Norske mellomalderballadar
Stolt Margjit spør mor si om ho har hatt ein bror nokon gong. Mora svarar at broren er teken til fange av ein greve. Stolt Margjit salar gangaren, kler seg i rustning og rir til grevens gard. Der får ho vite av mor til greven at greven sjølv ikkje er heime, men at han har eit fangehus med vegger av jarn og dører av stål. Stolt Margjit finn ut at broren sit som fange i dette huset. Ho bryt seg inn, skjer av lekkjene han er bunden med og rir av stad med han. Mor til greven får klar beskjed om at dersom greven vil ha fangen att, må han kome og slåst mot henne, med alle mennene sine. Han tenkjer seg om og kjem til at ein slik strid vågar han ikkje.
Det finst minst ti variantar av denne balladen, som med eitt unnatak berre er funnen i Telemark. Fleire av dei er gode og fyldige, og dei er til dels skrivne opp etter framståande songarar. Den eldste kjende varianten skreiv Olea Crøger opp i 1840-åra, frå Aust-Telemark, men vi veit ikkje kven ho hadde den etter. Det er mogleg at songaren har vore Kari Olsdotter Kåsa (f. 1799) frå Heddal, som kunne visa (Jonsson & Solberg 2011: 119–120). Denne varianten er trykt (Alver, Kvideland & Ressem 2004: 144–146). Landstad kommenterer «Stolt Margjit set bror sin fri» i Norske Folkeviser, men trykkjer ikkje nokon tekst, fordi han er usikker på om visa er norsk (Landstad 1968: 620–621). Nokre av dei norske variantane er då også tydeleg påverka av trykte tekstar i Vedels og Syvs visebøker, men det gjeld ikkje dei beste og fyldigaste. Anne Ånundsdotter Lillegård (1792–1863) frå Eidsborg hadde denne balladen på repertoaret, Jørgen Moe skreiv opp denne i 1847. Elles song Gunhild Kjetilsdotter Sundsli (1781–1869) frå Fyresdal denne visa, og like eins den mindre kjende songaren Margrete Gunnarsdotter Brauti (f. 1802, emigr. 1870) frå Skafså.
Den tidlegast nedskrivne teksten her til lands er ei svært danskprega oppskrift, truleg etter Peder Syvs kjempevisebok. Teksten er innført i ei handskriven visebok i åra mellom 1801 og 1817, ein såkalla visefugg, og i boka finst det eit varierande innhald: song- og visetekstar, penneprøver, skjønnskriftøvingar, rekneoppgåver, eit eventyr, opplysningar om bryllaupsskikkar og avskrifter av instruksjonar for skolehaldarar. Visetekstane er likevel dei fleste, og av slike finst det fleire slag, som religiøse viser, skillingsviser, humoristiske songar og nokre grovkorna erotiske viser. Skrivaren var ein Torgrim Knudsen (1779–1855), som i folketeljinga for 1801 er oppført som skolehaldar i Fjotland, noverande Kvinesdal kommune, i Vest-Agder. Han blir oppgjeven å vere 18 år gamal og ugift, og bur heime hos foreldra, Knut Salvesen og Anna Torgrimsdotter, saman med ein eldre bror og ei yngre søster. I 1821 gifte han seg med Tøri Torkjellsdotter frå Sirdal (Jerstad & Veggeland 1979: 103, 561).
Torgrim Knudsens tekst inneheld 18 strofer og byrjar slik:
En Ney [ny] Vise Begiönder Saaledes
1. Vers
Daatter Spurde hun moder,
der falder saa faur En Rim
havde Ieg aldrig nogen Broder
saa vel da ganger der Dansen
(NFS. Moltke Moe 85: 51–53).
«Stolt Margjit set bror sin fri» finst på dansk og er trykt hos Vedel og Syv. Balladen er også oppskriven frå nyare dansk tradisjon. Den eldste svenske teksten vart oppskriven av Petter Rudebeck i Småland kring 1690 og byrjar slik:
Dotter tala till Moder
– faller fagert rim, –
har iag då ingen Broder,
– så wähl gånges med dansen
(SMB 5:1: 16–25).
Utsyn 80
DgF 186
SMB 202
TSB E 32: Stolt Margjit set bror sin fri
Oppskrift: Udatert av Torgrim Knudsen Lindefjeld, Fjotland, Kvinesdal, Vest-Agder. Truleg avskrift frå Kjempeviseboka.
Orig. ms.: NFS M. Moe 85, 51–53
Ingen oppgjeven tittel
*
1. Daatter spurde hun moder,
– der falder saa faur En Rim –
havde Jeg aldrig nogen Broder
– saa vel da ganger der Dansen –
2. Brødre dem aatte du bolde
de ere dem i Grevens Volde
3. Jomfruen Ganger til stalde,
de Ere dem i Grevens Volde
4. Hun skode de foler Alle den brune hun skode den Graa
den beste Lagde Hun sadel paa
5. Der hun Kom for Borge Led
der stander Grevens fridle ved
6. Hør du Grevens fridle Ved
Er din Herre hiemme saa Silde
7. Min Herre hand fore til Tinge Gaar
At dømme saa Rig en fange for mor
8. Hør du Grevens fridle Qvinde
sig mig vor Viles de fangen Finde
9. Udi Vor Gaard der stander Et Hus
der viles de fanger uden ild Og Lius
10. Der sidder for døren En Elver Pind
der kommer slet ingen Jomfrure Ind
11. Jomfruen drog af sin handsker smaa,
saa tager hun den me slaa den fra
12. Hør du det Kiere broder min
En ‹…›Uleseleg ord Lodst du dig binde fr Af
13. Mig bant ikke fire mig bant ikke fem
mig bund ‹…›Uleseleg ord tredive raske Hofmænd
14. Jeg Stander Saa smal Som Lilie Wand
der skulde ikke tredive binde min Haand
15. Jeg stander saa alleene nu her en Qvinde
Mig skulde ikke tredive Hofmænd binde
16. Saa tog hun ud sin Broders been
Hun sætte Grevens fridele der ind igjend
17. Saa tog hun ud sin Broder been
saa sætte hun Grevens fridle der ind
18. Men vil din herre have Anden Bod
du bede Hannem møde mig i Marken ud
*
Teksten er frå ei handskriven visebok etter Torgrim Knudsen Lindefjeld. Tekstane i boka er daterte mellom 1801 og 1817. Over denne teksten står det: En Ney Vise Begiønder Saaledes. Strofene er markerte med: 1 Wers, 2 Wers osv. Under teksten står det: Ende paa denne Vise U[?] Ud skreven af Mig Torgrim Knudsen Lindefield Torsdagen d. 28 Januarius. Under der igjen står det: Jeg Under Skrivne Lars Torgrimsen Røyland.
Teksten ser ut til å vere avskrift frå Kjempeviseboka.
TSB E 32: Stolt Margjit set bror sin fri
Oppskrift: 1847 av Jørgen Moe etter Anne Ånundsdotter Lillegård, Eidsborg, Telemark.
Orig. ms.: NFS J. Moe 8, 30–32
Oppgjeven tittel: Stolt Margits Dyst
*
1. Datter spurde sin Moder
– Falkjen tok –
«Hadde æg ingjen Broder?»
– For sjel spænner ho Tavlur –
2. Du ein Broer aatte
Men han ikje liva maatte
3. Du ha ein Bror baa rik aa bold
Men han blei fanga i Grevens Vold
4. «Om eg ville møte me alle mine Mænd
Tru eg kund’ ‘kje taka min Broer i gjen?»
5. Stolt Margjit ho salar up Gangaren graa
Saa axlar ho si Kaapa blaa
6. Stolt Margjit ho trækjer StaalhanskerAlternativ lesemåte: Staalhanskar paa
Saa tok ho de Svære paa Naglor laa.
7. Ho tok de Svære paa Naglor laa
Saa sette ho den Staalhatten paa
8. Stolt Margjit ho kjæm seg rians i Gaard
Greivens Moer ute staar.
9. «Eg helsar dei Greivens Moer,
Er en heime Greiven den goe?»
10. «Greven er ikke hjemme
Han fygde te By me Svenne.»
11. «Eg helsar dig Grevens Moer i Skarlak aa Skruv
Hæv ikje Greiven Fangehuus?»
12. «Her æ eit Huus Nnori vor Gaard
Me Vægjin a Jøn aa Dynnin a Staal»
13. «å Vægjin af Jøn aa Dynin a Staal
de vøri saa moro de Fangehuus sjaa.»
14. Stolt Margjit snudde sin Gangar graa
Saa rier ho dit, de Fangehuus staaer.
15. Hu banker paa Dynna me Hændar smaa
«Stat up min Broer skrei Laasur ifraa.»
16. «Slet ikje eg tore aa slet ikje eg maa
Naa kjæme snart Greiven vi te meg sjaa. »
17. Stolt Margjit ho toke te raskan Fot
Ho spændte den Dynne, dreiv nagla mot
18. Stolt Margjit ho blei baate Ggram aa vond
ho tok den Jønbolten aa slo an sond
19. Stolt Margjit ho tok op en liten Kniv
Ho Saa skar ho di Baande af Broer sin
20. Stolt Margjit ho gjores i Haando stærk
Ho sætt sin Broer paa høgan Hest
Stolt
ho feste sin
21. (Stolt Margjit ho lyfte paa høgan Hat
Farvel Grevens Moer, hav tusen Gonat.)
22. «HDu helsar Greven, naar han kjæm heim
Om han vi hava sin Fangje igjen.»
23. han møter i morgo me alle sine Mænd
Om han vil hava sin Fange igjen.
24. Eg æ inkje Riddar om eg hæve Hest
eg provar de Svære e likar best
25. Greven kjæm seg hjem te sin Gaard
hanoms kjær Moder ute staar
26. Velkommen Greve hjem te vor Gaard
Naa har di reist af me Fangjen vor
27. Eg sil helse dei Greive, naar du kom hjem.
Om du ville have din Fangje igjen
28. Du laut møte i morgon me alle dine Mænd
Om du vil hava din Fangje igjen.
29. Ho va inkje Riddar, om ho har Hest
Ho prøva de Svære, o lika best
30. Greiven tenkte me sjave seg
«Moter eg Fanen saa tør ikje eg.»
*
Under tittelen står det: (Variant til: Datter spurde hun Moder. Syv P. 352). Strofene er nummererte i ettertid med anna hand. Med same hand (kan vere Sophus Bugge) står det: [Bugges samll. nr. 75 (jfr. Landst. p. 620).]
TSB E 32: Stolt Margjit set bror sin fri
Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Kari Olsdotter Kåsa, Heddal, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge i, 128–133
Ingen oppgjeven tittelTittel i reinskrifta: Søsteren sin Broders Befrier.
*
1. Lilleber hun talte te moderen sin
– linden ber blómster i engen –
har du ‘kje flere børn end mig
– Hvor finder man denne blandt de skjønne jomfruer –
2. Jau du har broder bolde,
han sit fangen i greivens volde
3. Lilleber ho gjekk seg i stallen inn,
ho skúa den gangaren runden omkring.
4. Hó skúa den gúle, hó skúa den blå,
men den abelgrå lagdeAlternativ lesemåte: lagdi ho sadelen på.
5. Lilleber ho rei seg te greivens går,
úte stó frúa, hó sló út sitt hår.
6. Hør du greivens fruge faúer å fin
hosse kann eg få snakkke me broderen min.
7. Å fangebúa ligg nå så langt úta lei,
å d’er nå ingen fruentømmervei
8. Ja vegen må vøraa hosse han vi’
Så vi’ eg få snakke me broderen min.
9. Så pikka hó på dynna mæ fingranne små
statt upp kjære broer o skrei lokå ifrå.
10. Så gjønne eg ville, men slett ikkje eg kann
her sitt eg bonnen i tolv jønnbann.
11. Men hører dù de kjære broderen min
hoffer bindlot du greiven binde dig?
12. Eg stend her ei jomfrú smal som ei lind,
men de sku væl ikkje femten konne røre min fing
13. De batt meg ikkje fire de batt meg ikkje fem,
men de va femten a greivens beste menn
14. [Eg stend her ei jomfrú smal] som ei vand,
[men de sku væl ikkje] femten ròreSamlarkommentar: (ikke ø) mí hand
15. Så spende ho på dynna me raskan fót,
så dynna flaug upp í hvert naglemót
16. Så tók hó sin bróer o slo ‘en imót golv,
så flaug dem a honom dem jønngjúlinn tolv.
17. Lillebær hó klappa på gangaren grå,
så tók hó sin bróer å lyfte der uppå.
18. L[illebær] hó rier te greivens går,
úte stó greivens fruge va’ sveft i mår.
19. Når helsar du din herre, når han kommer hjem
at Lillebær har henta sin bróer igjen.
20. I morgó kan ‘en møte me alle sine hommenn,
eg eine jomfrú sku’ tåkå ímót dem
21. Nå helsar eg min herre nå æ’ du kommen hjem
L[illebær har henta sin bróer] igjen
22. [I morgó kan] dú [møte me alle dine hommenn]
ho ene [jomfrú sku’ tåkå ímót] dem.
23. Gi fanden han møte, så møter ikke jej,
å komme í slik ei fruentømmersvei
*
Strofene er unummererte av samlaren.
Reinskrift: NFS S. Bugge V, 194–195.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Kjempe- og trollballadane skildrar meir enn andre balladar kamp og strid. Nokre er relativt realistiske og skildrar dramatiske konfliktar mellom sterke menn. Ære, makt og rikdom er sentrale verdiar, og helten går bokstavleg tala over lik for å leve opp til forventningane som blir stilte til han. Kvinnene står på sidelina i desse visene.
Trolla dukkar rimelegvis opp i dei eigentlege trollballadane. Slike viser minner ein heil del om undereventyr, både når det gjeld handling og tematikk, gjerne ved at ei kongsdotter er teken i berg. Så blir det heltens oppgåve å drepe trollet og fri ut kongsdottera, noko han alltid greier med glans.
Fleire av kjempe- og trollballadane byggjer på motiv i den norrøne litteraturen, ikkje minst fornaldersogene. Alle desse visene har norsk/vestnordisk opphav.
Mange av desse balladane har tidlegare vore publisert enkeltvis, men er no samla i denne boka.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
