Innleiing

Torekall kjem heim frå skogen, men tjuvar har stole hamaren hans. Nå må Loke Leiemann ut for å leite etter hamaren. Han tek på seg vengjer og flyg til Grimmeligård, der trolla bur. Den grimme jutulen fortel at hamaren er graven ned i jorda, og Torekall kan berre få han att om jutulen får den yngste dottera, jomfru Valborg (eller jomfru Fridleifsborg) til kone. Valborg vil ikkje gifte seg med ein jutul, og i staden kler dei Torekall opp som brur. Jutulen blir forundra over kor mykje brura kan ete: fleire oksar, kjelar med kål, fem spekelaksar og mengder av øl. Når småtrolla kjem med hamaren og Torekall får han, slår han i hel både jutulen og småtrolla.

Visa om Torekall er det einaste eddakvadet som heilt og fullt er vorte dikta om til folkevise. Det er rimeleg å tenkje seg at denne omdiktinga må ha skjedd i det vestnordiske området, men den eldste bevarte teksten er dansk. Han står i Anders Sørensen Vedels visebok, som kom ut i 1591. Då Peder Syv, hundre år seinare, redigerte Kjempeviseboka, tok han med Vedels versjon; men Peder Syv må også ha hatt ei norsk oppskrift av visa, for han tek med ei strofe som er heilt lik den norske:

Torekal kom af Skogie heim,
Trætte var han og mode:
Tiuvan har stole bort hammeren hans,
han viste eike, hvem det giorde.

Fleire strofer av denne versjonen finn ein i éi norsk oppskrift, skriven kring 1750, «saasom den quædes af Ole Grønset». Sophus Bugge og Moltke Moe tenkte seg at denne Ole Grønset var frå bruket Grønset under Golberg i Gol i Hallingdal (Bugge & Moe 1897:4).

Den danske versjonen i Kjempeviseboka har også vore sunge i Noreg. Både Johanna Bugge Berge og Rikard Berge skreiv opp variantar etter Talleiv Olsson Rudi i 1913. Teksten hans er tydeleg nok frå Peder Syv, men Talleiv hugsar ikkje heile teksten, og noko er endra i munnleg tradisjon. Rikard Berge fekk også notert ned melodien.

Grunnlaget for visa er eddakvadet Trymskvida eller Hamarsheimt. Der blir det fortalt at tjuvar hadde stole hamaren til guden Tor mens han sov. Loke lånte fjørhamen av gudinna Frøya, og med den kunne han flyge til Jotunheimen. Der fekk han høyre at det var jutulen Trym som hadde tatt hamaren, og Trym vil ikkje gje frå seg hamaren før han får Frøya til kone. Det ville ikkje Frøya vere med på, og dermed føreslo Heimdall at dei skulle kle Tor opp som brur og føre han til Jotunheimen. Då Tor fekk hamaren tilbake, drap han alle trolla.

I den danske versjonen er fleire ord forandra på underleg vis. Frøya er vorte til Fridleffsborg, Loke er vorte Locke Leiemand, Trym er vorte Tosse Greffue. I omkvedet er det også eit underleg ord: «Saa vinder mand Suerckind». Eg har ikkje sett at nokon har funne ei meining i ordet Suerckind, men dei norske songarane har endra omkvedet til «Så vinner han Sverge».

Utsyn 1
DgF 1
SMB 212

Oppskrift A

TSB E 126: Torekall

Oppskrift: Kring 1750 av ukjend samlar etter Ole Grønset, ukjend stad.

Orig. ms.: NFS M. Moe 65 nr. 1, 1–3.

Oppgjeven tittel: Thore Kals viise saasom den quædes af Ole Grønset.

*

1. Thorekal kom af Skogie heim,
Trætte var han og mode
Tiuvan har støle bort hammeran hans
Han vidste ikkie qveim dæ giorde
– Thore kal tomme naa Foelan sin med toumer –

2. Laakien han tog aat Vingien sin
og nære fløi han sin Sprængie
Ganger han sig uti Gremmeli-gaal
Slo Gremmil og rørte udi elle

3. Hvor er det tidst udj Aasgaalen
Og Trolle er ute om qvellaa,
Laupan kjem du med slig fjel,
Som Du var jaga med stongaa

4. Det er nu saa tidst udj Aasgaalen
og ond og ingen gode,
Thorekal haver sin Hammar mist
Han vedst ikkie qvem det giorde.

5. Til svara Grimme Jutulin,
Og heima uti sino Vælle
Eg haver nu hass Hammar tikie
Eg dølge ikie honno et orle.

6. Intie faar han aad Hammaren sin
Intie mindre han saa de
Mindre han fløtte og føre her Heim
Den yngste Søstra han aatte

7. Laakien han tok aad Vingien sin
Og nære fløy han sin Sprængie
Der kom han sæg aad Aasgaalen
For han Thorekal gangie aad Sængie.

8. Og Grimmen haver has Hammar tikie
Og dolge ikie hannaa et Oele
Otte Alen og Nide Favne,
Æg Grave ham ner i Jole.

9. Det var Fruerne Velle bore
Hun varte saa ilde med Oele
Hun drev bloet af Aa len sin
Hun svarta ret som ai Joele.

10. Den tok nu dera Væskara bruur
Og hende Haaret børsta,
Saa snara daa vara de brur pigo
de klæde paa Brura forsta.

11. Og ind kom Grimme Jutulen
Og saae paa Valborrig skara
Hente me hid mine bæsta klæaa
Og lata mæg fagran Vala.

12. Og Oxe Kroppen saa aad hun op
Og tvou punds Kjele med Kaale
alle de Brød som baka var
Og 15^te Skiæppe med saæ.

13. Og Femta Spekie laxa aad hun op
Og nokle sandre smaa fiskia
Dette var Brura hendes bæste spise
Hun Kjempia edie drikke.

14. Æg giøres nu baade skak og skolv
Æg gid entie drikⁱ af haanna
Du give ^{mig nu drik af Bolstampaa}
og fore saa Edh med staanga

15. Til svara Grimme Jutulen,
Og heime uti sine Vella
Og aldre har seet nokor Væslare brud
Har æte Mejer om qvælla.

*

Strofene er nummererte i oppskrifta.

Handskriftet kom til Moltke Moe frå Nils Brandt, saman med ein del andre handskrifter, det meste frå garden Kvåle i Vestre Slidre. Det er altså ikkje sikkert at nett dette handskriftet kom frå Kvåle, men det er sannsynleg.

Oppskrift B

TSB E 126: Torekall

Oppskrift: 1840-åra av Olea Crøger etter Anne Olsdotter Golid, Seljord, Telemark.

Orig. ms.: NB Ms fol 1803a, hefte 3, 1–5.

Oppgjeven tittel: Thor af Hafsgaard, eller Asgaard

*

1. Dæ va Thor af Aasgard,
han ganger udover de Enge
saa tapar han bort sin Hammar af Guld
som borte hæv vori saa længje.
– Saa vinder man Sverting –

2. Saa va de Tor af Aasgard,
han tala te Broderen sin:
Du skaa draga te Nordefjøls
aa lyse ette Hamaren min.

3. Aa de va liten Loke Leieman
satte sig i Fjederham,
aa saa floug han te Norden rikji
aalt ivi de salte Van.

4. Aa de va liten Loke Leieman
han svepte sit Hoved i Skin,
saa gjen han i Høieloft
te Tossegreiven inn.

5. Aa hvor standertil i Aasgaard?
aa hvor stander Landet der?:
«Aa Thor han hæve sin Hamar mist,
derfæ saa kjæm æg her.»

6. Aa inkje fangar Thor sin Hamar igjen
Du fører hannem saa for Or.
Under femten Favne aa førkjuge
saa ligger han gravin i Jor.

7. Aa inkje fangar Tor sin Hamar igjen
De siger Du hanem saa,
med minder æg fangar Jomfru Fridlifsborg
mæ alt de Gossi jaa.

8. Dæ va liten Loke Leieman,
satte sæg i Fjæder Ham,
saa floug han tebakars igjen,
alt ivi de salte Vand.

9. Aa inkje fangar Du Din Hamar igjen
de siger æg Dæg saa,
mæ minder han fangar Jomfru Fridleifsborg,
mæ alt de Gose iaar jaa.

10. Te saa svara den stølte Jomfruga
i Benkjen der ho sat,
Du lovar mæg heller ein Krisen Mand,
end denne Trold saa led.

11. Aa tage vi vor gamle Fader
Vi byster saa væl hans Haar,
saa fører vi hanem te Nordrefjælds
han Brur for mig fremgaaer.

12. Saa toge de den gamle Man,
aa byste saa vel hans Haar.
Aa de vi æg fæ Sanding seia,
de blei ikje Gulli fæ LeikarnSamlarkommentar: NB «Leikarn» er Spilleman spart.

13. Sju hondre Brød hans Maaltid var
før han begjærte at drikke.Samlarkommentar: Her mangler

14. Di bar ind atten Læstir Øl
di tog han i ein Drikke,
aa end drak han ut den Haankebøli,
før han kuna Torsten slukke

15. Aa høire Du gode Kjeldersvend:
Forsømmer Du Tappen ikke^inkje!
os haver gjestet saa ondelæg ei Bru,
saa mykji saa vil ho drikke.

16. Aa de va liten Loke Leieman
han smilte onder Skin:
i otte Dage har ho ei ædt,
saa saare da stunder hun hit»

17. Du saa henter mig ind den Hamar af Guld
æg vil den gjenne undvære
kunde æg naa mæ Bruri sjiljas,
anten for Skaam eller Ære!

18. Aatte saa var di Kjemper,
saam Hamarn bar ind paa Tre,
saa lagde di den saa snildelig,
tvertover Brudens Kne.

19. Aa de va naa den gamle unge Brur
Tok Hamarn i sin Haan,
Ja det vil æg for Sanding sige,
han vendte hanom saam ein Vaand.

20. Fyste vog han den Tosse Greivi
han va baate lei aa lang,
saa vog han di andre Smaatrolli
saa at Dynni blei haaste traang.

21. Saa va de liten Loke Leieman,
han mone sæg saa væl omtænkje
«Naa vi me fare hjem te vort Land,
aa spaane vor Fader ei Enke.

*

Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.

Over overskrifta står det: Anne Golid

Oppskrift C

TSB E 126: Torekall

Oppskrift: 1913 av Johanna Berge etter Talleiv Olsson Rui, Fyresdal, Telemark.

Orig. ms.: TFM R. Berge CCLIII, 5–8.

Oppgjeven tittel: Thor-guten.

*

1. Aa dæ var Thor av Havsgaard
red over dæ grøne enge’.
der tapte han sin hammer av gull.
aa den var burte sò lengje.
– sò vinder han Sverge. –Omkvedet står til andre strofa i oppskrifta.

2. Aa dæ va Thor av H[avsgaard]
Han tala ti broderen sin
du bære mitt bò ti Rørhall
aa lyse etter hammaren min

3. Aa de va liten LokkeAlternativ lesemåte: Loke da
hann fór i fjærhame
sò fløy han over dæ salte hav
allt som hann såg sitt ramm.Songarkommentar til «ramm»: Dæ betyr ette gammalt, den som sille sjaa hoss dæ sille pasere utfalli.

4. Velkomen liden Lokke her.
vi såg deg ei saalængje
hvad nytt er dær i Havsgaar
som græse gror i enge.

5. Hvad nytt [er dær i Havsgaar] nu
dæ er ikke av dæ beste
Thor ha mistet hameren sin
derfor mon her jeg gjæste.

6. Thor faar ikke sin hamer igjen
hverken det gaar ret eller rant
for 15 famnar under jór,
sò ligger den begravet

7. Ja Thor faar ikke [sin hamer] igjen
slett intet bò kan bate
undtagen Jomfru Frjeja-lille
mæ alle hennes skatte

8. Ja dæ va liten Lokke da
hann fór i fjedreham
sò fløi han heim mæ kort besked
alt som hann saag sitt ram.

9. Du faar slet ikke [din hamer] igjen
slett intet [bò kan] bate
undtagen j[omfru] F[reja-lille]
mæ [alle hennes] skatte

10. Svarde dæ jomfru F[reja] lille
hun var i hu sò vred
Gjeve meg heller en kristen mann
aa ei den troll sò led.

11. Men smykker vi han som skaden tok
aa rede hans haar mæ kammen
sò sender vi ham til Skanderb[org]Alternativ lesemåte: Rørhall
at skride for brud mæ gammen.

12. Tag 15 alen mæ valmål graatt
aa soume den herre ei hætte
sò sender vi den ti Skanderborg
der sille de strydenAlternativ lesemåte: stryten paasette.

13. Sò smykket de kjempen som en brud
Aa gjore sò mæ ham gilde
aa lekeren fekk dæ røde gull
for upp ti dans aa spile.

14. Sò toge de den vene brud
satte hennde paa brudebenke
aa tussegreiven gjekk lystig fram
Han lyster for bruden at skænke.

15. 12 oksekropper dæ [aat] hun upp
aa 30 trædve svineflikkje
sjuvhøndre brød hendes málti
før ho begjærte aa drikke

16. 12 tønner øl dem drakk hun ut
før hun kunne tørsten slukke
Der til drakk hun en bale full
da begyndte hun aa klukke

17. Men tussgreiven ganger paa gòlve fram
sine hender mònne hann vrie
kven sò no slik ein tørstig brur,
der kunde sò sò kvast aa bite.

18. I hente meg gullhameren
eg vil den gjerne óndvære
naar eg sò bruren kann blive kvitt
anten mæ skam helle ære

19. Ja dæ va 80 kjempur bra
bar gullhameren inn paa tré
sò lae de den lempelig
allt over brudens kne

20. Aa dæ va da den vene brud
tok hammeren ut i hende
hann såg paa den so gladelig
hann som eitt vond den vendte

21. Aa dæ va liten Lokke
Aa fysste sò sló hann tussegreven
hann var báte bred aa lang
aa siden alle trolle smaa
hann gjóre veien sò trang

22. Aa dæ va liten Lokke da
hann mon sitje seg vel aa tenkje
aa lader os reise til Havsgaard heim
mæ den berømte enke.

*

Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.

Etter den neste visa (Holger Dansk og Burmann, TSB E 133) er «Tallef Rui, Fyresdal» oppgjeven som kjelde. Etter alt å døme gjeld det denne oppskrifta av Torekall òg.

Ei anna mest identisk oppskrift etter Talleiv, gjord av Rikard Berge, datert 21. august 1913 (TFM R. Berge CCXLVIII, 93–96), har oppskrive følgjande informasjon etter Talleiv: Den æ etti far. Den æ ti pont aa prikke.

Oppskrift D

TSB E 126: Torekall

Oppskrift: 1913 av Johanna Berge etter Targjei Andreas Torgjusson Bergland, Fyresdal, Telemark.

Orig. ms.: TFM R. Berge CCLIII, 12–13.

Ingen oppgjeven tittel

*

1. Ola kom a skógje heim
trøytte va han aa móe
tjuvann ha reist mæ hamaren hass
hann visste kje kjen dæ gjore

2. TSò tok dei 15 alne av valmet graat
aa souma ein hætte

3. 12Talet står i skarpe klammer, jf. kommentar til slutt. Oksekroppar sò aat ho upp
aa tredive svineflikkje
alle dei brø som bakaAlternativ lesemåte:i huse var
så begjærede sò lystar bruri aa drikke

4. 12 tunnor øl dæ drakk ho upp
før ho kónne tøsten slukke

*

Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.

Etter strofe 1 står det: me seie «Olav»; men eg hørde «Ola». Der var ettersleng ou; men den hev eg gløymt.

Det som her står som strofe 2 står i skarpe klammer i oppskrifta.

Etter oppskrifta står det: (Eg mins den va sò lang, aa der va meir løglegt i ho ou; men eg va sò liten daa eg hørde ‘n, eg kónn kje minnast meire. Dæ nettupp berre sò einkvort eg kann minnast. At den gjekk paa bygdemaale dæ minst eg væl.) (Tarjei Bergland Kleivgrenn. Eg mins dæ va mange oksekroppar; men inkje vist um dæ va 12. Har gløymt kven eg hørde kvo’n hera. Dæ va sò mange som kónne kvea førre.)

På s. 15 står det: Tarjei Torgjusson Bergland. 19 aar. Tarjei gjette mange aar ihop mæ Hæge (Olsdotter) Berglann, far hass kónne kjempevisur. Far hans var Torgjus Steinsson frå Homsli, son av Stein Halvorsson frå Valle i Setesdal.

Om Kjempe- og trollballadar

Kjempe- og trollballadane skildrar meir enn andre balladar kamp og strid. Nokre er relativt realistiske og skildrar dramatiske konfliktar mellom sterke menn. Ære, makt og rikdom er sentrale verdiar, og helten går bokstavleg tala over lik for å leve opp til forventningane som blir stilte til han. Kvinnene står på sidelina i desse visene.

Trolla dukkar rimelegvis opp i dei eigentlege trollballadane. Slike viser minner ein heil del om undereventyr, både når det gjeld handling og tematikk, gjerne ved at ei kongsdotter er teken i berg. Så blir det heltens oppgåve å drepe trollet og fri ut kongsdottera, noko han alltid greier med glans.

Fleire av kjempe- og trollballadane byggjer på motiv i den norrøne litteraturen, ikkje minst fornaldersogene. Alle desse visene har norsk/vestnordisk opphav.

Følg Bokselskap i sosiale medier

Instagram      Facebook
Bluesky          X