi æg no alder lova. Og alder haldi det hell. Men – æg kund no lova dæg det.»
Massi tenkte mykje på det Petter sa, at han var som Jens. Han gjekk seg ned i første myra han møtte, tenkte seg ikkje annan lagna. Og det skulde ikkje skje. Ho kunde bli mjo i knea der ho gjekk: ho fekk så mang ein rar tanke til givings. Ho var ikkje Massi, tykte ho, visst ho let han gå seg ned slik; no når han ingen annan hadde til å sjå etter seg. «Det får kost ka det vil!» sa ho ein natta, og dagen etter snakka ho beint ut til han.
Dei var på låven og la korn. Gjentungen sendte ho inn eit erend. Ho tok etter pusten, liksom ho hadde sprunge ein motbakke som var større enn stor.
«Æg mein da ikkj det æg, Petter, at du skuld lava som ei gammel moster all din dag. Æg veit meir hell så. Men du er for god te det der; det e berre det æg tenkji på; alt anna val det 104vara det samma med. – – Du får i gudsnamn heller komma åt mæg da; når gæli ska vara.»
Ho skulde ha sagt mykje, mykje meir, om det at det berre var for å berge han ho gjorde dette; men ho var så rædd å stane midt i det, at ho fekk ikkje fram eit ord. Så fekk ho heller seie han det sea, og så vilde ho fortele han kven ho var, og kvifor ho hadde tatt Ola som ho aldri hadde vore glad i, det var for det at Anders hadde både trødd og trampa på henne, det var einkvan som hadde trolla det slik til, og aldri hadde ho vore glad og lukkelig som ein annan ungdom, i heile sitt liv! – Ho stod der i halvmørkre og let det fara igjenom seg, og så hadde ho berre denne vesle tanken å halde seg i, og han vart stakarslig tynn: at ho skulde berge han. Hendene hang slakt ned på henne.
Ho syntes sjå han vart glad. Han vart visst glad til gagns; han vart så rar i andlete.
«Om laudagskvelden da,» sa ho, og da det var sagt, kom gudskjelov gjentungen att.
Dette var først i veka. Og Massi levde seg framgjenom ei rar tid. Ho måtte undrast, om det var live som heldt på og kom til henne no. Han òg syntes visst det var rart. Han gjekk likesom han hadde gjømt gull ein stad, kom det for henne.
Og det syntes Petter i grunnen han hadde. – Kvinnfolk er uransakelige folk, sa han til kammeratane sine. Lest aldri som du ser dem, så har du dem snart hengande i strupen på deg. 105Så vaknar du ein dagen og har armane fulle, får lykksaligheita lukt i hue.
Dei hadde aldri hørt Petter seie slikt før; han var gjernast berre kaldfliren.
Det var ei still natt, mørkgrå med svart skog, og kvite stjerner over fjella. Midt i djupaste stilla kunde eit lite tre ta til og suse, så svara eit anna eit, og straks susa det i vide flak skogane bortgjenom, rodde med barvenger alle liane innetter, mumla i halvsømn og dorma til att. Det var ei slik natt, da allting kunde hende seg. – Og så kom morgonen rinnande over fjella, ein ny og blank sundag som ingen hadde set enda, han låg lenge over fjellranda og raudna og lysna til, og innover stuegolve kom han med lysblakke tavler og ein forundra smil.
«No val du gang,» sa Massi. «Det e løsan dan alt.»
«No-føst vart det godt å liggji,» sa Petter. «Fer no ligg æg der æg ska liggji no.»
Dei orda hadde Massi ønska å få høre av han, det kom enda for henne at det var dei som hadde lokka henne ut i dette. Men likevel bad ho, liksom det stod om mykje, at han skulde gå.
«Han ska bli storøygd, du, og hengøyra, han Anders bror min, når’ n får nysn ti det her,»
«Du e no vel ikkj gælin: han ska da vel ikkj få vetta det?»
«Nei, det ferstår sæg. Men det ha rett vøri tysing åt’om.»
Men korles var det med han Anders no? 106vilde ho vita; – bar han ikkje dette skikkelig at han hadde jaga finnane sin veg?
«Skjel mæg ikkj,» sa Petter og gjeispa. Å jau, bar det gjorde han no; Anders tok seg aldri nær av nokon ting.
Nei, for resten. Han var bra fri for det. – – Og det var ein stor ting! la ho til om ei stund.
Petter låg og smått lo.
Og så den steinskreia da, sa Massi, ho låg og såg uppunder take. – Der måtte han da tydelig sjå det, lel, at det var ein høgare mann som heldt i handtake.
«Vil du vetta kem som gjord laus den skreia, Massi, så ska du spør mæg!»
«He?»
«Spør mæg, sei æg. Veit ikkj æg de, så veit ingen det. Fer det va æg som va Vorherre den gongjen.»
Han fortalte utan å blunke, at det var han som narra gjætleguten til å springe over steinrase da han hørte dei kom. Så gjorde Vårherre resten, det var sant. Så hadde Petter trua guten på blåe live, at han skulde ikkje fortele han var der; og det hadde gutpåken halde som ein juviking.
Massi låg lenge. Ho glømte reint at dagen kom.
«Men at det va slik da,» sa ho. «At det va slik! – – Veit’ n Anders det, at det e slik det hi sæg?»
107Det gjorde han no vel. Visst han ikkje var tosk da. Og det var han vel ikkje, han?
Ja, berre han visste det! sa Massi. For elles låg Anders og sveitta og grunda og tykte han var mordar, – det hadde presten fortalt henne: han meinte han hadde ønska ned denne steinskreia.
«Han ska snart få anna å tenk på no,» sa Petter. «No når’n får høyr at vi to – – »
«Huff, snakk ikkj tull no. Stig opp, høyr i du, førn dem vakna på lofti!»
«Da kjem æg ikkj att meir. Visst du jaga mæg.»
Massi bles, både harm og hastig, det var nær på ho hivde han fram utor senga. Endelig fekk ho han opp. Han stomla mest han vann, da han gjekk, så tausa skulde høre det; og Massi tykte halvt det var ein lettna i det at han tok det slik. Sa var ho ferdig med han. Og tausa ho sov som ein stein.
Steinskreia hadde gått i rette blinka, det stod fast. Ho kunde ha halde av Petter dubbelt for det, merka ho. Men ho var hjartans sjuk og ulukkelig, – ho hadde aldri halde av han!
Ho hadde vore utru imot Anders. Om han så aldri vilde sjå henne meir. Og no låg Anders og tulla og fekk ikkje denne steinen av bringa si. – At ho hadde forset seg på denne gutladden! For slik var det. Ho vilde snakke sant når ho snakka med seg sjøl.
Men no trudde ho mest ho fekk mot til å 108gå avstad og fortele Anders om denne steinskreia. Og det trongs, det visste ho.
Petter fekk ikkje fliren for seg, der han sat på senggavlen oppå lofte. Det var første gongen det slo klikk. Første gongen òg, at han hadde vore så nær eit menneske at han måtte fortele eit ord for mykje. Så rausa heile helligdommen med det same. Å nei, han Anders tukta ein ikkje med ein stein. Sjøl veit kven som hjelpte han. Petter visste ikkje om nokon. Verda var både tom og snau. – Eg vil han ikkje vondt, trur eg da, sa han, da han gjekk ned og sette ut hesten. Han kom i hug Massi, og han hadde det vondt som hunden; for henne skulde ikkje Anders ha havt. Likevel var det ein stad inne i han at det levna til og dikta i hop som ein slags song:
«Såles går det: Somm messiForfatternote: messi ɔ: mister det og somm får det.»
Anders låg i full fastande sømn, det var ei natt utpå seinhausten. Han låg nedi stua, og tenestfolka på lofte. Da vaknar han og synes han er ikkje åleine inne. Han ser seg i kring, og bli vâr ei som sit på senggavlen hoss han. Tanken på Solvi kryp igjenom han; han vilde gjerne ha snakka med henne, men ikkje når ho kom slik. Han smiler likevel, for dette var da skrømt, kven det så var, og det hadde han 109aldri set før, ikkje på så nært hold da, – ja, og ikkje er det Solvi heller, det ser han no. Han spør kven det er.
«Det er da æg. Det e a Massi.»
«He? E no du ut og fer, på den-her tia?»
«Ja, det va så månløst.Forfatternote: månløst ɔ: månelyst – Og du søv?»
«Ja, om natta så.»
«Kem du trudd det va, da?»
«Ingen, og knaft nok det ò.»
Han hørte ho sat og strevde med anddråtten; kanskje så hadde ho sprunge i sju rædsler hit gjenom marka. Den som hadde havt seg eit brukbart ord å seie. Da hørte han det stilt og varmt imot seg gjenom halvmørkre:
«Når du alder kom åt mæg så.»
Anders tenkte lenge og tungt. Han kom til å ta borti handa hennar, ho føyde seg så villig inni hans. Men han slepte henne straks. Ho kom etter, syntes han, og så flytta han si langt unna.
«Å nei, Massi. Det får vara no. Helvgjort e ikkj så liti det hell, sa rakkarknekten. Den som hi tikji live tå ein konnå, han kann no gi sæg tia.»
Han låg no vel ikkje og tulla med det enno, at han hadde ønska ned den steinskreia?
Nei. Men han hadde no ønska ho kom lel. Og det kunde vel vera nok? Han let handa falle tungt ned på fellen: Verda var styrlaus. Ho skjeiva og slong dit ho sjøl vilde. Så kunde 110ein vel sette seg på ein stol og sjå på. «Ho e styrlaus, høyri du!» –
«Ja, det veit æg vel. Minders ha eg knaft kommi hit. Det meint æg du skjønna, Anders.»
Ho kom til å minnast vegen ho hadde fare, han var lang og utrivelig så det halve kunde ha vore nok, nymånen gjekk attom svarte stygge skyer, gliste fram som ei gul tann med kvart, og da vart mørkre levande og tok etter ein, – det kom for henne som ein draum at ho fór der, og attende torde ho ikkje gå, ikkje åleine, eller før det vart morgonen og verande ute for folk. Og så det at ho sat her nattens tid, og tenarane på lofte beint over henne, og Anders framfor henne som ein fiende og eit villframmandt menneske. Tanken fór over det, og tok til med sitt att.
«Han far din kjem så for meg somtid, Anders. Han står der så tydelig. – – Det va han som plaga dæg i veig – så du ranga tå dæg finnherkje. Trur du ikkj det?»
«Æg trur alder det grann æg.»
Men han tenkte på faren ei stund. Det er ei skamm, er det, at så små folk nemner så stor ein mann, tenkte han. For faren sveiv alltid i ei lys skodd for han, han var noko stort og hellig som berre hørte han til.
«Du gjer ikkj å fortel mæg noko om’n far.» sa han. – «Og finnherk skuld du ikkj vør å sei, her i huse.»
Han var ikkje Anders på Håberg, når han låg og kjente på slikt, – det var granngivelig 111ikesom ho hadde fingra borti eit sår –; nei, og han vart visst ikkje Anders meir heller. Det ór ein småmanns-vonskap i han; for her var det ikkje lovlig å slå.
«I den-her sengja, Massi – – i den her sengja – – du ferstår mæg vel?»
Ho gjorde det. Ho tok til seg handa att, som var ute og leita etter hans. Ho tok seg for bringa. For no tenkte han på henne, såg henne visst for seg, det kjentes slik. Han var ikkje lenger kommen enno.
Han la hovude andre vegen, snudde seg ifrå henne, slik ein sjuk ein prøver snu seg ifrå pina. Så snur han seg fram att og seier hardt:
«No ska du gang din veig.»
«Ja, men du ska lova mæg eitt. Anders – »
«Knaft nok.»
«– at du stig opp og e Anders som du hi vøri, at du prøvi å – »
«Kan du ikkj komma dæg på gonga da, menniskj! Lat mæg ikkj sjå dæg så giftarklein.»
Ho tagde litt. Ho hadde ikkje trudd det var så kleint med han lel. At han treiv etter handfeng imot henne.
«Veit du kem som løyst den steinrausa, Anders? – – Han Petter, bror din. Han fertèld mæg det sjøl.»
«Skjel mæg ikkj. Ikkj det minste granne hell!»
«Ja, men – vi må no vel bynn med live igjen, Anders? Fer det venta dem sæg tå oss.»
112«Reis te Helgamess!»
«Ja men æg kjem att. Vara stø på det.»
Da hørte dei eitkvart utom veggen, eit par steg fram imot glase, ein kunde tru det var mørkre sjøl som kom stigande. Og så låg det eit andlet på ruta inn til dem. Massi hogg i handa til Anders, og han reiste seg og såg dit. Måneskova gulna fram i en gløtt milliom nattskyene. Og andlete låg svart og stilt på ruta.
«Læt mæg ikkj komma ut åt dæg,» sa Anders; og da seig styggedommen unna og vart borte.
«He he!» lo Anders; «når’n Svarterik e så nask her, koles mein du han e borti gåran’ hoss de ander stakkaran’ da?»
Det var no vel berre eit menneske, meinte Massi. Tru om det ikkje var han Petter?
Ja, sa Anders, da han hadde sitte litt og tenkt på eitkvart anna. – Og kvifor kunde ho ikkje ta han?
Massi smilte i mørkre, ein trygg liten smil.
«Tør du gang heim ålein no da?»
«Nei! Men du veit, æg går lel æg. – – Men æg kjem att, som sagt e.»
Og så gjekk ho.
Anders låg vaken og var med henne på vegen. No hadde ho reinane innetter, no fór ho over Litl-dalen, og no inngjenom Småskogan – no skulde ho ikkje vera mange merkerne, vilde han tru. Ho måtte over Dølbekken, det vart verste take, for der hadde ein mann gjort åt med seg i gammal tid. Ho var no ikkje noko 113skrôt til kvinnfolk, kva ho elles var og ikkje; ho var ei hoggtann! Så slo han seg til ro med at Petter kom og var med henne, stod vel ein stad og passa opp henne; han Petter, han var ikkje for katten. Og så let dei vel han ha fred, heretter.
Ta til med live? Ja. Hadde ikkje anna tenkt. Når hans tid kom. Men det var lenge tart enda; malliForfatternote: malli ɔ: mykje lenge òg.
Han angra så på Solvi, han trudde aldri det kunde bli annan let på tida. Og utan eit kvinnfolk i huse er mannen ingen ting.
Bli Anders som han hadde vore? sa ho. Han låg lenge og tenkte på det; eller han låg og drømte om korles det hadde vore. Det vart han aldri meir.
Det gjekk ikkje mange dagane, så sala Anders unghesten sin og rei til Engdalen. Det var ein rivande frisk dag med kvitskyer og haustsol; vinden sprang over reinane og sopa lauv, rennte gjenom snauskogen og susa seg glad, og fjorden gjekk i ein frøs, med kvitgul tanngar imot sola.
Nei så gu, Petter bror min, om du kan få ho Massi! sa Anders fram for seg. Nei for – du finn deg alltid eit kvinnfolk-tre å henge deg opp i. Med meg er det eit anna mål. Eg kan 114vel ikkje dryge stort lenger no? Eg vil ikkje bli for sein ein gong til.
Han hadde vakna tidlig i dag berre for dette her. Det var over han som ei sott å kalle. Han syntes dei var rundt i kring han og venta seg dette av han. Slik hadde det elles vore alt sea Massi var her. Det måtte vera ho som hadde spila opp auga på han; så han måtte sjå det ho såg. Ja vel, han hadde ikkje større imot det. For det gav slik merg innvortes: det var det einaste rette, det han no gjorde, – han hadde elles ikkje tvila på det. Han hadde gått og samla i hop seg dei sidste dagane, og funne at makta si, slik var det; og no jaga han på hesten så skomme valt av han; det kom ikkje ansles for han enn at det var han sjøl som sprang. Motvind var det, men han skuva på.
Han ønska han råkte Petter først, og det gjorde han; Petter stod i smia og klundra, skulde ha i stand ôl-ringen til hestgreie, og Anders kom nett framom.
Anders hoppa av hesten før han hadde stana, og han tykte ikkje det var eit kleint merke at han kom ståaende ned.
Petter såg straks at broren kom for eitkvart; han flytta huva attpå nakken og sette hendene i lomma: han hadde ikkje nokon ting han kunde miste.
Kor det stod til her i garen?
A, berre storveges.
Var ho heime?
115Ja, sei da det; ho var heime ja. Sat og venta frammandfolk dagen lang; og natta med.
«Hm. Ja, det va ho æg villa råk ja. Skuld ha snakka non ord med a.»
Han heldt auga på broren heile tida, og han måtte unna med sine som vanlig. Å, Anders såg det godt, at gutdevelen kom i hug strekerne sine med steinrase; og no skulde han klå han for det. Ikkje nemne det nei, for slikt var ikkje å snakke om, men sette hælen på han så han kjente det.
«Æg tenkt det ein gong ja, at du skuld bli mann her i gåren. Og det kann du vel bli, så stor ei sål som du e; men ho Massi, ska æg sei dæg, ho må æg ha. Ka du sei om det?»
«Æg? Nei, du val no heller spør ho da.»
«Ja, for du, sjer du – – æg ska vel allti leit dæg ut ei som du e tjent med. Når du vart vaksin ein gong og la tå all ban-frasanForfatternote: ban-frasan ɔ: barnefaktene din; og skarvstykkja. Og naar æg får områ mæg urliti».
Petter svara ikkje, men Anders såg kva han tenkte, og det var ikkje blidt.
«Ja men, du får komma i haug det, Petter, at ein tå oss må vik unna her, og da så – –. Og hus på ein ting, Petter – ka i fan va det du fann på, at du gjord laus den steinskreia? He?»
«Æg – e – villa dæg berre vel, æg. Fer æg visst da det – at du ønska det.»
«E du rettelig hemmel-hetning du da? E du mordar da, gut?»
116Petter lo, liksom Anders hadde funne på noko evig trøysamt, og etterpå såg han opp og undrast at ikkje Anders lo med. Anders gjorde med eine aksla, hekta han liksom av seg – for tullfolk skal ein ikkje koste ord på – og så tok han hesten og leidde fram i garen. – Deg kann ein ikkje rekne, sa han og strauk skomloppane av hesten. – Eg legg deg til sides. Du er ubrukbar. Han kjente seg ung og lett etter dei orda.
Massi kom ut og hjelpte han med å sette inn hesten. Ho hadde set i han da han kom, så vidt at ho fekk tid til å kaste på seg eit skikkelig forklæ; det var leit ho ikkje hadde flidd seg eit grand, men det fekk vera til sea, ho var så rædd han fór før ho vann seg ut.
Nei, det var det, sa han, han hadde komme til å tenke på det: at skulde dei i hop, saa maatte det bli no snart; tida ho går, Vårherre han veit kor ho gjer av seg, men går gjer ho, og der står vi att. Og live, det skal vi no i kast med.
Massi svara ikkje, og så snur han seg tvert til henne:
«Så visst du vil som æg, Massi, så klemmi vi te. Dem vil det slik, det e æg stø på».
Massi tok og kasta høy for hesten. Ho kjente ikkje att orda sine, ho syntes Anders fortalte henne det ho aldri hadde tenkt paa før. Det skulde ha vore ansles, når han kom og fria til henne; men i grunnen var det no noko stort og for seg sjøl likevel da.
117Det var jamenn ein fin hestunge det her, sa ho.
«Og no ska ‘n bli dinn, Massi!»
«Ja, lova du mæg det, veit du, så kann æg ikkj sei nei,» – ho såg lyst og lenge på han. – «Men æg e ikkj ong lenger, Anders, det ska du vetta. Men fer det så – »
«Nei, nokon komeli-spellara e vi no ikkj, nokon tå oss. Men du skal sjå spell fer det.»
Han var kvitstrimut i både hår og skjegg, og andlete var ikkje det ho hadde gått med i hjarte frå ho var veikjungen; ho mintes borna ho hadde stridd med og hadde mista, og mangt anna, ho kjente seg trøytt så ho vilde svimre, no da ho skulde til att. Men det var så godt å vita at endelig ein gong var ho i den rette båten og vart med.
«Du val sjå innom døra.»
Ho gjekk føre, med lette steg, som drog Anders etter seg. Litt tynnare hadde ho vorte, alt med seg, det var einast håre som var like tjukt, men det kom no òg for han som det viktigaste; lite grand utslitt i ausyna var ho, og i måle, men når ein var god med henne, så grodde vel det til att. Ho skulde bli ei stasgjente, og ei kone som var å gå i veg med.
«Det va greinli som’n far va med aa skuva på, da æg fór hit», sa han.
Ho vart med han eit godt stykke på veg, da han skulde heim. Dei talast ved om mangt, og allting såg ansles ut for han enn det hadde 118gjort på lenge. Kvar liten tingen ho nemnte, voks fram for han så stor og levande, innanfrå han sjøl liksom: Skylda, som låg og venta og måtte lessast av, jorda, som han hadde svelta og pint ut, fjøshusa og same kva det var. «Og det du gjer føri, det gjer dem ette», hadde ho sagt om grannane, og slik var det. Han skulde gå føre dem ja; og ordne bygda for dem, – ho var i vanlag.
– – – – Dei heldt bryllopp siste juledagen, kyndelsmess-dagen. Og det vart som Massi hadde sagt, at den dagen kom det vakkert med folk til kirka, og dei som kom og helsa på dem, kom med heile handa, eller kva ein skulde kalle det. Massi nemnte det etersea. Dei gjorde no som dei vilde med det, sa han; men det var elles ingen ringe ting. Godt folk var noko med det likaste han råkte; det hadde han akta lite på før no.
Presten kom òg til brylloppe. Han var ingen hund på bryllopp, vart det sagt, men til Håberg måtte han no lel. Anders hadde berre bedt han så varsamt han kunde.
Andredags kvelden tog Anders til og kjente det i hovude; men han vart ikkje stort glad av det. Det kunde dei andre bli; og dei vart det. – Ein bli berre så blå vaken, sa han, det levnar opp allslags tankar og minne, og ikkje kan ein snu ryggen til dem, og ikkje kan ein greie dem ut for seg; han fann i huva og strauk av ut. Ute møter han Petter; han er full så han går frammed veggen, men han òg er like blåvaken. Han måtte få snakke med Anders! For det var 119noko som tyngde han så han stod mest ikkje bein. – Eg ser det der, sa Anders. – Ja, du flirer du, Anders, men live – live er ein ålvorsam ting. Eg må få seie deg det: Eg har ligge med brura di. Du får slå meg i hel, om du vil. – Og han fortalte, tett opp i andlete på broren, korles det hadde gått til. Anders merka det var sant han sa, men han kjente òg, at det var berre vondskapen som brann i han. – Stakars tosk! sa han og klappa han på aksla; og så gjekk han ifrå han. Han hadde for seg noko slikt som, at denne broren hadde far hans – og ætta hans – lagt på han; denne forgifta skulde han prøve å tåle.
«Stakkars kvinnfolkja, kor toskåt dem kann vara», mumla han, han stod midt i snøfokke og smilte. «He!»
Da han kom inn, gjekk han bort og stod framfor presten; han hadde same smilen som med han var ute.
«Du står og tenkji, du prest; støtt og stendi. Her ska du få inkvart å spekuler på: E det sko’ n som e fer litin, hell e det foten som e fer stor?» – han heldt foten i vêre, synte fram brurgomsstøvlane.
Presten drog på smilen. Han reiste seg og stod breiddmed Anders.
«Jeg vil si dig takk, Anders, at du reiste dig igjen».
«Pøtt san! Tok mæg berreste ei lita kvilstund – forstod ikkj presten det da? Og no 120hi æg snudd ryggjen te åt det; no går æg ander vei’n. Æg må ha handbog-rom, kan du vetta, rom te å snu meg!» Han stod litt, såg ovanfrå og ned på presten. Smilen grodde fram att. – «Det e rart nok: Du veit alt i hop, du prest. Men så veit du ingen ting lel, når steinskreia går. Hm?»
«Nei,» seier presten og slær auga ned. «Du har den dybeste rett i det, Anders.»
«Rett?» Anders la henderne paa ryggen, såg eingong på presten og eingong stua rundt, der folk sat kring alle veggjene og prata og var glad; ungdommen dansa uti andre stua så det dundra og dønn. – Det måtte vera ein sterk ein mann, den presten. Når han kunde slå auga ned og seie noko slikt. Det vart lenge, det vart heile levetida, før ein annan ein nådde dit, san.
«Vil du gjæra det æg be dæg om pastor?»
«Det tror jeg næsten ja.»
«Vil du drikk ei skål med mæg, to-saman?»
«Ja. Med fornøielse endog.»
Da gjekk det som ein god engel over andlete til Anders. Slik måtte han ha vore ein gong med han var ørande ung, tenkte presten. Anders såg seg ikkje til sides på nokon ein, der han skreid fram gjenom stua med presten og ut i kammerse.
«Det e ikkj det at du e prest, pastor,» sa han da han hadde skjenkt i, «du skjønna ka æg mein?»
121Presten nikka, og dei drakk ein annan til.
«Og no ska æg i kast med sjølve live da. Merkeli! Skål pastor!»
Det første Anders og Massi vart vâr, no da dei var to til å sjå, var det at på Håberg måtte ein både slite og spara. For Massi var dette grei grein, ho var skapt til det, og ho var ikkje ansles vant. For Anders fall det tyngre. Han vilde helst arbeide rykk og annan, så røyken stod, og så ha tida for seg til litt av kvart; og slett ikkje var han huga på å spara, det baud han imot som riller eller surna mat. Massi hadde eit serskilt lag med han: ho opna auga på han utan han vardest det. For kvart barne som kom, sette ho ny fart i han. Fattigmanns-ungar skulde dei ikkje bli, alt anna enn det. Som du seier, Anders, la ho til. – Nei, det var no likare å sikte for høgt enn for lågt, sa han. Derfor vart kvar ein av småkarane liksom ein ny tott i makta hans. – For kvar gong det skrik ein ny ein borti senga der, bli det ein ny bardaga for meg, brukte han å seie. Dei såg attende på det sea og var lukkelige: Det tok du til med da han kom til; det fekk du i stand efter at vi hadde fått henne.
Til Juvika og faster Åsel vart det ikkje så Anders fór meir no. Han hadde ikkje større å 122snakke med henne om. Han syntes han var ferdig med ætta si, liksom med det han hadde levd hittil: Det hadde gått av seg sjøl, og han kom lite og ikkje i hug korles det hadde vore; det var liv, den tida det stod på, men han hadde ikkje noko med det meir. Han skulde til, no først: live det låg langt fram i blånaen enno, det var ikkje fritt for at det flytta seg unna han, men han måtte no vel ein gong nå att det. – Og for det første hadde han ungane, og dei var villige til å komma.
Odelsguten kom først, og han vart heitande Per etter farfaren. Da reiste Anders på bygda og handla hest; han måtte tene nokre dalar og gjømme unna til ny-kommingen. Åre etter fekk dei ei dotter, og henne kalla dei Gjartrud, etter morfolke. Da gav Anders seg med og sette opp kirka i grannebygda. Næste år hadde dei ei gjente att, som vart kalla Åsel etter faster Åsel i Juvika. Den vinteren gjorde Anders seg så liten at han reiste åt være på fiskja. Og da Jens kom, den andre guten, gjorde Anders det som fall han aller tyngst: han tok til med småsjøen heime, først han hadde ei stund. Om to år fekk dei tvillingar; guten døde straks, men gjenta levde for dem båe, som mora sa, og henne kalla dei Beret. – Noko nytt fann ikkje Anders å trive til, han tok berre i litt hardare; for nokre skillingar skulde borna ha, dei fekk bli så fjølgmennte dei vilde.
Han hadde ein dreng som heitte Nils, ein 123midalders mann, og ein det var tak i. Folk såg dem på småtråve støtt: Tidlig sommarmorgonen opp frå sjøen, hadde rodd etter seien heile natta og hadde sløgd han og hengt han opp, så var dei innom og herja i seg maten, og dermed i palinga åt neverskogen, – Nils sistpå hestlengda etter husbonden, og meir og meir rundrygga, som ein utkjørt gamp. I onnene var det slikt slag, og vinter som sommar: første sloddodasken om morgonen kom frå Håberg-låven, så var det åt skogen i lysinga eller på kveitsjøen. Dei var som vargen, sa folk.
Fleire år etter, da dei ingen venta lenger, kom det ein gut, og han kalla dei Ola. Det var røytegge, sa dei, og han tok mest live av mora; ho vart kleinhelsug i mange år etter, men gutungen vart tjukk og rund. – Dei hadde komme seg for så pass no, at Anders trong ikkje legge ut i rave for å få nokre dalar. Han tok til og såg over jorda: no kunde ho skaffe det som til skulde. Og no seig han i veg der, omtenkt og utan rykk, ein ny Anders, kunde ein seie; – og etter som borna voks til, monna det fram så ein kunde sjå det.
Da dei var vaksne, vart det velstand på Håberg. – Men kom i hug vi er mange, sa Anders med seg sjøl, – det var eitt av dei orda Massi hadde sådd i han utan han merka det. Gong og annan kunde det komma for han, at han hadde levd ein gong før, for lenge sea og eit langt anna liv, han og alle dei andre juvikingane; 124serlig drømte han om at han hadde gjort eitkvart storverke i lag med Ola Engdalen. Det var helst når han såg borna hadde sitt for seg. Å jau, vi var no unge i mi tid òg, kunde han seie, og auga vart ville og blanke i han. Og når han vart ferdig med dette her, med rav og slit og altslag hekkelsmakt som låg i vegen for han, – når han kom i kast med live –, så skulde her enno ein gong bli ungdom på Håberg.
Den tida Massi var sjuk, hendte det noko leit. Anders fekk barn med ei av tausene. Slikt hadde mest ikkje hendt der i bygda, det skjemte ut ein mann for levetida. Det var tyngst å gå til Massi med det. Anders angra det så han stod mest ikkje framfor henne, han kunde aldri i live ha fått fram eit ord om det, hadde det ikkje vore for det at det var så for gale. Men Massi ho visste det alt, han trong ikkje fortele det, og no først såg han kor tungsint ho hadde gått her og bore det med seg sjøl. Han møtte den rolige blå blenken i auga hennar, og kjente at ho var den sterkaste av dem to. Ho tok det ovanfrå og ned, som ho gjorde med allting: Dei skulde ha dette, det var så tillaga; og slik måtte det vel gå, når ho var kleinslig i årevis og gjenta var så vidt vakker. – Dei leigde gjenta inn i plassane ein stad, og sørgde vel for henne i alle måtar, og åre etter tok Anders henne med seg opp i bygdene og tinga henne tenest der. Barne døde for resten snart. Vårherre var god både med det og med dei 125andre, sa Massi. – Kva folke sa og meinte, kom Anders mindre i hug; han hadde så lite med dem. Han likte grannane godt, og dei han, han var full av skøy og gap, kom så høgmælt og trygt seglande i møtes med ein; men så frimodig såg han på folk, at det støtt vart eit steg fram imot han ein ikkje kunde ta. Des giftigare stakk dei vel i bakhanda, mange av dem; men det visste ikkje han større om, og når det aldri beit på han, dovna det snart bort i munnen på dem.
Anders hadde eit tak att enno, og så skulde han mest få tida for seg til å gå laus på eitkvart skikkelig. Dette take var å sørge for Petter. For han hadde det gått berre på skjeiven med, hittil.
Petter var ei gåte for han; og gåter likte han ikkje. Vi er to motsætninger, du og eg, pla han seie med han. Det var Petter enig i, så fult og blidt han kunde: Vi er så, ja. Og serlig eg. Han rak rundt på måling, leigde seg inn snart her, snart der, og støtt var han heimlaus og på knea. Så hadde han tatt til seg dotra etter Ola Engdalen, ho Kjersti. Det var slik ein trollunge at folke hennar ikkje såg seg syn med å ha henne. Farbroren, som hadde tatt garen, hadde elles stua full med born. Ingen kunde få til kvifor Petter tok åt seg denne ungen, han som knapt berga seg sjøl. Anders sa at slikt eit godmenne og ein tull hadde Petter vore all sin dag, han var det som anna folk aldri kunde bli. Massi tenkte sitt, men sa det ikkje: at dette hadde Petter gjort fordi han vilde dem vondt.
126No kjøpte Anders eit lite rom til han; det heitte Rønningan og låg eit stykke sør for Håberg, over kleiva, og der bygde han for han og hjelpte han til med krøter.
Petter tok imot det, slik småmannen tek imot velgjerd. Han hadde vorte meir vond, des lenger ned det bar med han, og alt som gjekk han imot, skyldte han Anders for, eller lukka hans. Anders var ei pine han ikkje kunde rømme unna. Han kunde reise kor han vilde, så måtte han heimatt dit Anders var. Alt det kåte livsmote hans hadde kløvd seg, han drakk og spela kort, og song attåt, så lenge det gjekk, og dreiv så og banna innvortes og fann ut småpek å gjera Anders og andre; han tykte det var brennande skamlig og ulikt han sjøl, det drap han reint; men det elska han ikkje Anders og borna hans meir for. Kjersti hadde han vorte glad i, og det var ein merkelig ting for han å kjenne på; han heldt av det òg hoss henne, at ho var så utakksam og rangstelt, han kunde le både lenge og vel til henne. Ho var barne hans, og for hennar skyld vilde han undgå slaverie, sa han. Ho folkast for resten til med ho voks, og med tida vart ho så lettgift ei gjente som få, for vakker var ho, og litt pengar hadde ho, etter faren; – dei hadde ikkje Petter rørt, og det trudde han måtte bite Anders i hjarte. I minsto måtte no vel Vårherre sjå det.
Petter hadde elles havt ei ulukke ingen visste om. Det var ei gjente han så gjerne vilde 127ha havt. Kom så heim frå ferd, gjekk beinast dit og spurte etter henne, midt på lyse dagen, liksom han var Anders sjøl. – Du finn henne inni stua, sa mora og opna døra for han. Og der låg gjenta, med eit litebarn ved bryste. Det var ikkje Petter far for, men han var den første karmannen som kom dit og helsa på litlen, og da mista han huva si, etter gammal skikk. Dei vilde ikkje ha huva hans, for det var berre orde att av skikken no, men Petter la henne i vogga og gjekk berrhua heim; dei burde faa flire til han denne gongen. For det var som han Anders sa: «Såles går det, somm messi det og somm får det.» Og Anders og Vårherre måtte han vel vinne på ein gong.
Anders vida seg ut, gong for gong, og tok broren inn i seg og tålte han. For det var trøysamt at det fanns einkvan som var så langt ansles enn ein sjøl. Og ein gong måtte han vel få skikk på han òg, som på alt anna. Når han no endelig kom seg i gang.
Boken er utgitt av bokselskap.no
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
I seksbindsverket Juvikfolke følger Duun en slekt, Juvik-ætta, fra begynnelsen av 1800-tallet til slutten av 1. verdenskrig, men også med tilbakeblikk på slektens historie og sterke skikkelser i århundrene før 1800. Duun skildrer både den sosiale utviklingen fra gammel til ny tid og de menneskelige forandringene. Gamle tradisjoner og tenkemåter forandres langsomt, og det er stadig konflikter mellom gammel og ny moral.
I blinda er andre bind i serien og handler om overmot og indre kamper. Anders driver Håberg-gården med stort hell og nyter stor respekt i lokalsamfunnet. Men når han trosser folkemeningen og gifter seg med samejenta Solvi, endrer ting seg.
Olav Duun er en av de viktigste nynorskforfatterne fra første halvdel av 1900-tallet. Med en bakgrunn som fisker i Namdalen i Nord-Trøndelag kunne han skildre tilværelsen langs kysten friskt og livaktig, i et språk som var preget av dialekten hans.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
