Innleiing

Ormålen unge tener i kongsgarden og blir vitne til at Fjalmøy-risen kjem til gards og krev kongsdottera av kongen – med mindre kongen eller nokon annan vågar å slåst med han på leikarvollen. Ingen dristar seg til noko slikt, berre unge Ormålen tek imot utfordringa. Ormålen er heller ikkje redd for å fortelje risen kven han er, noko ein elles skal vere varsam med når ein møter vonde makter:

Du meg spyr, og eg deg svarar,
tottist deð noken mon:
deð er ungan Ormálen
Fjoðmors yngste son
(Landstad [1853] 1968: 103).

Dermed får risen noko å tenkje på, for far til Ormålen, Fjoðmor, eller opphavleg Fóoðmarr, var ein djerv helt i levande live. Ikkje minst åtte han eit makelaust sverd, skarpan byrtingen. Dette sverdet er risen så redd for, at han spør Ormålen kvar sverdet er, og får til svar at det ikkje lenger finst «pá denni jorð». Risen stiller seg tilfreds, men har truleg ei kjensle av at han er førd bak lyset. Og det er han, for sverdet finst, rett nok under jorda, i gravhaugen til Fróðmarr. Om kvelden går Ormålen til gravhaugen og hentar ut sverdet. Dagen etter møter Ormålen Fjalmøy-risen på leikarvollen og høgg eit digert stykke av låret hans. Før han får banesåret spør risen om han kan bli gravlagd i kristen jord, men Ormålen svarar at han skal leggjast til føde for åtselfuglar. Dermed har Ormålen vunne kampen og kan truleg sjå fram til å få kongsdottera som løn for innsatsen.

Det finst mellom tjue og tretti tekstvariantar av denne balladen, dei aller fleste frå Telemark. Kring 1800 vart ein melodivariant oppskriven av Cornelius Thomas Rønnau, på ukjend stad, og ein melodi frå Telemark vart skriven ned av Lindeman i 1863 (Ressem [utg.] 2014: 503–504). Landstad trykte «Ormålen unge» i Norske Folkeviser og opplyser at han har skrive visa opp etter «Ingeleif Ramberg i Silgjord og Maren Ramskeid samt Gunnild Lid i Hvideseid» (Landstad [1853] 1968: 110). Eigentleg representerer Ingeleiv Knutsdotter Ramberg (1785–1863) i hovudsak tradisjon frå Lårdal. Ho flytte ikkje til Seljord før i vaksen alder, og her vart ho ein av dei fremste av Landstads og Crøgers songarar. Også Gunhild Petersdotter Tvigyva/Lid (1784–1852) var frå Lårdal, ho høyrde til Ståle-ætta, ei velkjend songarslekt. Som godt vaksen flytte ho til Kviteseid, der ho tok seg teneste (Jonsson & Solberg 2011: 414–417, 394–396).

Om ei av oppskriftene i Landstads samling står det at ho er skriven for «agtværdige Ungkarl Bjørn Christophersen Juve», i juli 1847. Vi veit ikkje kven som har gjort avskrifta og ingen ting om førelegget, men i alle høve var Bjørn Kristofferson sjølveigande bonde og høyrde til ei kjend lensmannsslekt i Seljord på garden Gjuve, der særleg farfaren og hans farfar hadde hevda seg. Sjølv flytte Bjørn Kristoffersson til Amerika med heile huslyden i 1870, då han var midt i 40-åra (Flatin 1945: 264–271). Oppskrifta som Bjørn Kristoffersson har fått laga for seg, er eit vitnemål om at skrift var inne i biletet i balladetradisjonen i Telemark, ikkje minst i storbonde- og lensmannsslekter.

«Ormålen unge» er ein av fleire balladar som byggjer på den norrøne fornaldersoga Hervarar saga ok Heiðreks konungs. Eit gjennomgangsmotiv er det magiske sverdet Tyrving, som vikingkongen Angantyr får med seg i gravhaugen. Men Hervor, dotter til Angantyr, går til gravhaugen og krev sverdet av far sin. Dette motivet er også med i den islandske rimur-diktinga. I «Ormars rímur» heiter hovudpersonen Ormar enn ungi, og denne namneforma har utvikla seg i tradisjonen til Ormålen. Andre nemningar i den norske balladen går også attende på norrøne førebilete (Liestøl 1915: 120–125).

Balladen om Ormålen unge finst på dansk og svensk, i adelsoppskrifter frå 1500- og 1600-talet. Vedel trykte ein tekst i Hundreviseboka (1591) og skriv i innleiinga at denne visa «er fast aff lige Euentyr giort» (DgF I: 165–166). Det finst då også fleire likskapstrekk mellom «Ormålen unge» og folkeeventyret, som at det kjem eit troll til gards og krev å få kongsdottera med seg, og utfordrar Askeladden – alias Ormålen – til strid. Vidare kan nemnast motivet at mot troll er det lov å bruke alle knep, som å svare underfundig og hogge motstandaren under beltestaden.

Utsyn 11
DgF 11
SMB 215

Oppskrift A

TSB E 132: Ormålen unge

Oppskrift: 1840-åra av Magnus Brostrup Landstad etter Ingeleiv Knutsdotter Ramberg, Lårdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. B. Landstad 11, 3–4.

Oppgjeven tittel: Ungan Orm-Aalen

*

1. Heim saa kom den Fjalme-Røsen
rugganes in paa Tillje,
Kongje, du gjæv mæg Dottri di
alt mæ saa go ein Villje.
– Saa naar du ungan Orm-Aalen fyri hennar. –

2. Heim saa kom den Fjalme Røsen
aa dunsar paa Golvi han gjæng
Kongje du gjæv mæg Dottri di
aa fø ho kje heime læng.

3. In saa kom den Orm Aalen unge
va femten Aar i AldriSamlarkommentar med blyant: á aldri
aa du tar inkje du Fjalme Røsen
aa sæta dæg her saa bolde

4. Dæ va no den Fjalme R[øsen]
han saag sæg at ivi Hær
hot æ dæ fæ ein liten Gut
som trur sæg alt saa væl.

5. Du mæg spyr aa æg dæg svarar
om d’æ dæg nokon Mon
aa æg æ ungan Orm-Aalen
aa Hemmings yngste Son

6. Aa æ du af den Ætti komen
aa som du seie for mæg
aa sjella vexe sotan Kvisten
uppaa saa beiskt eit Tre.

7. Aa høyre du ungan Ormaalen
hot æg seg spyre dæg
hæv du skarpe Bortingen
ætter sæle Faren din

8. Aa æg sko sværgje Ein
aa æg sko sværgje Tvo
aa inkje æ skarpe Børtingjen
her up paa denni Jor.

9. In saa kom den Gjyvre Gjessa
dei kalla hennar Sluffa den store
høyrer du dæ min sælle Son
Kvi site du ‘kje gla fe Bori?

10. Æg hæv lagt i Motslag idag
alt mæ saa liten ein Svein
aa tikje mæg saa ille væra
dæ vil kje møte aat Ein.

11. Aa høyre du dæ min sælle Son
aa me sko gjæra saa væl
me sko taka den vesle Guten
aa trøa en onde kons Hæl.

12. Dæ va ungan Ormaalen
tok paa sæg Kyrtilen raue
saa gjæk han sæg i Haugjen in
aa krævje Maal af dæi Daue.

13. Han sætteAlternativ lesemåte: Saa skaut en Stauren i Auren ne
dæ skranglar i kvite Tæn’:
Kven æ som æ saa har aa hugabraa
aa vækkjer up daue Mænd?

14. Aa du mæg spyr aa æg dæg svarar
om d’æ dæg nokon Mon
aa d’æ ungan Orm-Aalen
d’æ din yngste Son.

15. LeyⁱvdeSamlarkommentar: Oldn. Leifi, Levner. Jf. leifa efterlade æg inkje etter mæg baate Gul aa Jor
baade Gul og Jor
Aa dærte baate Aaker aa Eng
aa hot d’æ du trægar paa
som æg hæv eti mi Seng?

16. Aa du leyⁱvde etter dæg baate Gul aa Jor
aa derte dit Fæstar-Fe
bare skarpe Børtingjen
den hæv du i Hougjen mæAlternativ lesemåte: hjaa de.

17. Han sætte Stauren i Auren ne
aa tænkte en sille Hella brjote
saa tok en Sværi i baae sine Hændar
aa ba sin Son dæ njote.

18. Dæ seer æg paa dæg Orm-Aalen unge
at du æ hug paa Kvende
aa houg no tit aa ^{houg no} traat
no hæv du Sejer i Hende.

19. Dæ seer æg paa dæg Ormaalen unge
at du æ hug paa Viv
aa houg no tit aa houg no traat
aa hellaa læte du Liv.

20. Aa dei mødtes uppaa Leikarvollen
aa i dæ samre Sinne:
aa houg no te du vesle Gut
hellaa bli du Mannen mindre!

21. Han hoggje eit Stykkje otor Rysa-Laare
aa dæ va folla væl vaxi
Folen va baate stor aa stærk
han drog dæ inkje i Lassi.

22. Om saa tala Fjalme-Røsen
han tala inkje ansleis en saa
dæ hæl æg inkje fæ Kjæmpe væra
som sneier Folkje saa laagt.

23. Aa te saa svara Ormaalen unge
han svara inkje ansleis en saa
aa dæ æ SædenAlternativ lesemåte: SeenSamlarkommentar: (sidr Sædvane) sedin af christne Mænner
dei høgge saa langt dei naar.

24. Aa dæ va ungan Orm-Aalen
han hoggje te mæ Avle
han kleyvde Skjolden aa Brynja blaa
aa Røsen alt ne te Navle.

25. Aa høyre du dæ du Orm-Aalen unge
aa du æ ein Riddare bold
aa maa æg liggje i Haugjen
der som æ den vigde Mol!Retta frå: Mol?

26. Aa du sko inkje liggje i Hougjen
der som Drengjine drikke Dvala
mæn du sko af nor paa Bergji blaa
aa Korpan sko ivi dæg gala.

27. No spyrs dæ væl heim onde Haddin
at Røsen han rulla omkring
sæg du dæ fe Megun mine
at æg fæk Høggje i Vesle-Fing.

*

Strofene er nummererte i oppskrifta.

Under oppskrifta står det: Af Ingelev Ramberg ^{60 Aar} lært den af sin gl. bedstefader i sin Barndom. Han sang saa forfærdelig vakkert, – Østen Førstøl i Høidalsmoe.

Oppskrift B

TSB E 132: Ormålen unge

Oppskrift: 1840-åa av Magnus Brostrup Landstad etter Maren Olsdotter Ramskeid, Kviteseid, Telemark.

Orig. ms.: NB Ms fol 1803e:5.

Oppgjeven tittel: Unge Orm-Aalen

*

1. In saa kjæme den Fjølmoi Rysen
han lunsar aa paa Gaavi gjæng
aa Kongje du gjæv mæg Dottre di
aa fø’a kje heime læng –
– Saa raar du unge Ormaalen fyry hende –

2. Aa Kongje du gjæve mæg dotter di
dæ vøre saa veent eit Gjifte
æg læhella i morgo paa Leikarvollo
Vòndom mæ mæg skjifte

3. Aa alle luto^e Hatto ne
aa inkje torde Kongjen svara
te saa svarabære den unge Ormaalen
han bære sit Hjarta i Snara

4. Te saa svara den lisle Guten
va femten Aar paa AlderSamlarkommentar med blyant: á aldri (bruges saaledes)
høirer du dæ du Fjølmøi Ryse
Du fær inkje halle dæg saa balle.

5. Aa dæ va no han F[jølmøi] R[yse]
han lette sæg ivi Hære
Hot æ de fe ein den lisle Guten
som sæg trur saa væl.

6. Du mæg spyr æg sko dæg svara
tottes du dæ noken Mon
Æg heiter unge Ormaalen
æ Fjodmors yngste Son

7. Aa æ du Sonen te Mani i dei
som JuriAlternativ lesemåte: Djuri i Hougji lagde
aa onde Brougdi lyser du
likjes du Faders Flagde.Samlarkommentar: Troldkvinde flagði (flagðit ljota, den lede Troldkvinde

8. Aa æ du Sonen te Mani dei
som du ^no seier fe mæg
skjella f vexe søtan Kvisten
paa dæ beiske Tre. –

9. Imorgo fyry Middag saa møter
saa moter du no mæg
men hav no inkje Børtingen
uti Færen mæ dæg

10. Imorgo etter Middag
du sit ve din Herres Bor
men hav no inkje Børtingjen
uppaaAlternativ lesemåte: upat paa denni Jor

11. Som dæ lei i Kyvellingji
Solli ran i Dale
Saa reiste han te Gravi Haugjen
aa længter mæ sin sælle Far tala

12. Denne strofa står under den neste, men tilvisingsteikn indikerer plassering her. Det står eit spørjeteikn under tilvisingsteiknet.Daa skaut en Stauren i Auren ne
aa ville paa Hello briote,
Fjodmor kasta Børtingjen
Gud lat dæg Si^gren njote

13. Han hoggje et Stykke otor Rysens LærAlternativ lesemåte: Rysa-Lære
fuld væl saa va dæ vaxe
nyte saa va dei Faalan tvei
som tukka dei LassiSamlarkommentar: Han sad paa Hæsten, men kunde ikke naa længere end til Knæet, men da han faldt ned hugde han St. af Laaret.

*

Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.

Under siste strofa i høgrespalta står det: Svara maa æg kje sova i Fre for dæg og under dette står det tre strofer med grannare penn og mindre skrift, under NB, såleis:

De va den unge Orm-Aalen – (Hertugsonen)
han ville paa hella briote
Han ropa te den i Hougen laag
aa ba en maatte Sægren niote

Da vakna den Man i Haugjen laag
dæ skrangla i kvite Tæn
hokken æ saa har aa hugabraa
han vækkjer up dauda Mæn

da gruste en sæg Gasten i Hougjen lág
da skrangla i kvite Bein,
maa æg inkje mæ Fred væra^sova i Fre fe dæg
inonde den hare Stein?

Den siste av desse strofene er markert med ei klamme, og utanfor står det «svara –». Rett etter siste ordet står det ei anna slik klamme med teksten Ingeleiv Ramberg. Det er uklart kva dette tyder; i oppskrifta etter Ingeleiv (oppskrift A) finst ikkje desse strofene, og det er usikkert om alle tre eller berre den siste er etter Ingeleiv.

Under oppskrifta står det: Far hans ^Fjodmor havde dræbt alle Rys i Hougen som tilhørte Fjeldmøisriisen, df. ‹…› han houga ham.

Oppskrift C

TSB E 132: Ormålen unge

Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Hermod Larsson Dalen, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge d, 199–203 (kladd)

Ingen oppgjeven tittel. Tittel i reinskrifta: Unge Ormålen

*

1. De va’ no den Fjølmøyrysen
rugga han seg uppå tilje
kungen dú gjeve meg dótti diSamlarkommentar: (aab.)
med adde so gó en vilje
– So rår dú unge Ormålen fyri hennar. –

2. De va unge Ormålen
brast han í å grøte
kom møt meg í morgó på leikarvodden
me sko kvoraire prøve.

3. De va’ no den Fjølmøyrysen
glódde seg att ivi hær
hot æ de fy en líten gút’e
som trúr seg soso væl.

4. Høyrer du dú lísle gút
hot eg bee deg
at viAlternativ lesemåte i reinskrifta: at dú vi seie meg fairsnavni
anten de æ’ trodd hell Træl,

5. Du^Eg meg seie, eg^dú deg spyre,
synestSamlarkommentar: (aab.) deg vera stór,Samlarkommentar: (sic)
eg æ’ unge Ormålen,
Júrsans yngste són.

6. Æ dú komen av manne dei
som dú seie fy meg
sjella so vex’e de søte kviste
på de beiske tré.

7. Framm kom gamle gývremóire
dei kadda æ Skuffa den stóre,
hot felar deg sele sónen min
mæ du site so stúr fyre bóri.

8. Eg hev lagt í mót í morgó
mæ so liten en svein
de synestSamlarkommentar: (aab.) meg so iddi vera
at di sko ‘kje møte barre ein.

9. Han sette stauren nér í auren
de skranglar í hvítan tenni,
kven æ som æ so har å hugabrå
at han vekkjer upp daue menni.

10. Eg løyvde ette meg åker å eng
å både gull å fé
men hot æ de som du tregar på
som eg ha’ útí haugjen mæ mé.

11. Du løyvde e[tte] deg å[ker] å e[ng]
[å både gull å] fé,
fyrutta den skarpe byrtingjen,
den ha’ dú í haugjen mæ dé.

12. Han sette stauren nérí auren
ba’ en ville heddja brjóte
so tók en upp sværi mæ båi sine hendar
ba sin sæle sónen de njóte.

13. Dei møttes um morgóen på leikarvodden
í de sama sinni
hogg no til dú lisle gút,
ti dú fedd’e mannen mindri.

14. De va unge O[rmålen]
smíler han derved
dú heve so stort eitt véli dúSamlarkommentar: (han va’ fæl å stor)
dú høgg’e ti når dú ví’.

15. De va u[nge] O[rmålen]
hoggji han ti mæ avli,
so kløyvde’n skjollen å brynja ný
å rysen alt né ti navli.

16. Høyre du unge O[rmålen]
hott eg ti deg talar
må eg liggje í haugjen den
som drengjinne dei drikke dvala.

17. Dú sko ‘kje liggje í haugjen den
der dr[engjinne] dei dr[ikke] dv[ala]
men dú sko’ av nór på bergje blå
å ravnanne sko ivi deg gala.

18. Dú sko [‘kje liggje í haugjen den]
í den vígde moll,
men dú sko av nór p[å] b[ergje] b[lå]
å ravnanne sko bera di holl.

*

Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta. Ved overskrifta står: (Hermo Sæbersli. Mo. 1863.)

Reinskrift: NFS S. Bugge VIIIb, 389–393

Om Kjempe- og trollballadar

Kjempe- og trollballadane skildrar meir enn andre balladar kamp og strid. Nokre er relativt realistiske og skildrar dramatiske konfliktar mellom sterke menn. Ære, makt og rikdom er sentrale verdiar, og helten går bokstavleg tala over lik for å leve opp til forventningane som blir stilte til han. Kvinnene står på sidelina i desse visene.

Trolla dukkar rimelegvis opp i dei eigentlege trollballadane. Slike viser minner ein heil del om undereventyr, både når det gjeld handling og tematikk, gjerne ved at ei kongsdotter er teken i berg. Så blir det heltens oppgåve å drepe trollet og fri ut kongsdottera, noko han alltid greier med glans.

Fleire av kjempe- og trollballadane byggjer på motiv i den norrøne litteraturen, ikkje minst fornaldersogene. Alle desse visene har norsk/vestnordisk opphav.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook