Innleiing

Hemingen er ute på ski i fjellet og skyt 15 kvitebjørnar. Det blir kveld, men han ser at det er lys nede i berget, og der sit det ei gamal trollkjerring og grev i elden med nasen. Ho spør kva denne puslingen vil, men han seier at han gjerne vil bu her saman med henne inne i fjellet. Dermed dreg ho på seg bukkeskinnstøvlane og går ut for å invitere skyldfolket sitt til bryllaup. Mens ho er borte, finn Hemingen nøklane til eit rom der det sit ei jomfru (kjærasten eller søstera hans) som trollkjerringa har hatt der inne. Hemingen og jomfrua slepp unna med mykje gull, men trollet som kjem etter, blir til stein når sola står opp, eller trollet drep seg sjølv i sinne.

Denne Hemingen er tydelegvis den same Heming Aslaksson som vi møter i visa om «Heming og Harald kongen» (TSB E 3) og i den islandske Hemingståtten (eit islandsk eventyr). Der er han ein stor idrottsmann, men i denne visa er han gjord til ein eventyrhelt som bergar jomfruer frå trolla, som i visene om Åsmund Frægdegjeva, Kappen Illhugen, Steinfinn Fefinnsson og fleire.

Storparten av dei norske balladeoppskriftene er frå Telemark, men denne visa har også vore sungen over eit større område. Peter Chr. Asbjørnsen skreiv opp ein variant frå Sørum i Akershus, elles er det oppskrifter frå Valdres, Sandefjord, Kvinesdal og Kvam i Hordaland.

Ludvig M. Lindeman har skrive opp tre melodiar til denne visa, ein etter Gullik Juulsen Skavelden, Slidre i Valdres, ein etter Øli Eivindsdotter Vaugsgare i Flatdal, Telemark og ein etter Peter Jonsson Lauvestad i Tørdal, Telemark. Catharinus Elling har skrive opp etter ein ukjend person frå Seljord.

I januar 1916 vart det stifta ein skiklubb på Slemdal i Oslo. Klubben fekk namnet Heming, og omkvedet i visa, «Heming unge kunne på skio renne», vart klubbens motto. Etter kvart er klubben vorte eit allsidig idrettslag.

Utsyn 7
SMB 218

Oppskrift A

TSB E 144: Hemingen og gygra

Oppskrift: 1834 av Peter Christen Asbjørnsen etter Hans skreddar, Sørum, Akershus.

Orig. ms.: NFS J. Moe 11, 4a–4b.

Oppgjeven tittel: Hæmmingen og Storjøgra: En kæmpevise

*

1. Hæmningen rendte seg Berje omkring
Med Pile Kolber ved Siden.
Saa skaut han femten Hvitebjørn
– Hæmningen den Unge kunde vel paa Skierne rende – Samlarkommentar i den trykte utgåva (1850): (Fjerde Verslinje mangler.)

2. ‹Hæmni›ngenFørste delen av namnet er skrive over noko anna som det er uråd å lese. gik sig i Berje ind.
Storjøgra kara Varmen me Nasan.
«Aa kjære min Moder, du laane mig Huus
At tørk vaate Fillane mine.

3. Storjøgre hu blev naa saa rasanes vil
Hu reiste sig op me Krakje.
«Hvad er det for en Horesøn,
som tør saa til mig snakje»

4. «Aa jeg er ingen Horesøn
Det vil jeg ei heller hede
Men jeg er kommen i Bjerge ind
At efter en Jomfru lede.

5. Aa er du kommen i Berje ind
Alt efter en Jomfru at leede,
Saa vil jeg ud paa Landet fare
Min elleve Maager til Bryllups bede

6. Saa tok hun fra Skindstakken sin
Var femten Huders Makke,
Var hænkevid og snæpasid
Men litegranne for stakkete

7. Saa tog hun fram graa Gangeren sin
Var 15 Alen fra Hue til Jora
Saa satte hun sig deroppa
Mens Beina de slæpa paa Jora.

8. Saa lukket han op den første Dør
Saa lukte han op den anden
Saa lukte han op den tredie Dør,
Der sad den skjøn Jomfru fangen.

9. Saa tog han Sølv saa tog han Guld,
Til femten Hesters Tynge.
Og satte Jomfrua paa sin Bag
Og hastelig sig af Bjerget skynde.

10. Saa rendt han bradt, saa rendte han fladt
Over Bjerg og dyben Dale.
Og efter kom Storjøgera
Saa hun sto over alle Skoutoppa.

11. Det Sølv og Guld, som Du nu har,
Det maa du gjerne have,
Naar du den Jomfru, som du har
Mig lader faa tilbage.

12. Vers mangler, hvori Gutten beder hende see mod øster, paa den deilige Jomfrue, som der stod. Solen og hun sprak.

13. Og Kongen stod i Glase saaRetta frå: g
«Nu seer jeg Hæmningen rende
Og enten er en vred eller ogsaa red
Jeg seer Sola skimte under hans Skier

14. Og inte er jeg vred og inte er jeg red
Jeg reddes fast meer for din Datter.Samlarkommentar i den trykte utgåva (1850): (Strofens sidste Verslinjer mangle.)

15. Strofa står skriven i høgremargen.Og har du nu fundet min Datter ^{i Dag.}
Din Brud skal hun visselig blive.
Og du skal nyde stor Ære hos mig
Og efter min Død Riget arve.

*

Strofene er nummererte i oppskrifta.

Jørgen Moe trykte denne oppskrifta i noko revidert form i avhandlinga si om Heming-visene i Norsk Folkekalender for 1850.

Molkte Moe mottok oppskrifter fra J. B. Nordby, adjunkt i Sandefjord (NFS M. Moe 57, nr. 3–11), mellom anna av denne balladen (10a–10d). På eit ark har Molkte Moe notert: Marie Nittebergskleven Skedsmo (c. 70 år) Datter av «Hans skrædder», fortæller og sanger (Asbjørnsens kilde, mens han var på Nordby i Sørum (1833–34?))

Nederst i oppskrifta står to verseliner:

Hæmningen den Unge kunde
vel paa Skierne rende.

Oppskrift B

TSB E 144: Hemingen og gygra

Oppskrift: 1848 av Ludvig Mathias Lindeman etter ukjend songar, Valdres, Oppland.

Orig. ms.: NB Ms fol 2128:1, 1 og 20–26 (kladd).

Oppgjeven tittel: NæmingenSamlarkommentar: ɔ: En som Intet kan «som Intet kan» er overstroke i reinskrifta, og i staden står det: Begynder

*

1. Aa Næmingen tok Bøgin paa sin Bag
og Hvilekorgen ved sin Side
Saa monne han si aat Fjello gaae
han viste vel et Bjørnahide
– Næmingen den unge kundeAlternativ lesemåte etter siste strofa: kunna vel paa skio renne –

2. Aa femta kvita Bjødna skaut han
før Sola gik ne
aa Solen skrei aa Dagen lei
aa lange va Vegen derheim

3. Saa gik han se ind i Bjerget ind
alt did som Elden mon skine
der inde sider den deilige JørgSamlarkommentar: Trold
aa kara i Elde me Naso

4. Ko e de før en Horesøn
saa e saa seint ude imot Kveldo
aa inkje æ e no nokkon Horesøn
aa slet inte vil e de heite
E æ no her inni Bjerget kommen
Ealt efter Godraaden at leite

5. Du æ no herinni Bjerget kommen
for vil du her bygge aa boe
jeg selv ut paa Landet ska ride
til Brylluppe dit at bede

6. Saa drog hun paa si Skinstøvler stor
Var femten Ælne i Længde
Tre Ælne vøro dei i Solen brei
Var enddaa lit for trange

7. Saa klædde hun paa si Skinfrakken stor
Var femten Raadsmands HueSamlarkommentar: Huder
Thi han va vid aa han va sid
Var enddaa lit for stakket

8. Saa sala han op Krabben i Stalle stod
Var femta Ælne til Knæ^eds
Saa sætter han paa de deilige Jørg
Hun slankrer ne Jorden ve Fodo

9. Saa gik han si i Bjerget in
Aa seer sig i hver Roe
saa fik han see hvor de Nøgler hænge
som var af Bjerget inn

10. Saa læste han op den første Dør
Saa læste han op den anden
saa læste han op den tredie Dør
derinde sad Jomfruen fangen

11. Velsigne dig Næmingen unge
og saa din gamle Moder
og den di i Ærmen bar
saa tog han Sølv saa tog han Guld
Vel femten Heste-tyngde
saa tog han Jomfruen paa sin Bag
Han monne af Bjerget skunde

12. Ja han tog Sølv og han tog Guld
Vel femten Heste-Vogne
derefter saa kommer den deilige Jørg
me sine elleve MaagaSamlarkommentar: Svogre

13. Aa høire du Næmingen unge
Ko je nu sie te dig
Du har der Sølv du har der Guld
Lad Jomfruen blive tilbage

14. Strax som Jomfruen fik høre Jørgens Tale
saa falt hun af Skien i en Dvale
Aa Næmingen tog nie MjeldenSamlarkommentar: Sneen med Hast
Aa strauk hu paa Jomfruens Bryst
Aa kjære mi Jomfru du svik ikje me
men stat paa Skien me Trøst.

15. Aa høire du Næmingen unge
ko jei no sier te dig
du hjølpe mig vel tilbage
Lad mig ikje paa Krøsvegen ligge

16. Aa{a} lig du der saa Stok aa Stein
Aa inkje korkje me
el noko Minneskje til Mein
Men lig der te et Vegarmærkje.

17. Aa Kongen gjek se paa højen Loft
og seer sig om saa vide
aa anti end Næmingen reiSamlarkommentar: sint el ridSamlarkommentar: ræd
jeg seer Solen under hans^{has Skier}

*

Reinskrift: NB Ms 8vo 1740, 7–12. I reinskrifta er språket omarbeidd til eit reinare valdresmål.

Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta. Mellom kvar strofe står det ein firkantkross i oppskrifta, og sjølv om linetalet stundom ikkje går opp, har vi følgd denne inndelinga her også. Mellom strofe 15 og 16 er det ikkje noko skile i reinskrifta.

Side 26 er siste sida i heftet, men oppskrifta fortset med dei to siste strofene på framsida.

Oppskrift C

TSB E 144: Hemingen og gygra

Oppskrift: 1891 av Moltke Moe etter Lars Larsson Veslestøyl, Seljord, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. Moe 25, 206–211.

Oppgjeven tittel: IV. Hermó unge

*

1. Å dæ va H[ermó] den ónge
han kónne på skío renne
han kåm inn te gyvremóri
så seint óm ein jóledags kvèlló
– Dæ va onge H[ermó],
han kónneAlternativ lesemåte: kónna på skíó renneAlternativ lesemåte: renna –

2. ho sat å rørde me nāsan
uti sine bråndó
«Hòr vi’ du av du hittesón
mæ du kjǣme so seint um kveldó?»

Denne strofa står skriven i høgremargen med tilvising inn hit.3. «Eg æ ingjen hittesøn
dæ vi eg inkje heite
eg æ kòmen i bergjé inn
ette jomfrugur å leite.

4. Å {d}Du lyt låne meg hus i nòtt
å turke mine klǣir
(fe)Parentesane står i oppskrifta. eg kann løype av dei høge fjølli
å néatte på dei låge».

5. «Å slett inkje låner eg deg hus i nott
å inkje turkar eg dine fillur,
men heima skå du, du hóresón,
å inkje sita hér å’ gillóSamlarkommentar: (ɔ: «å gjille deg»).»

6. «Eg æ nå ingjen hóresón
dæ må du inkje tru,
men eg æ H[ermó] den ónge
som i bergje vi mæ deg bú.»

7. «Ja æ du H[ermó] d[en] ó[nge]
som [i bergje vi mæ meg bú]
så vi eg reise te andre fjølló
eg vi béa te gjestebòs fe konn båe tvó.»

8. Så tók ho fram
ein tòll-tunnur-så,
ho vilde seg
en tòsstedrykk få.

9. Ho drakk ein tòsstedrykk
den va gó,
ho drakk den så
den va ganske tṓm.

10. Séa levéra ho H[ermó] d[en] onge
nyklæn bå’ store å små
så han sku‘ ut
i alle kammersi å gå.

11. Hó levéra hónom
båt‘ fire å fæm,
ja hot^òtt’ han fekk
utav alle dem.

12. Men den niende nykjylen
ho ha’e igjen
dér uti ha’ hó liti Signe
der sàt hó uti båt’ véve å spinne.

13. «Den niende nykjylen
vi eg sjave béra
fé dér utti
hev du kje noko å gjéra.»

14. Sea sala ho ut
gangaren grå
han va femten alner
frå hóv te mån.

15. Å stolt’e va gyri
i sālen sāt
å beini på jóri ho dróg,–
ja dæ va stolte gyrimór.

16. Å dæ va H[ermó] den ónge,
han leitar seg uti kammersi
han gjæng båte ut’ å inne
men liti Signe kann han ikkje finne.

17. Han leitar i seg
i båtte fire å fæm
men liti Signe kónne han
han ikkje finne igjen.

18. Han leita seg
i båtte seks å sju
han kónne ikkje finne
liti Signe, den skjønne frú.

19. Han gjæng seg
te dæ åttende kammersé då,
men der kónn’ han ikkje hell
liti Signe anten finne hell sjå.

20. Så gjæng ‘en seg
te den niende kammersdynn
dér høyrde ‘n l[iti] Signe
[ho sat inne,]Hakeparentesane står i oppskrifta. hó gjér båtte vev’ å spinn.

21. «Høyre du Signe,
eg spyrja deg må:
statt nó upp
skrei lòkun ifrå!»

22. «Nei mine fingræn
dei æ for små,
slett ikkje fær eg
dei lòkun ifrå.»

23. Å dæ va H[ermó] d[en] ónge
han gjóre båt spænde å sló,
så spænde ‘n så hārt på
så lòkune floug i tvó.

24. Séa tók dei så myky gull å sølv
som dei orka bera
séa tók han liti Signe
å batt innåt seg bāk på skí’a.

25. Så løypteAlternativ lesemåte: løpte han av dei høge fjølló
å néatte på deiAlternativ lesemåte: di låge
dér møtte’n stolte gyrimór
mæ atten av sine mågar.

26. «Høyre du H[ermó] onge
hot eg te deg talar:
alt dæ gull å sølv du hev tékjé mæ deg må du hava,
men jomfruga vi eg sjav hava.»

27. «Høyre du gyrimór
hòt eg sp spyr’e degAlternativ lesemåte: móne deg spørja for spyr’e deg i dessi dagar:
hot æ dæ fe ein møyskara,
som etter deg móne fara?»Samlarkommentar: («Dæ va sóli dæ, veit du!»)

28. «Du heve gjórt meg så
mangt eit hjertemein,
nå skå du blive
te båte stòkk å stein,
i alle dessi dagar.»

*

Strofene er nummererte i oppskrifta.

Under siste strofa står det: («Så hev dei lært meg, – eg kann ó’kje āleis, eg!»)

Om Kjempe- og trollballadar

Kjempe- og trollballadane skildrar meir enn andre balladar kamp og strid. Nokre er relativt realistiske og skildrar dramatiske konfliktar mellom sterke menn. Ære, makt og rikdom er sentrale verdiar, og helten går bokstavleg tala over lik for å leve opp til forventningane som blir stilte til han. Kvinnene står på sidelina i desse visene.

Trolla dukkar rimelegvis opp i dei eigentlege trollballadane. Slike viser minner ein heil del om undereventyr, både når det gjeld handling og tematikk, gjerne ved at ei kongsdotter er teken i berg. Så blir det heltens oppgåve å drepe trollet og fri ut kongsdottera, noko han alltid greier med glans.

Fleire av kjempe- og trollballadane byggjer på motiv i den norrøne litteraturen, ikkje minst fornaldersogene. Alle desse visene har norsk/vestnordisk opphav.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook