I

210Ved denne tida vart Massi sjuk. Ho fekk ein svull i halsen. Anders såg straks at den vart ikkje grei, han sat så langt nedi at ein ikkje kom til med kvast der. Han kurerte med dei råder han visste, og tenkte sterkt på å bruke kniven utanfrå; men Massi vilde ikkje høre snakk om det; ho rista så hjartans trøytt men sterkt på hovude: dei fekk lyde henne denne gongen.

Anders hadde elles så mangt han brann med, ein svull vil ha si tid, og urande lite grand måtte ein kunne lite på Vårherre òg.

Det var han Jens det var så ugreit med. Vågen var ikkje noko handelsrom, når sant skulde seiast; berre så vidt det «hong og slong,» som dei sa. Det var for lite, og for stuslig, åt slik ein urolig kropp; det vart ikkje anna enn fylla det, og inga prestdotter, som ventande var. Anders fekk klemme til og kjøpe eitkvart som reiv litegrand; ikkje Nesse ein gong slo til for han Jens.

Og så var det Per. No var det bud her 211frå futen ein dagen, to mann sterk og eins erend, dei flidde Anders ei uendes lengd med skrift, og der stod det at amtmannen hadde vore nordover nyst, og han meinte det var berre eitt no: å sette inn «en habil Mand» med ein gong, og mannen hadde han, det var ein som hadde sitte på kontore hoss han i fleire år, «en i alle Deele velskikket og duelig Mand,» – han hadde styrt lensmanns-ombud i grannebygda eit heilt år. Futen sa ikkje meir, men Anders visste kva han meinte, og det var så mykje som å gar-fara bygda og få dem til å skrive under på at denne frammandkaren vilde dei ikkje vita av, det trongs ein her i sjøbygda som var både fødd og alen her, og ein slik ein hadde dei. – Somme truar eg, og somme tek eg med makt, sa han og stod i ein lys og klår smil, han var brennhuga på dette; andre dei kom vel etter, når han gjekk føre og lokka, det skulde bli trøyheit å handsama dem. Han hadde alt tenkt ut mang ei klemme han skulde sette dem i. Så pass fekk ein tenke både på slekta og på bygda. Det var det med dei to, at når den eine kom seg i vêre, så kom den andre seg òg, dei rann opp utor same molda. Det såg Anders.

Så var det Ola det hadde gått i stå med. Han hadde fått nok av sjøen, og ikkje var han huga på jorda heller. Han vilde lesa! Noko rarare visste ikkje Anders å seie av; dei måtte takke Gud dei som slapp! Og han fekk no kjenne litt på det. Han var ikkje den, no eit 212tak, at han vilde ha vingel. Han vart litt for veik med han Petter, det var så. Men des sterkare hadde han vorte no sea. Gutnabben skulde han vel sørge for. Det vart til det, at der opna seg ein veg fram just der han meinte på å stenge. Ola skulde pinede bli ein som las! Når han berre las det far hans vilde. Prest skulde han bli, enten han pista eller han gol.

Men det som var attanfor alt dette, og høgt ovan-om, det var kirka. Ho skulde hitover. Midt i bygda skulde ho stå, og det var på Lauvset; men på Lauvset var det for låglendt og uhøvelig på alle vis, ho måtte hit til Håberg. Anders åtte ein liten plass aust for garen, han heitte Moen; der var det høgt og fritt til alle kantar, og tørre sandbakken, romme låg der og venta på kirka, og dit kom ho. Anders gav fri jord, og meir til. Det var ikkje for det at han vilde komma seg inn med Vårherre på denne måten. Det trong han ikkje. Men folk skulde uroast, her skulde hende seg såpass som at kirka flytta på seg. Og det kunde vera hugna å ha henne i nærheita. Ho var ein kaldvoren granne, visst; men han vilde venne seg til henne. – Han sat på senggavlen hoss Massi og sa det, nokre ord om gongen; og ho låg og såg halvt på han og halvt frammed han og smilte; han var ikkje stø på om ho hørte etter. – Du går og ser så langt fram, støtt, sa ho. Det skulde ha vore arti å set henne, når du har sett opp henne og fått henne som du vil.

213Orda tok Anders, så han måtte gå ut.

Ute møter han Åsel frå Pålsnese, ho kom og vilde sjå til mora, og no står ho og snakkar med Gjartru.

Det var slik blå ein dag, blå sky all himmelen over, og fjella og skoglia blåna med; og så mildt og stilt i kring ein. Takdropen spella huse rundt, og ein kunde reint kjenne på seg kor snøen minka og vinteren rann bort. Småbjørkskogen innetter tok til og vart lysbrun i leten.

Da syntes dei det song, nokon stads, i lufta eller bortpå fjella, det kom slike forunderlige tonar og slo ned kring dem. Dei opna munnen alle tre og lya, snudde seg hit og dit. – Svana! sa Anders. Og da såg dei henne, høgt oppunder skyene, tre store kvite fuglar, som stemna austover og inn i blånaen: lange halsar beint fram, og store, rolige vengslag. Og no kom denne lyden att; dei drog ein song med langframmande tonar etter seg, ansles vakkert enn noko anna dei hadde hørt. – Dei stod og såg fuglane lenge etter dei var borte, – bleikblåe fuglar frå land ein hadde drømt om. Og songen han sat dem for bringa.

Anders hadde snudd seg til dei to andre, og han såg stilt og blått på dem som vårdagen over grenda:

«Ja ja. Det spår vel dø’n, det der. Men det spår’n god.»

Og det hendte seg det dei aldri hadde set før: han strauk seg med handbaken over auga 214og tørka vekk ein tåre, reint liksom han hadde glømt dei var der. Så gjekk han inn.

Dei stod der midt imot einannan, dei to søsterne: Gjartru høg og grann, og bleikvori; det synte seg no kor tungt denne vinteren hadde fare med andlete hennar; kring munnen og over auga og i kvart eit drag den same tærande draumen. – Åsel òg tynnvaksi og litt bleik, men tett og sterk; fanns ikkje draum i dei auga, dei såg på søstra utan å blunke, og munnen smilte i rolig makt.

Ho hadde visst det lenge, sa ho. – Kva for noko da? – At ho mor vart ikkje så gammal. Men ho hadde ikkje komme i hug det da ho gjekk hit i dag lel. – Gjartru svara ikkje på det. Ho hadde ikkje tenkt på mora eingong. Best det var hiksta ho til og gret, – ho var så snar til det i vinter. Men ho kom seg fort att, og dei gjekk inn.

Massi låg inni stua. Ho hadde flytta utor kammerse straks ho vart klein. Ho låg og såg fram imot dem, med det same augelage ho hadde havt all tida når ho såg på dem; det var berre enda meir rolig. Anders hadde sett seg nedmed fotenden av senga, og det var han ho mest såg på. Ho smilte litt for seg sjøl, det såg ut som ho visste det dei visste. Anders bøier seg fram imot henne:

«Kjem du i haug, Massi: Vi trudd alt i hop gjekk styrlaust, eingong?»

215Ho lea urlite på hovude: «Minns snart ikkj te noko, no meir.»

«Men vi fekk no styring på a lel, Massi. Ikkj sant?»

Ho smiler att, og seier nokre ord dei ikkje får tak i.

Utover natta vart striden tyngre og tyngre. Ho fekk ikkje luft. Anders reiste seg fleire gonger og vilde gjera det han burde gjera: han vilde klemme utanpå halsen til det gjekk hol på svullen. Men han kom ikkje i veg med det. Han sat fast. Og når svana syng over ein, kan ein vel fara åt som ein vil. Det lid på sluten da.

Ho døde ut på morgoparten. Det gjekk hol på svullen av seg sjøl, så det stod fram med verk og blod. Anders fekk ei skjelverid, for dette bar da jamisel til live det og ikkje andre vegen! No slo ho enda auga opp, livs vaken og vetande, såg dem alle i hop og kjentes ved dem.

«Slutt fred med Vårherre, Anders,» kviskra ho. «Han e likar enn du trur. Slutt fred med all i hop. Du hi vunni nok no.»

Og så tok døden til. Ho fekk kramperykk og skjelvingar, stivna til over all kroppen, og gleid bort ifrå dem. Det måtte ha vore eiter og forgift i den bylden, ansles kunde ikkje Anders få det til. Borna stod attmed og syntes ho hadde glømt dem og gått sin veg.

Da Anders hadde late att auga hennar, retta han seg tungt og stod og såg borti andre veggen. Han stod med eine handa bakom nakken og den 216andre opp i skjegge. Han òg hadde glømt dem. Endelig snudde han seg til dem; ein frammand mann å sjå til og høre på:

«Ja, bonn, no veit ho meir hell vi.»

Så stod han der og undrast att, kunde liksom ikkje samle i hop seg meir.

Gjartru sette seg ned og gret ein stad borti stua. Brørne gjekk ut ein om senn, og Åsel tok seg for og gjorde eit og anna. Men det var henne Anders kom til å sjå på. Ho var den som kunde bli med mora lengst på vegen, – ho skjønna meir enn dei andre til saman.

Sea gjekk det sin gang, alt i hop. Anders hadde lite og ikkje noko med det.

Det einaste var, at han måtte skaffe kirkeklokke til likferda. For Massi skulde ha ringing over seg. Og det var som eit under: I fjor fekk dei ny klokke i grannekirka, og den gamle stod der og venta enno. Den var Anders i veg og lånte, og tømra opp stilling til henne på brandtomta.

Det var to ting frå gravøle han mintes lenge etter. Det eine var klokka. Det vakna opp i han dette frå han var småguten, at han var rædd henne; ho tok så for tungt i ein. Det bars for han, at denne lyden hadde jaga både han og ætta hans nedgjennom tidene – vann dei seg aldri over dette? Det klemte han kring hjarte enno, når han kom i hug det, tok seg tak i han just der svanesongen tok – der han ikkje var sterk. Slik fór det vel gjenom hesten, når han lukta blod; kanskje så gjekk ein med dei same rædsleringane 217kring nasen, og dei same auga? Og Åsel, stakar, som var den sterkaste av dem alle, ho kjente det som han; auga i henne vart botnlause, forjaga over alle fjella; menneske var ein merkelig liten kryp. Anders gjekk, og han gjekk bein; men tanken fér vekk for han. Kor fri og glad han var, lel, den skarven som sat oppi ei li inni marka i gammal tid og var hundforjaga utor bygda for stuldr eller drap – å, han kunde ønske han var av dem som var ute og gjekk nattenstid og skulde sette elden på eller ta liv. Men fanken, retta han på seg, det heile kom seg vel av det, at juvikingane mest aldri var med kirka. For denne ringinga oppi tårne, det var da berre ein klein ein som bar seg; det er smått og skræmt folk som klagar seg slik. Men det kan saga den sterkaste av i knea. – Massi, ho merka det visst aldri. Ho hørte liksom til på andre sida, ho. Men Anders kunde ikkje anna tru, enn at det måtte gå over, når ein fekk kirka til nærmaste granne. Slutte fred med Vårherre – det var ikkje det. Det hadde han gjort for lenge sea.

Den andre tingen han mintes, var det at presten og frua kom til gravøle, det var ja med første ord. Ein kunde snu det kor ein vilde, og Anders hadde snudd det mangsles, men presten var ein god mann å ha med. Han var snakkande med, som han pla seie.

Anders sat litt og såg på han, utpå kvelden. Så slo han seg på knea med flathanda, og sa:

218«Det var vakkert det han sa på grava i dag; takk og ære for det!»

Presten vart glad, så sleip han elles var: Syntes Anders verkelig det?

Anders såg berre ned gjenom fingrane sine:

«No veit ho Massi meir hell både du og æg ja.»

Det var presten straks med på. Men Anders tok ein annan veg:

«Du skuld slutt fred med Vårherre, prest!»

Presten gjorde store auga med det same, og det gjorde dei som sat og lya på; men han var snart ovanpå, presten, han kneip dem i hop og var ein einaste smil:

«Tror du jeg står mig på det, Anders?»

Anders snakka til ein av grannane som kom framom: om han ikkje vilde drikke ein drope med han? Jau, det slo han ikkje imot. – Ja, bli med du òg, han snudde seg halvt til presten, og så bar det åt kammerse med dem, for i skjenken sin der hadde Anders så fint brennvin som nokon storkar. – «Det e godt, ska du kjenn!» sa han til presten, og presten han lo som ein gammal kammerat og slo Anders på aksla: «Dette har den samme oprigtighed som du selv, Anders; findes ikke svig der!»

Langt utpå natta skulde prestfolke kjøre heim. Dei låg aldri bort hoss folk. Da steig dei ut i kammerse att, Anders og presten. Dei vart toeina der. Anders vart ståande med den store buttelen i handa:

219«Slik hi æg stått ein gong før, her. Tosamman med presten og drukkji ‘om te. Men det e – – leng sia, no. Den gongjen – – ja æg hi ikkj kommi stort lenger no hell. Æg forgløymi ikkj den supen nei. Han – e – størka mæg.»

Enno hadde da Anders tida framfor seg, meinte presten.

Ja, det var sant og visst, han hadde mange jarn i elden enno, hadde ikkje meir hell skikkelig komme seg i farten, – han såg stivt framfor seg og var full: – å jøss ja, her var mang ein vase å greie ut enno. «Og det kjem så fer mæg at det hasta?» han såg litt urolig på presten.

Gjestebudsfolke ståka heile huse over, og Anders stod litt og lya etter det. Da såg han hjelpeslaust på presten, vart mest berre som skuggen der han stod:

«Æg veit ikkj koles det e vori. Men æg synest æg held på og messi syna!» Han tok seg i det: Nei, syna ho var bra nok, det var ikkje det. Men det var så rart. Allting hadde skifta let for auga på han. Fjella var berre gråstein, husa var berre tre, det hadde ikkje vore slik før. Og folke, dei kjente han ikkje att. Dei var ansles i åsyna enn han hadde trudd. Dei såg så rart på han, mest vondt: slik sat katten somtid og såg på ein innunder bure, både rædd og sint. Anders strauk seg over andlete gong for gong, liksom han vilde prøve å vakne: «Det hi kommi så knaft på mæg.»

220Dei var så høvelig fulle båe to. Presten la handa på aksla hans:

«Du har set verden med din hustrus øine, Anders. Nu ser du den med dine egne, for første gang på lang tid. Nu har du ikke hendes tro at se med.»

«Hø! hø!» Anders snudde seg ifrå han. «Du e drykkjin no, du liksom æg; og takk og ære fer det, pastor! Du e ein kar-mann! Men du snakka no som ein tullvalli, somtid. Men ikkj fer di: Du kann vel ha som ein litin rett fer dæg, lik vel – ein snåva te å sei mangt bra i brennvine.»

Da prestfolka hadde fare, gjekk Anders og leita att og fram ei stund. Så prøvde han å snakke med Kristian Lauvset. Men han gav seg ikkje om det; det var slikt ulidande katteandlet på han òg, og desutan var han ein tåe og ein komling. Han gjekk heller ut i kammerse og sa det med seg sjøl. – Eg har prøvd det, Anders, sa han: Dette tomromme utomkring Vårherre og det der. Prøvd å sjå på tingen og ikkje tru på han. Det er som du maular sand. Det er som du ét opp deg sjøl: Du blir så ur pitter liten og tynnklædd, det er ikkje å vera til lenger. Tru meg på det du, når eg sei det: Eg har prøvd mangt ja.

Så tok han og drakk seg full for ålvor. Det var han nøydd til, syntes han, for han kjente ikkje anna enn at han sokk kvik ned i blåleira og kom aldri opp meir. Det var så fullt med 221folk i kring han, – han vart mo åleine og til overs.

– – – Det grodde snart til i han att, så han vart den han hadde vore. Etterkvart som det vart eit tak om å gjera, fann han makta som skulde til, og han undrast ikkje over det. Verda var litt grå av seg, det var ho, og folk gjekk ikkje slik og såg oppetter han som han hadde meint; men det kunde vera bra for det, alt i hop, og heller bedre.

Han hadde vorte mildare i all si framferd, tykte borna, han var knapt attkjennande. Det var vel det, trudde Åsel, at no først kom det etter seg, det mor hadde vore og alt ho hadde sagt med han.

Han heldt seg mykje godt unna borna. Dei uroa han så. Det kom for han, at dei gjekk og vakta på han og frykta for han heldt på og miste syne. Javisst dimte han litt på det no heretter, han som så mange andre i slekta, tidlig gråhærde og tidlig dimsynte, – det var enda eit par som hadde ligge til sengs siste åra og hadde vore blind. Men han skulde vita å kurere seg, ikkje farlig med det. Men først måtte han gjera unna det meste av det som venta på han.

II

Faster Ane i Pålsnese hadde òg vore i gravøle. Ho hadde aldri vore større til; men ho var av dem i ætta som ikkje visste å døy. 222Likevel vart ho liggande etter det gjestebode. Ho fekk kulde i eine foten, og så sette det seg for og gjorde han nåmen og dau; og litt medkvart døde heile den sida bort. Ho måtte matast og røktast som eit litebarn, og det vart Åsel som måtte til.til.] rettet fra: til (trykkfeil) Det fall av seg sjøl for henne. Ane hadde kåre, og var rik, etter som folk trudde. ÅselÅsel] rettet fra: Asel (trykkfeil) skulde ha all ting etter henne, men det kom ho sjelden i hug. Ho hadde vorte glad i denne 90-års gamle ungen, som ingen annan hadde og ingen kunde gjera til lags; ho måtte le litt somtid, for gamla sautra og sutra verre des bedre ein stelte med henne.

Ein dagen kom Gjartru, søstra, dit. Det var så sjelden ho såg dit, at det skræmte mest Åsel da ho såg henne i døra, enda ho ikkje hadde det med å bli rædd. – Det er da vel ikkje noko som står på heime? – Nei da. Eg måtte berre sjå åt deg. Da vart Åsel raud oppetter kinnbeina, og var straks borti eit anna snakk: – Kor det står til med han far? – Jau takk, berre bra. Men Gjartru slo auga ned da ho sa det, og Åsel såg stivt på henne. Gjartru måtte sjå opp att, og smilte i rådløysa: – Eg trur han held på og dimmer på syna. – – Og så var det det, Åsel, at du får komma heim no. Komma heim og vera. Det har vorte så stilt og utrivelig; for han far. Han er ikkje til-noko lenger, eg veit ikkje korles det er. Han er så mild og snild, det er snart berre barne att. Men 223ÅselÅsel] rettet fra: Asel (trykkfeil) rista på hovude: – A nei, san, ho fekk da bli her.

Gjartru sukka. Ho hadde gledd seg så til å få søstra heim. Det skulde mest ha vorte som å få att mora, det.

Dei var i kjøkene, og Gjartru sat på kjøkenbenken. No prøvde ho å sjå ut gjenom dei små dimsne rutene, det var trøyheit, for det vart så ruklut og rart alt ein såg på, og så grønt. Da såg ho ein frammand kar ute i garen, ein ungdom enda, stor og lang, i kvite seglduk-bukser og raudrutut vest; han gjekk i undertrøyermane i kaldvinden og hadde berre ei lita skjermhuve attpå nakken; han var ikkje her ifrå bygda, han der. Elles ein trivelig kropp å sjå til, ein snøggForfatternote: snøgg ɔ: her: vakker ungkar, dei kalla. Ho spurte Åsel kven det var.

Åsel kom og såg ut. Så sette ho i og lo, bert og blankt så GjartruGjartru] rettet fra: Gjertru (trykkfeil) ikkje kjente att henne:

«Nei kann du rett fortel mæg, ka e no det derre fer ein langfredag?»

Gjartru lo med, og måtte kike ut att. Han var ålvorlig høg ja.

Det måtte vera den nye drengen dei hadde fått i her i garen, meinte Åsel; han hadde nyst komme, og skulde vera langt sunnant, ho visste ikkje å seie enten han var beistøing eller værrabygg. Han hadde tent på andre sida fjorden eit års tid.

Nå; berre ein dreng. Gjartru snudde seg 224ifrå han. – Og han Hans borti garen skulde gifte seg, var det så? Det var han som Åsel hadde vore forlova med.

Ja, han skulde da det; Åsel såg rolig opp.

«Men at ho faster alder kann døy da!» Gjartru var både heit og harm.

«Fysj skamme dæg!»

«Ja men – at du vinn?»

«Kast dit brød på vandet, sei æg med mæg sjøl.»

Gjartru rista på hovude, liksom håre var for tungt for henne; det var så tjukt og vilt. – Men det var han Per, sa ho. Han far vilde han skulde bli lensmann, og det sette han seg imot! – Ja? Visst han ikkje var huga på det, så. – Ja, men: enn å bli lensmann da?

Åsel smilte, med små kloke auga, slik ingen skulde tru ho kunde, andlete rann fullt av djup lått. Gjartru såg forundra på henne, fingra urolig nedetter kjolen sin: – Ja men – når han far vil det, Åsel? Det var da berre å fara omkring i bygda og få folk til å seie slik og slik, meir vilde der ikkje til. «Kund ikkj du Åsel tak og snakk med ‘n Per?»

Åsel tenkte. Ho tenkte lenge, med ho vaska opp koppane borti gruva.

«Æg val heller snakk åt ‘om far. At ‘n læt det vara. Fer han Per hi rett!»

Orda kom liksom dei vart spikra fast i veggen, og Gjartru gav seg.

«Men æ trur ikkj han far søv rart om nétn, ikkj,» sa ho, tankefattig.

225«Å nei. Det vil æg tru. – – Han e borti fer mangt slag te di.»

Men Åsel vart med heim lel, da ho hadde git gamla mat og hadde fått ei småveikje til å sjå åt henne. Gamla gnarra og var ikkje blid, men Åsel fekk henne god att, lova å kjøpe brunsukker til henne, – for Ane hadde alle tennene enno, og ein sugande lyst på det som søtt var.

Åsel gjekk og tagde heile vegen mest, og Gjartru let henne det. Ho var viss på Åsel vilde gå beinast til faren og fortele han kva som var rett og urett, ho var slik, og Gjartru ønskte ikkje ho var ansles.

Men nedom Lauvset, der vegen tek av til lensmanns-garen, stana Åsel. – Trudde Gjartru at Per var på kontore enno? – Ja, det var han da visst. – Så fekk ho ha farvel da. For ho vilde snakke med han. Og der skildest dei.

Åsel visste ikkje for vel kva ho vilde Per. Ho skulde berre ha snakka med han. Dei to hadde gjerne forstått kvartanna best. Kvar gong ho hadde hørt om faren, kva han tok seg til, hadde ho vorte fortenkt. På sluten no hadde ho late vera å tenke på han. Da kjæresten, han Hans, slo opp med henne, hadde ho meir tatt det som eit varsel enn som ei ulukke. Her var meir i vente. Han far kann vel ha lukka med seg, sa ho; men så får vi andre kjenne det etterpå. Men for det at ho visste dette, var ho i grunnen så sterk, syntes ho. Ingen ting skulde 226ta mote ifrå henne. Ein bar mykje, når ein tok det frå rette enden.

Da ho kom til Per, var faren der. Ho stana ved døra, fekk hjarte opp i halsen; ho hørte så vel kva dei snakka om.

«Nei, far, du ska ikkj be mæg om det der. Fer det vil æg ikkj. Fer det villa ikkj ho mor hell.»

«Ho mor? Ho mor, sei du? Ka du ska bland ho borti det her ette? Ho sa ikkj noko om det ho.»

Det var stilt ei stund. Berre takdropen tikka kringom veggene. Så kom det ifrå Per, han var uklår i måle:

«Ho mor ja. Kjent du slett ikkj ho du?»

«Ikkj å snakk slik, ban. Æg vil da vel ikkj ha dæg borti det som gæli e. Men det går dit vi styri, Per, hus-paa det.»

«Går dit det hi tenkt sæg, sei heller det. Dit slekta peka.»

«Ja ja ja. – – Men du skuld tenk på det, Per. Du kund da vel tenk på det?»

Han var mild i måle som Massi hadde vore, syntes Åsel. Og no kom han bortåt døra, sa ikkje noko meir; ho steig unna med han kom ut og gjekk sin veg, for ho vilde ikkje råke han her. Så gjekk ho inn.

Ho kom til å høre kva dei snakka om, sa ho. Per såg på henne. – Mor! tenkte ho. For slik kunde tanken gå over andlete på henne, under huda liksom, lyse fram utor auga i strålar og dra seg attende; – han var god som henne.

227«Du e ikkj større mota på jorda lel, du Per,» sa ho.

«Nei, men – –»

«Du e skaft te inkvart meir hell det ja.»

«Meir?»

«Ja. Vi hi vøri tungarbesfolk, all samma nedgjenom tida. No skuld det barast høyger opp med ein tå oss. Og det mått bli du, det. Han Jens, det e så; men æg trur ikkj større på han. Ja, fer, vi ska no ikkj gro reint fast molda hell, veit æg?»

Per stod og såg ned. Somtid rørtes det i nasevengen på han, og somtid nedunder auga. No togg han seg i munnvika. Så tungsinte som dei var, auga i han – tru om han ønskte han ikkje var til? Men Åsel tok seg att i det. For slik skulde han vel ikkje stå, kor som var. Ikkje han hadde lov til det.

«Du skuld no i all fall ha unnt ‘om far så pass. Han bli ikkj så gammel, bers det mæg fer. He?»

«Nei, æ kann ikkj sei noko, æ. Anna hell nei, og det hi æ sagt. Men at du kjem slik da?»

«Ja?» Ho undrast sjøl òg. «Dem vil det slik, så.»

Han bles, godslig, men brensk nok for det.

«Berre noko dem sa, gammelkaran. Dem skuld vi da vara ferdig med no. Alt det dem rota og trudd! Likar vart dem no tå di, ò! Vi, Åsel, vi trur ikkj på det der lenger. Det e da løsan da’n omkring oss. Læt oss hald fred heller. Og gjera det som rett e. Kom og bli med heim!»

228Det hadde ho ikkje stunda til.

«Kom no!» bad han; og da kunde ho ikkje seie nei, til han.

Ho gjekk med ein ir seg, at ho skulde ha styrt lasse den rette vegen, men ho klara det ikkje, visste snart ikkje kor det skulde herm. Og aldri hadde ho trudd at han Per var så sterk.

– – Det same undrast Anders på, med han gjekk heimover. – Men, sa han, slik sterk er just dei veike, når dei set seg på bakbeina. «Vårherre størk dem han!» mumla han. Enno kunde det vel snu seg, og visst ikkje, så var det vel for eitkvart godt. Det går dit det har tenkt seg, han hadde rett i det, gutpåken; på ein måte da.

Per tenkte ikkje stort. Han hadde sagt det som seiast måtte, og det fekk vera nok. Det sveiv berre for han, at jorda var tung å rivast med og lensmannsarbeide var lett og trøysamt; men det var ingen kommande veg dit. Og heime sat ho Marja og venta han no ved dette leite. Lenger fram vilde han ikkje.

«Æg tenkji så på ‘om far,» sa Åsel.

«Det samma gjer æ. Det e som eit eventyr fer mæ, at det finns nokon som e slik. Som kann finn sæ veig fram i verste ulenda. Som tåli ha folk gåanes i kring sæ og tenk allslags develskap om ein. Han bli ikkj vâr dem eingong.»

Anders hadde ikkje komme heim stort før Per og Åsel.Åsel] rettet fra: Asel (trykkfeil) Det var noko han gjekk og la over. Han vilde ta og kurere seg i auga. Han 229vilde ikkje ha denne lyse blinde skodda imot seg lenger, det heldt visst på og la seg ein tynn sjå over dem, dei var snart som glasauga i hest. Og han trong å sjå vel no, han som skulde sjå for dem alle i hop.

Men da han står på Stallbakken heime, synes han høre som ein song i lufta. Ikkje nokon svanesong just, ikkje nokon høyrande tone eingong, men der var ein ôm millom fjella eller kor det no var, eitkvart som var ute og vilde han noko. – Hm – hm! sa han, og gjekk inn. Så let han det vera den her gongen. Enda han kunde ikkje anna skjønne og til få, enn at heit tjæralaug måtte ta vekk denne hinda, og smurte ein med lysForfatternote: lys (lyse) ɔ: blanktran etter, så skulde auga bli gode og mjuke, reint oppyngt. Men, som sagt, han kunde late det vera. Han var åleine, hadde ikkje for mange å lite på. Og dei vilde han vel, dei som varskudde han.

III

Det var vårkveld med nordavind og kaldtørk. Kvitgule nordanskyer gjekk lystig sørover; dei var kalde i åsyna og hadde hast. Dei såg forundra ned på jorder og lauvskog her sørpå, som hadde tatt til å vårast alt; det var vinteren nordanfrå som seglde sin veg. Men ovanom dem kom det eit hav med grå sky frå sudvest; 230blågråe var dei, og ruklut som leira ved fjæra sjø. Dei seig så tungt som sjølve tida.

Opp bakken til Håberg kom ein mann i grågrøn frakke, ein kjolekar dei kalla, med hatt på, og stav i handa. Det var ny-lensmannen, Ove Thøger heitte han. Han hadde alt vore her ein månad, for amtmannen skynda på med å få han innsett, og han hadde vore på Håberg ein tre-fire gonger. – Han gjekk høg og bratt, han var ein heil stakall å sjå til, tykte folk. Og ein vislig og grei kar i alle måtar. Det orde hadde han fått av Anders på Håberg, og det var dei med på alle mann. Det var berre rart at han vilde seie det. Men han skulde vel liksom vera hovude ovom dem i det òg.

Folk såg etter han, og tenkte over og la saman: no gjekk han til Håberg att; han var flittig; det var vel han Per han vilde samrå seg med, slik i førstninga; visst han ikkje hadde eit anna erend.

Ein times tid etter kom det ein til same vegen, og han var enda høgare og sprækare, men han hang litt oppi akslene, og let eine armen slenge slik han vilde, og ikkje var han kjolemann heller, så storkar var det ikkje; det var einast det at han gjekk med stav, enda det var berre ungdommen å sjå til, så det måtte vera ein som hoppa etter og vilde bli eitkvart. Han tok inn kjøkenvegen han.

Det var Jens, handlaren i Vågen. Han var full, det såg dei straks. Andlete, som var litt 231brent etter småpokko,Forfatternote: småpokko ɔ: poka (kopperne.) var raudt og stivt, og auga stod i grå røyk fram for han. Han var fastrusta i måle, det var så vidt han fekk spurt etter Per. – Per var inni stua, han fekk leite inn. – Nei, han hadde ikkje tida til det, såg ikkje slik ut på føtene heller. Gjartru gjekk inn etter Per, og dei gjekk åt Øyster-stu dei kalla; det var der Per og kona hadde senga si, – elles heldt dei til i den vestre i lag med dei andre.

Marja sat der og stoppa på ein sokk. Per såg litt på broren, før han bad han sette seg.

«Ja, æg e full,» sa Jens. «Og det angra æg ikkj på. Men» – han drog til ein liten flir og såg opp på broren – «men no får du hålade hjolp mæg, Per! Enten du vil hell ikkj.»

Per berre såg på han.

Jau, det var det, at han hadde vore avstad og gjort ein handel. «Æg smurd te og kjøft Segelsund, heile rikje, gut, med handel og vandel, rubb og stubb! Ka du sei?»

Nei, Per sa ikkje noko. Han stod med hendene i lomma og såg ein gong på broren og ein gong i golve. – Kor pass mykje da? spurte han endelig.

«10,000 speici!» Jens såg på han og blunka ikkje. Han var ædru på eitt auga, og det såg godt.

Marja let sokken sige ned i fange. «Du store!» sa ho og såg på Per. Det rørtes og smått bevra oppi brunene til Per, slik det støtt gjorde når han skulde til å seie eitkvart.

232«Du kund ha fått det fer sju.»

Jens drog på munnen og eine aksla: Kanskje, og kanskje ikkje. Men han måtte ha det, skjønna Per det? Og nokon lusbokk i pengevegen var han ikkje. Han tok dei orda oppatt: «Ingen lusbokk nei!»

Per fortalte, at dette hadde faren tenkt på, hadde vore i veg og hørt om prisen, og han hadde fått det for sju tusen dalar.

Ja han! det gav ikkje Jens seg om. «Læt mæg kjøp sjøl, så veit æg kem æg ska takk fer hjolpa.» Men det var ein annan ting. Han hadde stelt seg som eit klavenaut. Eg var i prestgaren i natt, lo han, skulde dit og fri. Hadde vore der før, forresten. Og så fann eg døra stengt! Lite grand på mote var eg ja, og så ruska eg opp henne, og gjekk på lofte og fann veikja. Og så kjem hålade prestkallen sjøl opp troppa og spør kva slag leven det her er, han var forfæld. «Gi dæ tia no, det e berre æ det her,» sa eg, og godkveld og takk for sist. Så sette han i og las over både meg og henne, at eg åtte ikkje folkskikk meir hell slik! og gjenta skulde skamme seg, ho skulde skamme seg så det var ei nød! – ho tok jamen til og puska og gret, sålbota. Da varskudde eg han. Men han hørte ikkje etter. «Osså mått æ borti ‘om, da.»

«Va du verkeli borti ‘om?» Per og Marja spurte i breidd.

«Ja, ka anna rå va det? Fer veikja ho 233gret, og det låg ei te der og hord på. Æ leidd ‘n berre ut; kleip urliti hardt, kanskji.»

Per rista på hovude, men han lo. Marja såg både hardt og kjærlig på Jens: – Han måtte da ikkje fara fram slik lel! Og Per la til, at storkarane hadde andre skikkar enn anna folk, – han stod enno og smilte. Han hadde det med det at han såg tingen så useielig vel for seg, måtte ta seg tida og sjå han til endes. Desutan kunde han ikkje anna enn å gi broren rett når han var på det villaste; for slik kunde no han Jens vera, det stod ikkje på for han. Eit barn, berre, men trøysam – det var rart han ikkje var verre. Dei var så mangsles, folk.

Jens hadde fått ein logande raudlett oppi panna, og nasen tok til og rørtes på han, som han ofte gjorde på det folkslage når dei var litt heitt oppi det.

«Ska dem komma og ler mæg folkskikk og ei ny friing, kanskji?»

«Du skuld no ikkj læt a sjå dæ drykkjin da, veit du.»

«Ho ska sjå mæ drykkjin! – – Æ e mykji pænar da,» la han til, og halda seg attover; han hadde blåse frå seg sinne no og var god og fornøgd. – Men så tok veikja til og bad meg gå, gut! Og eg gjekk, veit du; og eg fortalte henne at no fekk ho komme åt meg, og meir slikt; og så det da, at eg skulde kjøpe Segelsund no, eit gods og eit kongsrike, – ho kunde ha det å tenke på.

«Og no e handelen gjort?» sa Per.

234«Ja, kar. Fer æ – æ vil bli storkar æ ò. Æ tenkji mæ høgt te vêrs!»

«Og syn friaran døra og troppa?»

«Ja betterde! Når den tia kjem så. Dotra mi, ho – – »

Han lo med seg sjøl, full men stødig, han tenkte fleire tankar jamsides.

«10000», mumla han. «Og hælvparten ska stå i godse.»

«Ja ja. Du veit æ ska strekk mæ så langt æ kann. Men det e no hellest ‘n far, som – –»

«Skjit i han, denher gongjen! Skriv du på, og ein te, så får æ peng, æ får dem hoss gamla sjøl i Segelsunde, ho lova mæ det.»

Per nikka. Han hadde ikkje set på kona si, med han avgjorde det, langt mindre spurt, og ho sat og såg ned på arbeide sitt; men ho hadde vorte raudlett. Dei hadde tålig bra bergingsvett, folke på Leinland, og sjøl hadde ho ein vakker liten arv i vente. Der fór no han, kom det for henne.

Jens takka ikkje. Han såg mest olmt på broren. – Du var ein sau, Per, det er som han far seier. At du ikkje vart lensmann, fysj han inderlig! Per lest ikkje som han hørte det, og Jens fór i veg: Og denne ny-lensmannen her, han kunde han ikkje få ned! – Det var ein gasta kar, sa Per. – Nei, alt anna enn det; og han skulde vâre seg så han ikkje fekk ei oppbanka skinntrøye snart! Ja, for hadde han ikkje alt gjort noko stygt, så kom han til å gjera det. Og kva fór han her og smeit etter?

235Han rakk ikkje lenger, for Gjartru kom inn i det same, det var matbud. Jens ser opp og ned over henne: Det var da storveges kor fin ho var i kveld?

Gjenta raudna litt; men så tok ho seg for og såg på han, ovanfrå og nedetter, blykta litt med augelokka og snudde seg frå han, let han sitte der han sat. Ho hadde ein svart og kvit smårutut kjole på, som ho elles brukte berre med helga; og nykjemt og flidd var ho. Ho gjekk ut att.

Jens såg over til Per, han stod bortmed vindauge.

«Æ veit ka du tenkji på, Per. Og det ska æ lova, ja, ettesom du ikkj be mæ om det. Og hald det ò; ettesom du ikkj trur det.»

Per snudde seg og såg på han att. «Ja ja!» sa han, og no var det jamgodt med at Jens hadde svore på at han ikkje drakk seg full meir. – Du får få ein liten ein da, Per tok oppå kråskape, fann fram ei lita flaske og eit glas. Dei tok seg kvar sin, og Per slo korken vel i flaska.

No gjekk Marja inn og skulde få seg mat, og Jens fortalte enda ein liten ting. Farbror Petter gjekk og sette ut vondt om dem om dagane, både det og det, og folk dei trudde han. No var det serlig ho Gjartru som skulde ha det. Han visste den nye lensmannen fór her og lura på henne, og ho på han, og det skulde det ikkje bli noko tå. «Han Anders bror min ska ikkj ha den glea,» sa han. For han visste noko om henne 236og han Hall, gammalkjæresten hennar, han hadde komme over dem i høyloddo ein natta, «midt i andagten», som han sa, og no skulde han i lensmannen med det. – Og at du Per ikkje vart lennsman, det kunde dei takka han for, let han. Kva?

«Veit’n far det? Det er om a Gjartru, som du forteli?»

«Ikkj enno nei; men æ ska smett det ti ‘om her i kveld. Så får ‘n inkvart å grei opp igjen!»

Så gjekk dei åt andre stua.

IV

Lensmannen var der enda, og no skulde han til bords. Der var framsett til han på frammandborde, millom dei to søndre vindauga; sjølsegfolke sat attmed kvardagsborde ved nordre veggen.

Anders hadde komme til å like denne frammandkaren alt første gongen dei råktest, og han stod ved det. Han var slik han skulde vera, ein storkar, men ein staskar for det. Han fortalte straks, og sjølmint, kor han var ifrå, og kva han heitte; han var langt sunnant, og far hans hadde vore officer. Meir fortalte han ikkje, og meir vilde ikkje Anders vita. – Da var han ingen pengemann, og ingen klyppar til kar, dømte Anders, for elles hadde han vore lenger kommen. Men han stod visst prøva, kva kant ein målte han ifrå. Anders tok ølkruse, drakk han til og flidde han. Han tok imot og drakk som ein hedersmann. At 237kammerse vilde han ikkje be han, det fekk gå eit års tid først. Men best det var, gjorde han det likevel; om han vilde ha ein dramm fransbrennvin? Nei, tusen takk, ikkje noko sterkt no på føremiddagen. Hm–hm! Hm–hm! murra Anders, han likte han dubbelt så godt for dette; det var just det han vilde vita. Det var mangt han vilde vita, litt medkvart, og han fekk vita det. Storkarane, ein kan ikkje klå dem på sjæla med auga eller med eit halvdrege ord; men er dei av rette slage, så seier dei meininga si beint ut til ein, styrer fullt segl og bein kos; dei er karmenner, mange av dem. Dei var ikkje usams om så få ting, han og Anders, det vart dei fort vâr; men Anders likte det, slik han likte kåte hestar eller sterkt brennvin. Det var ein å tala med. Bygdafolke var bra nok, han sa aldri anna. Men det var ingen smak på dem, for det vissaste. Dei jangla og jatta med han støtt; det var no den tingen; og somtid vart dei range og la opp med ein, men først ein bles på det dei sa, rauk det sundt, og så stod dei der med mjøle i munnen, og var berre sure og rangsøvde som ungane. Denne her, han stana verkelig for og tenkte over det ein annan ein kom med; tok det liksom i handa og vog det.

Han gjorde just det no, da Per og Jens kom inn. Ein kunde aldri legge vegen over søkkmyra, sa Anders, da fekk ein eit farlig arbeid, – ho syg han beint ned! – Lensmannen stod midt på golve, skulde som sagt til bords. Han 238luta litegrand, med han lydde på, og nikka eit par gonger, at han hadde forstått det. Så retta han på seg, tenkte seg om, og la urlite på hovude med han svara, gjorde enda litt med handa attåt, berre så vidt han fekk legge tyngd i det han fór med; det høvde han godt, og det var ikkje lettkorn det han sa. – Det skilde seg myr, sa han, og han var lite kjent her. Men dei veita henne ut, somme stads, og fann seg godt vegfyll, leir og grus; det kosta ikkje småting, men så hadde dei bein veg. – Ja, det forstod seg, der dei hadde mykje tung kjøring var ikkje det dumt. – Nei, det var just det! sa lensmannen, og så gjekk han til bords, – det var alt tredje gongen Gjartru bad han, – for det var ho som måtte stå for.

Da han kom og skulde gå heim, stod ho utpå Stallbakken. Han vart ståande, og fann straks på eitkvart å snakke om; det gjorde seg sjøl all ting for han. Heile tida med han snakka, heldt han auga beint på henne, og det var uvant for Gjartru, men så ope og trygt at det gjorde ikkje det grand. Ho kunde godt gjera likeeins til han. Enda så urimelig høgt opp det var til han. Så spurte han enda ein gong, om ho ikkje kunde gå med innetter vegen eit stykke. Det var for nytt for henne, ho visste ikkje kor ho skulde finne att seg. Nei, sa ho, det kunde ikkje gå an, og no flaga det raudt oppetter andlete på henne og lyste blankt og verjelaust i auga; ho såg seg i kring, vilde liksom jaga ifrå seg både hus og folk, ho var nær på å komma og 239bli med. Da tek han til hatten og løftar han høgt, slik som aldri nokon hadde gjort det i ålvor til henne før, og med han gjorde det, sat auga hans fast på henne, så ho vart både naki og kald; så snudde han seg og gjekk.

Ho sprang inn og på lofte. For det var eit bert vidunder: Ho var så glad og forundra, ho vilde ikkje sjå folk. Vinteren hadde fare sin veg, han stod berre bakom henne og skuva på, Vårherre måtte vita kor det no bar av! Det hadde vore ein fæl vinter så lang og svart, ho hadde sitte i kjellaren og trudd ho kom aldri ut meir, vilde ikkje ut heller, for allting var slutt for henne; – det var det, at ho hadde vore lita og dum all sin dag. Ho sat og gret, før ho visste av det: Herre gud rett, kor toskut eg har vore! For no bar det dit ho skulde. Dit ho hadde lengta heile tida, når ho skulde snakke sant. Hennar mann skulde ikkje vera ein i jamhøgd med dei andre. Vegen måtte bera oppover til han; det hadde sitte langt inne i henne og uroa henne så lenge ho kunde minnast. – «Og æ trur mest han vil ha mæ!» kviskra ho. Og trasten han skvattra borti skogen, så ho hørte det heilt inn: «Det bli, det bli, Gjartru!» Det skulde bli ja!

Anders tenkte det same. Og han sa det med gutane, at ho Gjartru kom ikkje inn meir ho? Nei nei da … sa han. Det var så det, san. Og med seg sjøl sa han, at no såg han kva den karen meinte, som styrte det så krokut 240for henne og han Hall her i vinter. «Forunderlig, du!» sa han. «Forunderlig.» Ja, stakars førkjeunge, som ingen ting skjønna og såg. Folk var blinde.

No fortalte Jens dette om Petter. I førstninga var det liksom Anders ikkje var med. Jaså, mumla han berre. Litt etter tok han det opp att, men meir vaken: «Jaså. Han held på og røri på sæg igjen, den karn.» Dei tok alt til og snakka om eitkvart anna, og Anders sat der still og strauk seg over skjegge. Så sa han med seg sjøl, det kom som ein liten lettande sukk:

«No e ‘n dømt da. Endeli ein gong ja. – Den gongjen, det var eit anna mål. No fer æg ikkj i veig i sinne.»

Nei, han åtte ikkje det som hat kunde kallast. Det saug han berre i veg sjøl. Her kom til å skje mangt slag no snart, det kjente han på seg. Rettno bar det til.

Han spurte korles det gjekk med Jens, med handelen nedi Vågen. – Jau, sa Jens og lo. No hadde han snart kleppen i prestdotra, hadde henne godtsom inni båten. – Anders hørte ikkje etter. Han sat liksom han vilde sovne. Men dei visste at da brauts han med eitkvart innvortes. – Eg skal snart gjera mann tå deg, mumla han. Jens såg på broren og lo.

Da Per hadde vore med Jens eit stykke, tok han over kleiva og til Rønningan.

Han fann Petter heime. Sitte skulde han 241ikkje, erende var ikkje langt. Det var berre det, at no fekk Petter sjå og komma seg utor bygda med tid var til, for elles kom her snart ein annan ein, og da vart her stygt vêr. «Han far ja, flir ikkj åt det, du. Du veit sjøl du e sakan mann. Han kjem te å skamrask dæ, den her gongjen; å sei, visst ‘n ikkj sler dæ kvik i hjel da. Utu bøgden må du, fer allvor!»

Petter kom seg aldri i veg med fliren sin til Per, han hadde så lite vett på det slage. Han var den Petter minst vilde ha med å gjera. Han flirte lel, men berre for seg sjøl, og så sa han:

«Slå mæg i hjel ja. Det burd ‘n no i grunn få lov te. Så vart ‘n spakar ette. Og da mått ‘n no vel vara fornøgd, veit æg; når ‘n kom så langt med mæg?»

«No hi æ varskudd dæ!» sa Per, og så gjekk han.

Kjersti kom etter Per utom døra. Ho hadde fått litlen til å sova. Det var grå vårnatt, og skyene seglde med kalde andlet over bygda; nattkjølda isa i kring ein frå skogdalane og myra, og bekken tura og song aust i marka.

Per stana for eit grand, undrast kva ho vilde han. Det tok litt tid. Ho famla seg over bringa og knepte vel att, det var så hjartans kaldhustre.

«Du Per,» sa ho. «Du må ikkj vara gal på ‘n far ikkj. Så får det gang som det vil hellest.»

«Nei nei,» sa han, og så skildest dei.

Om I blinda

I seksbindsverket Juvikfolke følger Duun en slekt, Juvik-ætta, fra begynnelsen av 1800-tallet til slutten av 1. verdenskrig, men også med tilbakeblikk på slektens historie og sterke skikkelser i århundrene før 1800. Duun skildrer både den sosiale utviklingen fra gammel til ny tid og de menneskelige forandringene. Gamle tradisjoner og tenkemåter forandres langsomt, og det er stadig konflikter mellom gammel og ny moral.

Faksimiler

For denne boken finnes det også faksimiler tilgjengelig:

• 2. opplag, 1919

Del på Twitter
Del på Facebook