Jon i Grånuten er ein jutul som kjem til bergkjerringa for å fri til dotter hennar. Han skryter av rikdommen sin. Det er mykje gull, hundre og tjue geiter, fire hundre sauer, høner og haner og griser, og sjølv er han både fager og holl. Men bergkjerringa seier at dottar hennar er meir verd enn 12 tønner gull. Då reiser han til Høgefjell og vil prøve lukka si der.
Rikard Berge har skrive opp mange variantar av denne visa, men songarane har oppfatta henne på ulike måtar. Mesteparten av visa er ein dialog mellom friaren og bergkjerringa. I nokre variantar heiter bergkjerringa Arnborg, namnet Olav dukkar også opp, men det er uklårt om Olav er far til jenta eller det er eit anna namn på friaren. Ein songar har kalla visa «Bergekjering-visa».
Rikard Berge skriv at denne ugreia har gjort visa til ein rein travesti og at ho truleg er frå ei sein tid, men botna på gamal tru og skikkar.
Landstad og Olea Crøgers tekst i Norske Folkeviser skal vere etter J.T. Aasheim. I 1908 skreiv Catharinus Elling opp ein melodi etter ein ukjend songar frå Seljord. Dessutan skreiv Rikard Berge opp ein melodi etter Liv Haugen frå Seljord, men takta er så vanskeleg at han ikkje tør å svare for at det er rett.
Utsyn 13
TSB E 167: Jon i Grånuten
Oppskrift: Truleg 1840-åra av J.T. Aasheim etter ukjend songar, ukjend stad.
Orig. ms.: NFS M. B. Landstad 2, 53–55.
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Aa Jon Graanute kom rians i gaar
– Fe nora onder Fjelle
hei aa saa haa –
Men ute sto Bergkjernin gamal aa graa
– Dæ leikar aa dæ rimar
Fe nora onder Fjelle
leikar dei Normæn. –
2. Her stende du Bergkjernin gamal aa graa
Fe vist vi du jifte di dotter i Aar
3. Eg helle mi Dotter alt for go,
Ho hev inkje ervt hverken Far eller Mor.
4. Eg skattar mi Dotter fe tolv Tonnur Gul
Men enda saa blikje den Systerlodden ful
5. Men Bergman tala te Bergkjernin saa
For vist vi me gifte kons Dotter i Aar
6. Fe Jon Graanute han vore inkje snau
Han hev sex Tjug mæ Stuje aa sju Tjug mæ Sau
7. Aa Klaatun æ utav Mandelstein,
Dæ lyser naa baate ivi Huus aa Heim
8. Aa Klaven æ utav pureste Gul,
Aa Jon han æ naa saa fager aa saa snil.
9. Aa Hønur aa Hanar aa Kyllingar fiine
Aa fire aa Kjuge svarte Griser mæ Rova i Ring,
10. Aa Spetteman Stuten me inkje gløime maa,
Aar deretter alle hansoms Kalvar saa smaa
11. Farvel gamle Kjæring baatte gamal aa Graa.
Saa reiser eg te Høgefiøl der fær eg vel ei Raa,
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
TSB E 167: Jon i Grånuten
Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Jon Jonsson Myre, Sauland i Hjartdal, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge h, 62–63.
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Jón i Grånute han vóró ikkje snau
– De leikar å de rímar –
han ha seks kjug me gjeitar å 400 sau
– fe nórat unde fjelló
dær leikar dem Normenn. –
2. O gulle o sølve som Jón nå har,
De bli ikkje regna i tunnetal.
3. Jon han taalaa te bergkóna så:
nå ville vi gifte ‘kon dotterSamlarkommentar: (aab. o) iår.
4. Eg skattar mi dotter fe tolv tunnur gull,
enda så blei ‘kje den systerlodden full.
5. Grånute vóró så go ein gał,
o Jon han æ’ nå så fín ein kar
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
TSB E 167: Jon i Grånuten
Oppskrift: 1878 av Molkte Moe etter Nils Nilsson Lona, Bø, Telemark.
Orig. ms.: NFS M. Moe 6, 28–29.
Oppgjeven tittel: Jon Grånuti.
*
1. Jon Grånuti kom riands i gaard,
–fe nora onder fjello
og høj og så hå –
og ute sto bergkjeringa så gamall og grå.
–Fer dæ leikar og dæ rimar,
Fer noran onder fjello der leikar dei Normenn. –
2. Bergkj[eringa] tålå te bergemann så:
«Nå vi me visst gifte kons dotter i år.»
3. «Å eg helde mi dotter nå mesta for go,
ho har nå ‘kje ervt hverken far eller mor.»
4. «Men Jon Grån[uti] han vore ‘kje snau,
Han har 6 tjug mæ gjeitar og 7 tjug mæ sau,»
5. Å hønur og haner og kjyllingar fin,
å 6 svarte grisir mæ rompa i ring.»
6. «Eg skattar mi dotter i 12 tunnor gull,
å enda så æ nå ‘kje systerlødden full.
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
Etter oppskrifta står det: («Kjem ikkje i hug meir») Mangler 2 vers.
TSB E 167: Jon i Grånuten
Oppskrift: 1910 av Rikard Berge etter ukjend songar, Flatdal i Seljord, Telemark.
Orig. ms.: TGM R. Berge XCI, 51–52.
Oppgjeven tittel: Jon i Graanuten
*
1. (Aa ja) Ute sto bergekjeringji gammall aa graa,
aa naa vi’ eg naa gjifte mi dotter i aar
– Fe dæ leikar aa dæ rimar,
derAlternativ lesemåte: (aa) dei norast onde fjølle
aa derAlternativ lesemåte: de leikar deiAlternativ lesemåte: di normenn. –
2. Ja, Graanuten dæ æ naa saa ven ein gar,
aahòn Jon han æ naa saa lekker ein kar.
3. «Men dotter mi hell eg naa nesten fòr go,»
sei ‘o Anbørg onde nuten, «aa hei lat dæ gaa.»
4. Ja, men Jon i Graanuten han æ no kje snòu,
han hev seks tjug mæ gjeitar aa sju tjug mæ nòut.
5. «Ja, men dòtte mi sko sjiljas mæ tóll tonnur gull
hón endaa só æ no kjeAlternativ lesemåte: ikkje for no kje systelòdden full.»
6. «Ja, men hønur aa hanar aa kjyllingar smaa,»
sei ‘n JonAlternativ lesemåte: ‘o Anbørg onde nuten «aa hei lat dæ gaa.»
7. [Far vel bergekering báð’ gomol og grá!]
[sá reiser eg til Høgefjøll, der fær eg vel ei ráð.]
*
Strofene er nummererte i oppskrifta.
Rettingane og tillegga har Berge sett til med blyant i to vender, med fiolett, som han har paginert oddetalssidene med, og grå, som han har paginert partalssidene med.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Kjempe- og trollballadane skildrar meir enn andre balladar kamp og strid. Nokre er relativt realistiske og skildrar dramatiske konfliktar mellom sterke menn. Ære, makt og rikdom er sentrale verdiar, og helten går bokstavleg tala over lik for å leve opp til forventningane som blir stilte til han. Kvinnene står på sidelina i desse visene.
Trolla dukkar rimelegvis opp i dei eigentlege trollballadane. Slike viser minner ein heil del om undereventyr, både når det gjeld handling og tematikk, gjerne ved at ei kongsdotter er teken i berg. Så blir det heltens oppgåve å drepe trollet og fri ut kongsdottera, noko han alltid greier med glans.
Fleire av kjempe- og trollballadane byggjer på motiv i den norrøne litteraturen, ikkje minst fornaldersogene. Alle desse visene har norsk/vestnordisk opphav.
Mange av desse balladane har tidlegare vore publisert enkeltvis, men er no samla i denne boka.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.