Norske mellomalderballadar
Unge Herredag set seg som mål å reise til Gautland for å hemne den døde faren. Av søster si får han det rådet at han skal ta med seg gode krigarar til hjelp:
Tag saa med dæg snappan Siuran Svend,
og saa han Kappan Tor,
og saa han Osmund Flagdekiempe,
som boer i Biærget noer!
(DgF IV: 690–692).
Unge Herredag gjer som søstera seier og segler så av stad. I Gautland oppdagar dei skipet, og kongen skjønar kven det er som kjem seglande og kva ærend han har: «Det er den unge Herredag, / han vil sin Fader hæbna» (DgF IV: 691). Gautlandskongen har ingen planar om å gje seg utan strid og samlar ein stor hær, blant dei fleire troll. Det blir ein hard kamp, der Herredags menn slår kring seg med eiketre. Til slutt går Herredag av med sigeren og høgg hovudet av kongen, jamvel om han ber om nåde. Den falske dronninga byr Herredag eit beger med forgifta drikke, men ho må også bøte med livet. Berre kongsdottera overlever, og henne tek Herredag med seg for å gje til den av mennene sine som vågar å ha henne.
Det finst godt og vel tjue tekstvariantar av denne balladen. Dei fleste er frå Telemark, særleg har Bugge skrive opp visa etter fleire songarar. Dessutan har Lindeman gjort tre melodinedteikningar etter telemarkssongarar (Ressem [utg.] 2014: 408–410). Vidare har vi fleire variantar frå Agder. Den eldste oppskrifta vart ført i pennen i 1786 «paa Listerland» av I. A. M. Morland. Denne oppskrifta vart trykt av Grundtvig i Danmarks gamle Folkeviser IV.
Ein samansett visetekst er trykt i Amund Hellands topografiske verk Norges land og folk. Dette er ein tekst som byggjer på den nemnde oppskrifta frå 1786, men også på tre andre og nyare oppskrifter (Helland 1903 I: 482). I følgje Helland var det songaren Kristofer Tønnesen Daarø som «kjendte visen fuldstændigst». Han song visa for klokkar Sigbjørnsen i Spind sokn (1859), då han var langt oppi åra. I dag blir gardsnamnet Daarø(e) skrive Dåreid. Nemnde Kristoffer Tønnesson (1777–1861) var truleg bonde her, og han hadde naturleg interesse av Herredags-visa, fordi tradisjonen visste å vite at Unge Herredag hadde halde til på Dåreid-neset i si tid.
«Unge Herredag vinn over Gautlandskongen» har altså ei spesiell lokal forankring i Lister-geografien. Dessutan knyter visa seg til den færøyske balladetradisjonen, for det finst færøyske utformingar av same stoffet i balladen «Ragnarlykkja» Her er også trollmaktene med i kampen – noko Moltke Moe har hevda er eit typisk færøysk trekk (Liestøl 1937: 103–107). Elles er «Ragnarlykkja» eigentlig namnet på ei diger trollkjerring som slåst på Gautlandskongens side:
Ragnarlykkja úr fjalli kom
við sítt skeggið hvíta,
átjan alin var hennar ryggur,
ógvulig at líta
(CCF I: 344)
Vi ser at ikkje berre trollmakter, men også norrøne og mytiske kjemper stiller opp i striden. Bak snappan Siuran Svend løyner Sigurd Svein – det vil seie Sigurd Fåvnesbane – seg (snappan er avleidd av norrønt snarpr = kvass, djerv). Kappan Tor kan vanskeleg vere nokon annan enn guden Tor – kjend som trolldrepar – (kappan er avleidd av norrønt kappi = kjempe), og Osmund Flagdekiempe er same karen som Ásmundr Flagðagæfa, hovudperson i eit islandsk folkeeventyr og balladehelten Åsmund i «Åsmund Frægdegjæva». Visa om Herredag inneheld som vi ser, mange døme på intertekstuelle referansar – ei form for mellomaldersk «namedropping».
Utsyn 64
CCF 12
TSB E 41: Unge Herredag vinn over Gautlandskongen
Oppskrift: Avskrift 1859 av Sophus Bugge etter oppskrift 1786 av I. A. M. Morland etter ukjend songar, Vest-Agder.
Orig. ms.: NFS S. Bugge V, 162–167, avskrift etter NB Ms. fol. 101, siste legget (no forsvunne).
Oppgjeven tittel: En Viise om Goutlands Kongen og Een Konge som har boed i Spind paa Næss under gaarden Daarøe, i Lyngdahls fjord, ved Nafn Herredag.
*
1. Aarle om Morgen
saa Sola hun RendeBugges kommentar: bedre i den nye Opt.: rødna paa Sale,Bugges kommentar: Jfr. Alvíssm[ál] nú skínn sól í sali / Vøluspá sól skein sunnan á salar steina
op stoed unge Herre Dag,
Han toeg sin Søster itale.
– Sielv var æg til hova. –
2. Hør du dæ, kiær Søster Min
dæ ska du af mæg Frægda
æg vil mæg til Goutland i Aar,
vor Faders Døen Hæbna.
3. Vil du Dæg til Goutland i Aar,
daa Revner det i min HogBugges kommentar: rettere i den nye Opt: hóga
saaBugges kommentar (med blyant): = som sidderBugges kommentar: skal hede: sidde æg, som i den nye Opt. etter Eisemaal,
som vidle foglBugges kommentar: st tilføie med den nye Opt: i skóga.
4. Vilt Du DægBugges kommentar (med blyant): Vil æg mæg?? til Goutland i Aar
med Svær og blanka Brynnia,
saa glea æg megBugges kommentar (med blyant): du dæg??, med det qvide Sølv
minBugges kommentar (med blyant): vor? fader han aatte heimaBugges kommentar (med blyant): eller disse to vershelvter høre ikke sammen?
5. Læg inkie ud di smaa skudan
og læg dem inkie paa sund,
tag nu du den dyre Knurren
som er bygt paa Oustad grund.Samlarkommentar: NB. Dette Skib var bygt paa Oustad i Rosfiord.–
6. Tag saa med dæg snappan Siuran svend,
og saa han kappan Tor,
og saa han Osmund Flagdekiempe
som boer i biærget noer.Bugges kommentar (med blyant): hvor ellers Troldene bo!
7. Ind gik alle Herredags mænd
de vare nu alle stoere,
det vil æg for sandhed seia
han saaBugges kommentar (med blyant): = saa at det? sak paa fiærde boere.Samlarkommentar: Saa sterk blev Skibet lasted.
8. Da de kom til StangefieldSamlarkommentar: i Oftefiord
da flagte de etter lods,Bugges kommentar (med blyant): nyere Lingo
da gik deres stoere raa,
for hun var giort a tros.
9. Den ongeste HerredagBugges kommentar: jvfr. Arw. No. 105, V. 13: nordaste vind; V. 16 hvitaste sand. Danm. gl. Folkev. No. 47D162: hvideste Bryst
han giorde heraf stoer gamma,
kom hid Osmund Flagdekiempe,
du skjøyde raaen samma.
10. Fram kom Osmund Flagdekiempe,
han var nu sagtBugges kommentar (med blyant): ? te seia,
der var inkie af aa tage
og inkie aat te læggaBugges kommentar: gia?.
11. KiuringnnBugges kommentar: en? giædte i Saude hejSamlarkommentar: et kort Støkke fra Goutland
seer han ud saa vida
der seer han et orlogskib
det monne til landet skria.
12. Æg seer saa stort et orlogskib
det er som odde ØøyaBugges kommentar (med blyant): öll öyin
endten vil han børren bioa,Bugges kommentar (med blyant): bia = bíða? jvfr. Helg. Hund. II,6
heller vil han beile til møya.
13. Det var Goutlandskongen
han tengte paa sin æbnaBugges kommentar (med blyant): Meningen: efni: Anledning han havde givet til Strid (Hævn)
det er den unge Herredag
han vil sin faders død hæbna.
14. Det var unge Herredag
han lagde ind for strand,
men snappan Siuran svend
han sprang der først paa lan.
15. Det var unge Herredag
han fandt paa gode raad,
mee vil giæra et senneboe
og komme inkie staalen paa.
16. Saa robte onge Herredag
over alle sine mænna
kom hid snappa Siuran sven
du er saa knap te renna.
17. Da han kom i borger gaard
da axla han sit skind,
han havde saa fagert foedefær
for Goutlandskongen ind.
18. Høyr du Goutlands konge,
det skal du a mæg frægdaBugges kommentar (med blyant): fregna,
hid kommoBugges kommentarer (med blyant): jfr. koma i Opt. eft. Targjei Kosi og kommo ovført fra Flertal som i gl. Dansk ginge?? ongestBugges kommentar: a? Herredag
han vil sin faers døed hæbna.
19. Du ber han ongestBugges kommentar: a? Herredag
heime være i Ræve-knutlanBugges kommentar (med blyant): Reive-?? knutlan Demin. af knútr smaa,
han har inkie her aa giæra,
hans fader kunde inkie staae.
20. Du ber han møder i OdderstormSamlarkommentar: Een Bugt, tet ved Landet, hvor endnu skydes Odder.
inkie lada odden gletta,
men hae mandomshog i brøst
og inkie spenna som ej kiætta.
21. Alle Goutlands kongens mænd
de slog paa pantserne sina
ønskede fer alt dæ de vidste
at denne natten maatte lia.
22. Aarle om morgen
da solen ran i lian,
da for Goutlands kongen med alle mænnan sine,
selv bandt han sværdet ved sian.
23. Da møtte alle Herredags mænd
de var nu alle fuld høga,
de totte sværan kun inkie doga
thi rygte de eige-trean op mæd roda.
24. Daa blev slaget ynkelig hæidt
dæ monne om øyrane svia,
onge Herredag stoed sæg godt
Goutlandskongen kun inkie bia.
25. Snappan Siuran svend toeg een eig,
aa den kunne han vel bruge,
saa slog han Goutlands kongens mænd
de maatte til jora kruga.
26. Unge Herredag drog sit sværd
der med var han inkie sein,
han saa slog han til Goutlands k[ongens] hove
saa hogje gietBugges kommentar: saa som det synes i hans axlebein
27. Saa drog unge Herredag heim
hans mæn var alle glade,
paa Daarsnæs han giorde et giæstboe
i fulle aatte daga.
*
Med oppskrifta har det lege eit brev frå oppskrivaren til amtmannen Petter Holm. Bugge har skrive av brevet (NFS S. Bugge V, 157–158), og Bugges tekst lyder såleis:
Univ. Bibl. Mscr. Sml. 101 fol. sidste Læg.
Brev med Udskrift: Høy Velbaarne Hr Petter Holm deres kongelig Mayestets Høy Bestalter Statsraad og Amtmand over Lister og Mandahls Amter til K: T: Kristiansand.
Under mine Reiser … har jeg giort mig all u-mage for at faae nogen Oplysning, i Anledning af Deres Velbaarenheds Erindring.
Jeg har saaledes befundet, at der rigtignok paa Gaarden Goutland i Herods Sogn har boed Een Konge ved Nafn Goud, hvorf af Gaarden har sit Nafn; Halvdelen af hans Grav er endnu til Syne, ungefæhr 4 Al. lang, omlagt med steene, men den anden halve deel formedelst Oprødning udarbeidet, hvor der da fandtes et Støkke af et Sverd, men det har ikke været muelig at faae opspurt, om samme endnu er til.
Indlagde Viise har efter Een gammel Bondes Udsigelse adskrevet, som giver den Oplysning at paa Gaarden Daarøe i Spind faar et Næss i Lyngsdahls Fiord har tvert over fra Asperøen har og boed een Konge ved Nafn Herredag, som blev ihiel slaged af Goutlands Kongen, og hans Døed hevned af Sønnen, det Skib som i denne Viise kaldes Knurren var bygt paa Oustads Grund i Rosfiord hvor der endnu findes opreist nogle lange Steene der siges at være Kiendemærke, eftter hvor Skibed stoed paa Stabelen.
1786 Fahrsund d. 4. April
I A M : Morland.
Strofene er nummererte i avskrifta, men det er usikkert om dei har vore det i originalen; Bugge skriv at det ikkje var nokon Adskillelse af Linjerne i handskriftet.
Omkvedet blir gjeve til slutt i oppskrifta med desse orda: Den som har forfatted denne Viise har slutted alle Værs med disse Ord: Sielv var æg til hova.
Bugge skriv elles: Fra V. 5 af har jeg ikke gjengivet forskjellen mellem store og smaa Bogst.
«Den nye Optegnelse», som Bugge refererer til i kommentarane, er oppskrift D her.
Oppskrifta er prenta i DgF IV, 690–692 og i Blom og Bø 1973, 228–231.
TSB E 41: Unge Herredag vinn over Gautlandskongen
Oppskrift: 1856 av Sophus Bugge etter Targjei Targjeisson Kosi, Vrådal, Kviteseid, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge III, 110–115 (reinskrift).
Oppgjeven tittel: Unge Heredag. II.
*
1. Årli um Morgenen,
Sóli rjóar í Svalar,
upp stend unge Heredagjen,
mæ sí Syster åAlternativ lesemåte: han tala
– Du lova meg ungan Heredagjen útríe. –
2. «Høyr du kjær Systeren min,
fleire vi eg kjeAlternativ lesemåte: ikkje nevne,
eg vi’ meg te Gaukland iår
min Faers Døen å hevne.»
3. «Vi du deg te Gaukland iår,
du gjereAlternativ lesemåte: aukar meg ikkje dænSamlarkommentar: sic! Med blyant: ellers n. Mein,
du let ikkje heimi vere
han snarpe Sigur Svein!»
3. [Vi du deg te Gaukland iår,]
[du gjere meg ikkje dæn] Sorg,
[du let ikkje heimi vere]
han snarpe Knút í Borg.
3. [Vi du deg te Gaukland iår,]
[du] aukar meg ikkje denSkrive med blyant Kvíe
[du let ikkje heimi vere]
Gúten í Kappa síe
6. Så skúva dei út den lange rammeSamlarkommentar (med blyant): fvansket f. Knurren Róna,
som lengstom ha’ legji på Lunno;
då dei kom på Gauklandsfjóren,
då gjekk dæn RónaSamlarkommentar (med blyant): råin sunde.
7. Dæ vaAlternativ lesemåte: Upp stó unge Heredagjen,
han gjóre dærav stórSamlarkommentar: sic! GamaAlternativ lesemåte: eitt Gama. Olav Haugjen i Vraadal.:
«Du stend upp PrestenAlternativ lesemåte: Fjøttren. Olav Haugjen í Finnbúkappa
å bindeAlternativ lesemåte: kneppar (Olav Haugjen) dæn RónaAlternativ lesemåte (med blyant): råna ti sama!»
8. Dæ va’ Gauklandskungjens Datter,
hó ser seg út så víe,
hó ser den lange rammeSamlarkommentar: fvansket Róna
på Gauklandsfjóren mon skríe.
9. Hó ser den lange rammeSamlarkommentar (med blyant): fvansket Róna,
æ’ víare hell ei Øy:
«Anten vi’ de hevne Bani
hellå beile ti Møy.»
10. Årinn å Ankaren
kasta dei for Land,
dæ va’ unge Heredagjen,
sprang fyste på kvíte Sand.
11. Så bar dei inn den skjemtands Bo,
dæ bar hó inn fire Mann;
dæ va’ Gauklandskungjen,
han lyfte hó så lett mæ Hand.
11b. [Så bar dei inn den skjemtands Bo,]
[dæ bar] hó inn på StangAlternativ lesemåte: på stångó (Olav Haugjen)
[dæ va’ Gauklandskungjen,]
han lyfte hó så létt [mæ Hand]Alternativ lesemåte: millom håndó (Olav Haugjen).
12. «Du møter ímorgo på Leikarvoll!
der ska’ kos EggjinneAlternativ lesemåte: Eggjir rjóeAlternativ lesemåte: ska’ me eggjinne blóe: Olav Haugjen,
sit ‘kje heime unde BrassteinAlternativ lesemåte: unde ovns-kinni (O[lav] H[augen])
som andre Kjettur å gló!Samlarkommentar: Jfr. Risin af Leittrab[ergi] V. 47.Samlarkommentar (med blyant): Landst. S. 138. 381.
13. Du møter ímorgo på Leikarvoll!
der ska’ meAlternativ lesemåte: kos EggjinneAlternativ lesemåte: Eggjir arteAlternativ lesemåte: ska’ me eggjinni bjarte (O[lav] H[augen])
sit ‘kje heime unde BrassteinSamlarkommentar: ɔ: Skorstein
som andre Kjettur svarte!»
14. Så møttes dei på Leikarvoll
mæ Gnýr å mykje MýrSamlarkommentar: ɔ: «Myrderi»;
Sóli fekk ‘kje skíne på Fjøll,
for Røykjen stó høgt í Ský.
15. [Så møttes dei på Leikarvoll]
[mæ Gnýr å mykje] Mó;Alternativ lesemåte: mæ mýr å mykjen mord (O[lav] H[augen])
[Sóli fekk ‘kje skíne på Fjøll,]
for Røykjen av Mannebló.
16. Dæ va’ Gauklands-Kungjen,
han stende í Brynjebånd,
han hoggje te unge Heredagjen,
han miste sí høgre Hånd.
17. Sigur sprang ette Smoltebytta,Samlarkommentar: jvfr. Ãsmals kv. V. 45.
han va’ ikkje sein;
han lækte att unge Heredags Hånd,
hó blei gó’e sea som fyrr.
18. Dæ va’ Gauklands-Kungjen,
han stó í Brynjele,
så hoggje hanhan vóg ti unge Heredagjen
tvert {i}yvi båe hass KneAlternativ lesemåte: hass beine-kné (Tarbjønn Kvæven) [fvansket af: hass bæi kné].
19. Dæ va’ unge Heredagjen,
han skaut dei Stubbar í Jór;Samlarkommentar: jvfr. Dvørgamoy III, V. 77; Ragnarlikkja V. 79)
det vil jeg for Sandhed sige,
då gjóre han Níingsmór.Samlarkommentar: «dræbte ni Mænd».Samlarkommentar (med blyant): af Níðungr?
20. Sigur sprang ette Smoltebytta,
han va’ ikkje sein;
han lækte att unge Herredags Føtar,
dei blei góe sea som fyrr.
[De stred og gik så hårdt på Gauklandskongen, at han måtte til at bede.]Samlarkommentar: Et Vers mangler
21. Dæ va’ Gauklands-Kungjen,
han sprette Bló på Tonno:
«Du lovar meg í Lúen blåse
å kalle hít fleir av Monno!»
22. Så sette han Lúen for blóutte Tonn,
så bles han ‘tí av Vreie;
dæ høyrde Jór{å}onn Joklekåpa
{i}yvi Llýsan heie
23. Så sette han Lúen for blóutte Tonn,
så bles han ti av hari,
dæ høyrde Jór{å}onn Joklekåpa,
som Tóri FeggjenSamlarkommentar (med blyant): Tóreveggjen? ha’e.
24. Dæ høyrde Tóv NórvíkSamlarkommentar: Jfr. Tórir af Strond; Risin af Leittrab. V. 19.Samlarkommentar (med blyant): Tórur úr Tröllabotnum V. 57
sunnaAlternativ lesemåte: sunnati ífrå SundiAlternativ lesemåte: nóra undi sundi (Olav Haugjen);
dæ høyrde Pål DrykkjeboltenSamlarkommentar: Tydsk: Trunkenbold appellat. allerede i 14de Aarh. Wackern. i A. Germ. V,304.Samlarkommentar (med blyant): Her Trunkenbolt. v. d. Hagen MS. 2, 1976,
som ingjen Botn æ’ undi.
25. Årleg um Morgenen,
for Sóli sprette på Tre,Samlarkommentar: «Alt dette Pak turde ei være ude, når Solen var oppe.».
dæ va’ snarpe Sigur Svein,
han møtte mæ nørdre Garsle.
26. «Vælkomen Jórunn Joklekåpa!Samlarkommentar: «Naar han fik nævnt alt dette Pak ved Navn, da havde det ingen Magt.».
eg æ’ både mó å tyste,
du låner meg ditt forgylte Honn
å lat meg drikke fyst’e!»
27. Dæ va’ snarpe Sigur Svein,
han gjóre hennar stóre Mein;
han tók hennars forgylte Honn
å sló dæ ímót ein Stein.
28. «Vælkomen Tóv Nórvík
sunnati ífrå Sundi!
æ’ du mæ Pål Drykkjebolten,
som ingjen Botn æ undi?
29. Vælkomen Tóv Nórvík
væl så æ’ du vaksen;
femten Alnir æ’ du lang’e
å fem yvi dine Akslir.
30. [Vælkomen Tóv Nórvík]
[væl så æ’ du] útreidd’e
[femten Alnir æ’ du lang]
[å fem] æ’ du brei’e
31. Dæ va’ Jórunn Joklekåpa,
hó sette seg ne så bleik’e:
«Skam få deg, du Sigur Svein!
du spilte så ven ein Leik’e.
32. Mi ska’ gjere ein Manngar
íkring ein Seljerunne;
fær mi ‘kje Gúten mæ Hendanne take,
så heve han Leikjen vunni.»
33. Så gjóre dei ein Manngar
íkring ein Seljetein;
dæ va’ snarpe Sigur Svein,
yvi Manngaren steig.
34. [Så gjóre dei ein Manngar]
[íkring ein] Seljebrand
[dæ va’ snarpe Sigur Svæin,]
[yvi Manngaren] sprang.
[Solen kom på dem; de kom ikke frem, men sprak.]
*
Strofene er nummererte i oppskrifta. Med annan penn er nummereringa endra: Strofe 3 og 5 har bytta plass. Elles er rekkjefølgda den same, men med slik nummerering frå og med strofe 10: 11, 12, 14, 15, 18, 19, 24–42. Dei nummera som manglar (10, 13, 16, 17, 20–23) er elles ikkje sette til. Her er strofene sette i opphavleg rekkjefølgd, med opphavleg nummerering.
I margane refererer Bugge til «VI» og «VII». Desse referansane er ikkje identifiserte, og dei er ikkje tekne med her.
Reinskrifta har mange variantar frå Olav Haugen. Dei heng i hop med ei anna, svært forkorta oppskrift (NFS S. Bugge a, 115). Dei er medtekne her.
Strofe 11b er skriven inn med blyant nedst på sida, rett under strofe 11. Ho står også som «11b» i reinskrifta.
TSB E 41: Unge Herredag vinn over Gautlandskongen
Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Aslaug Targjeisdotter Askedalen, Vrådal, Kviteseid, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge g, 294–300 (kladd)
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Dæ va’ årli um morgonenAlternativ lesemåte: morgenen
sóli róar í svala
ute stend unge Herredagjen
alt mæ sí syster å tala.
– Du lovaAlternativ lesemåte: lovar meg unge Herredagjen utríe. –
2. Høyrer du de kjær systeren mínAlternativ lesemåte: systeri mi
fleire vi eg ikkje nevne,
eg vi’ meg te Gaukland íår
min faersAlternativ lesemåte: faerens dø å hevne.
3. Vi’ du [deg te Gaukland] íår
aukar du meg denni kvíe,
du let ikkjeAlternativ lesemåte: inkje heime vere
gúten í kappa síe.
4. Vi’ [du deg te Gaukland íår]
[aukar du meg] denni mein,
[du let ikkje heime vere]
snappeAlternativ lesemåte: snarpe Sigur Svein.
5. Vi’ [du deg te Gaukland íår]
[aukar du meg denni] sorg
[du let ikkje heime vere]
snarpe Knút í Borg.
6. Så skúva di út den lange ramme róna,
som lengstom ha legji på lunn
då di kom på GauklandsfjórAlternativ lesemåte: Gauklandsfjóren,
då gjekk róna sund.
7. Upp stó unge H[erredag]
gjóre derav gott gama:
statt upp fjøttrenAlternativ lesemåte: fjøttre íhóp í finnbukappa
å stell den róma tesama
8. De va’Alternativ lesemåte: Ute stend Gauklandskungjens dótter,
hó sér seg út så víe,
noAlternativ lesemåte: visseleg sér eg den lange ramme róna
på Gauklandsfjóren skrie.
9. Visselege sér eg eitt skíp,
d’æ’ víare hell ei øy,
anten aktar diAlternativ lesemåte: dei bani hevne
hellå beile te møy
10. Så la dei skipeAlternativ lesemåte: lange ramme róna
alt på den kvíte sand,
dæ va’ u[nge] H[erredag]
han sprang fyst på land
11. Fram så kjemeAlternativ lesemåte: So sendte han dæ skjemtandsAlternativ lesemåte: skjemtandes bo,
dei bar dæ inn på stang,
dæ va’ Gauklands kungjeAlternativ lesemåte: Gauklandskungji,
han lyfter dæ så lett mæ sí hand.
12. [Fram så kjeme dæ skjemtands bo]
[dei bar dæ inn] fíre mennar
[dæ va’ Gauklands kungje,]
[han lyfter dæ så lett] mæ sin’ hendar.
13. Dæ va’Alternativ lesemåte: svara Gauklands kungje,
ille så heve eg gjætt,
kjem hó att ennoAlternativ lesemåte: enno atte den gamle grågymmer,
som lengje hev skjemt út ætt.
14. De va’ [Gauklands kungje]
han klagar alle síne nauir,
ille så heve eg gjætt ídag
búrte æ alle míne sauir.
15. Møt konAlternativ lesemåte: Herredagjen imorgó på leikarvollunn
så ska’ me eggjinne ró,
inkje sit heime unde brasstein
som andre kjettur å gló.
16. [Møt kon imorgó på leikarvollunn]
[så ska’ me eggjinne] brasteSamlarkommentar: hoggje, saa dei brast,
[inkje sit heime unde brasstein]
[som andre] kjettur svarte.
17. Dei møttest út på leikarvollunn
mæ gnýr å mykje mór,
sóli fekk ikkje skíne på fjøll,
for røykjen av mannebló.
18. De va’ [Gauklands kungje]
han stó í brynjele
so hoggje han av unge Heredags fotar av
tett omafyr kné
19. Sigur springAlternativ lesemåte: sprang ette smoltebytta
va’ snøgge å inkje sein
lækte atte u[nge] H[erredag]s føtar,
bete sea hell fyrr.
20. Dæ va u[nge] H[erredagj]en,
han blæse te så hare,
dæ hørde dei som i skipe va’
H[erredag]s mennanne så snare.
21. Dæ va’ unge H[erredagj]en,
han stó í brynjebånd,
hoggje te Gau[klands kungj]e,,
han miste sí høgre hånd.
22. Dæ [va’] G[auklands kungj]e,Denne lina er overstroken i kladden, men er med i reinskrifta (som tilvising til ei anna oppskrift).
han spretto bló på tonnó
du lovar meg u[nge] H[erredagj]en
å kaller inn fleire av monnó
23. Dæ [va’] G[auklands kungj]e,
han blés te så breie
dæ hørde Jóronn Jóklekåpa
ivi dei jóse heie.
24. Dæ va’ snarpe Sigur Svein
han møter mæ nørdre garslé,
vælkomen J[óronn] J[óklekåpa]
å set deg heraAlternativ lesemåte: set du deg her ne!
25. Vælkomen TóreAlternativ lesemåte: TórSamlarkommentar i reinskrifta: [Olav Haugjen i Vraadal: Dæ hørde Tóv Feggji, væl så va’ han vaksen – eft. II, v. 32.] Feggje
væl så æ’ du vaksen,
15 Alner æ’ du lang
å fem ivi díne‘ axler
26. Vælkomen Tór Lórvík
nóra ífrå Sund
æ’ du mæ Pål Drykkjebolten,
som ingjen botn æ undi.
27. Skam få deg snarpe S[igur] sv[ein]
du silleAlternativ lesemåte: monne på kon kalle,
me ha’ sill spela så fín ein leik
dæ va’ trí kjempur so snadde.
28. Høyrer du Joronn J[óklekåpa]
eg æ’ både mó å tystAlternativ lesemåte: forgift
du låne meg ditt spisslarhonn
å let meg drikke fyst.
29. Dæ va snarpe S[igur] sv[ein]
tók honne í sí hånd
han støytte dæ ivi J[óronn] J[óklekåpa]
hó i mange lutir sprang.
30. No lýt meSamlarkommentar: Gauklandsfolket) gjera ein manngarSamlarkommentar i reinskrifta: [«så taler Gauklendingerne»]
íkring ein seljetein,
fær me ‘kje guten mæ hendanne tekji
så hev han vunni leikjen.
31. Så gjóre dei ein mannegar
íkring ein seljekrans,
dei kunna’n inkje mæ augunne feste,
langt mindre å taka mæ hånd.
*
Strofene er ikkje nummererte i kladden.
Reinskrift: NFS S. Bugge IV, 219–221. I reinskrifta refererer Bugge ved dei fleste strofene til oppskrift II av denne visa. Dette er oppskrifta etter Targjei Kosi, her oppskrift B.
I oppskrifta er ei anna rekkjefølgd av strofe 25–28 antyda med nummer frå 1–4 i margen, såleis at strofe 28 kjem føre strofe 25. Reinskrifta har halde på den rekkjefølgda som er oppskriven frå førsten, og det gjer vi også her.
TSB E 41: Unge Herredag vinn over Gautlandskongen
Oppskrift: (Avskrift 1865 av J. M. Osmundsen etter) oppskrift 1859 av E. Sigbjørnsen etter Kristoffer Tønnesson Dårø, Spind, Vest-Agder.
Orig. ms.: NFS S. Bugge r 29, 1–4.
Oppgitt tittel: Kong Gaut og ungan Herredag.
*
1. Aarle va dæ om Morgenen
Sola hu rødna paa Sala
Opstod ungan Herredag
aa tog si Søster paa tala
– Sjaal va han mæ te Hova. –
2. Aa høir du dæ, kjær Søster mi,
dæ ska du a mæg frægda:
Æg vil naa mæg te Gautland iaar
min Fars Død aa hebna.
3. Aa vil du naa te Gautland iaar?
naa rebna de i mi Hoga
Saa sidde æg ette eisemaal,
som einlig Fugl i Skoga.
4. Aa vil du naa te Gautland iaar?
aa vil du detta gjera?
Tag mæ deg han snappan Sjuransvend,
du la han kje heima væra
5. Tag mæ dæg han snappan Sjuransvend
aa saa han Rappan Thor
Aa saa han Osmund Flagrekjæmpa,
som bu i Bergje nor.
6. Du ta naa einkje dei Baadan smaa
som ligge herude paa Sunne
Men ta du dæg den Dyreknurren,
som vide gaar Soga omme.
7. Saa toge dei den Dyreknurren
aa la han derud paa Fjora
Daa Herredag kom mæ si Magt
den sok paa fjerde Bora.
8. Aa daa dei kom ‘for Stangefjelle,
daa flaga dei ette Lods
Aa sun(d) gjek daa deira store Raa
for hu va gjort paa Tros.
9. Aa dæ va ungan Herredag,
han blei naa detta vara
Aa høir du snappan Sjuransvend!
du skjøide vel detta samma.
10. Saa skjøidte han den Raaa sammen,
aa dæ gjore Sjuran Skjægge
Der va inkje a aa ta
aa inkje te aa læggje.
11. Fæhyringjen sidder i Sandsheia
han vogter baad’ Gjeiter aa Faar.
Aa han gaar seg i Kongens Gar
aa seie der Ti(d)en(d) ifraa
12. Æg saag et Skjib her ud for Land
dæ va saa stort som Øia
Antel vil dæ Børinn ha,
hel vil han bele Møia
13. Æg sto saalængje aa saag derpaa,
æg totest i Hugjen leiast
Sværan dei glimra som Rabnefjøre
dei vært inkje let aa veia
14. Æg sto saalængje aa saag derpaa,
æg tostest i Hugjen raa
Sværan dei glimra som Rabnefjøre
øve dæ store Skjibsbora
15. Aa te saa svarte Gautlands Kongen:
dæ ska du a mæg frægda
Dæ æ vist ungan Herredag
sin Fars Død vil hebna.
16. Aa dæ va ungan Herredag
han kom der saa vel til Raa
Me tjus okke ud et Sennebu(d)
me kjem ustaalen derpaa.
17. Æg ste dæg Hogfal te min Dreng,
æg veit du æ rask te lauba
Ingjen Haug hell vildfaren Hund
kan ta den Svennen paa Lauba
18. Du helse Gautlands Kongen,
dei andre tar du kje næbna
Imora kjem Herredag mæ si Magt
sin Fars Død vil hebna.
19. Du be ham møde i Odderstormen
aa inkje la Odden gletta
Aa inkje sid heima i Aresteinen
aa spen saa ei anna Kjætta
20. Du be han kvæsse vel sine Spjud
aa skjærpa vel sine Spjerta
Aa føre saa Karmandsmod i Bryst
aa før kje at Kaalvehjærta
21. Be(d)re he Herredag heima aa væra
i Rævekrottan sine
Inkje kan han dei Huggan staa,
hans Far kunn’ inkje bie.
22. Bedre he Herredag heima aa væra
i Rævekrottan smaa
Inkje kan han dei Huggan staa
hans Far kunn’ inkje staa
23. Aa dæ va ungan Herredag
han skjible Mænnan sine
Helvtan sko i Striden gaa,
aa Helvtan paa Skjibe væra
24. Aa dæ va naa alle Herredags Mænd,
dei helt op øve seg Hænnan
‹Dei› ba ‹naa› Alle kver te sin Gud
at N‹o›tta ho maatte faa Enne
25. Aa dæ va Gautlands Kongen,
han robte ud ei Rodda
Kom naa Thore Noah
mæ alle dine Trodda.
26. Aa saa kom Gugra Joglekaaba
ho bodde der noranfør Jæren
Hende fydde Rangel og Rangelty
og tolvar Kjæmper flere
27. Aa saa kom Fredje Finbur
han budde derude paa Lista
Men kaa mange der va mæ han,
dæ veid æg inkje mæ Vissa
28. Aa dæ va snappan Sjuransvend
han kom der saa vel te Raae
Velkommen Thore Noah,
for me æ Kjæmper baae.
29. Aa illa gjøre du snappan Sjuransvend,
kvi napte du mæg saa braae
Me sko ha slei okk’ i Staldbrolag
for me æ Kjæmper baae
30. Kosse sko me slei okk’ i Staldbrolag
me tena kver sin Herre
Mi Brynja sku bli i Afta heil,
maa din sku gaa i Spjerre
31. Aa dæ va Thore Noah
han tog te sit langa Bein
Aa dæ va snappan Sjuransvend,
han ba han sko helsa heim
32. Aa dæ va Freidje Finbur
han far naa alti(d) mæ Liste
Han hug te ungan Herredag
saa han si Høirehaand miste
33. Aa dæ va snappan Sjuransvend
han stak inkje for den Sveite
Han kastad baade Brynje og Sværd
ette Herredags Haand han leidte
34. Saa tog han den Smitlek{…..}rusa,
som Gugra ho han ga(v)
Saa smitle han atte Herredags Haand
ho blei saa go saa ho va
35. Snappan Sjuransvend han løfte
sit Sværd mæ alle
han hugde te Freidje Finbur,
han maatte te Jora falle.
36. Aa dæ va Goutlands Kongen,
han helt op øver seg Hænna
Du holdt naa op ungan Herredag
du ser æg fattes Mænna(r)
37. Dæ va alle Herredags Mænd,
dei blei naa alle huga
Dei rykte Eigan mæ Roda op
dei tote kje sværan duga
38. Aa dæ va Gutlands Kongen
han tog naa te aa langa
Naa heve æg levd i airomæt,
men aldrig set Eigskugjen ganga
39. Aa dæ vaa Goutlands Kongen
han faldt paa sit bara Knæ
Æg be dæg ungan Herredag
du unnerAlternativ lesemåte: under mæg Notefre(d)
40. Aa dæ va snappan Sjuransvend
æg seie dæg saa æg meina
Drik han drykjen aa søv(e) han Svøbnen,
du sten(ne) han inkje heime
41. Aa dæ va ungan Herredag
han løfta sit Svær(d) me alla
Han hogde da Gautlands Kongen,
han maatte te Jora falla
42. Aa dæ va ungan Herredag
han tog naa te aa hikka
Æg be dæg Gautlands Dronninga,
du gje okke noge(t) aa drikka
43. Aa dæ va Gautlands Dronningja
ho gjek i Kjelderen daa
For de kan æg mæ Sandhed seia
ho vidste koe Eideren laa
44. Aa saa kom ho atte igjen
aa dæ gjore ho mæ Liste
Æg drikke deg te du unge Dreng
æg veit du æ fæilig tyste
45. Aa dæ va snappan Sjuransvend
han udi Hodne saag
Aa høir du Gautlands Dronningja:
aa detta drikker du sjaal
46. Aa dæ va ungan Herredag,
han Hodne i Haanna rykte
Han slo(g) dæ paa Gautlands Dronningja
ho sprak i femtan Stykje
47. Saa slo(g) dei ihæl i Kongens Gar
te dei fek Last aa Meina
Ingjen maatte levands bli
uden Kongens Datter aleina
48. Saa toge dei den skjønne Jomfru
aa leid(e) henne øve Skjibsbora
Naa gjev æg dæg ein a mine Mænd,
kven som deg hava tora
49. Aa dæ va ungan Herredag
han seilte naa heim igjen
Saa drak han sin Fars Gravøl
ihob mæ sine Mænd.
*
Strofene er nummererte i oppskrifta.
Sophus Bugge har sett til alternative lesemåtar frå ei mest identisk, udatert oppskrift gjord av «S. Sørensen» (NFS S. Bugge r 28). Desse lesemåtane er ikkje tekne med her.
På grunn av at papiret har vore bretta, er det nokre uklare tekststader. Desse er markerte og fylde ut etter Blom og Bø 1973.
Parentesane i oppskrifta er sette til av avskrivaren.
I ei etterskrift, datert 28. oktober 1865, skriv J. M. Osmundsen m.a.: Visen er mig meddelt af Kirkesanger i Spinds Sogn E. Sigbjørnsen, der nedskrev samme 19de Novbr 1859 efter mundtlig Meddelelse af Kristofer Tønnesen Daarø, der døde kortefter mellem 70 og 80 Aar. Han skulde være den, der i sin Tid kjendte Visen fuldstændigst.
TSB E 41: Unge Herredag vinn over Gautlandskongen
Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Margjit Johannesdotter Hovde/Svigsli, Tuddal, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge i, 182–189 (kladd)
Ingen oppgjeven tittel i kladden.
*
1. Å de va’Alternativ lesemåte i reinskrifta: Dæ va’ unge Heredag
gjekk í høieloftssvålår,
høyrer dú frú Margjit eg tålår te deg
at høieloftSamlarkommentar i reinskrifta: Lindem. østlåndó me vi’ fårå
– Ã dag lyster unge Herredag útríe. –
2. Å de va’Alternativ lesemåte i reinskrifta: De va’ frúga Margjit
hó rende tårinn på kinn,
å han ska fýgje deg fragde kjempa
SigułBugge markerer tjukk l med ein l med ∼ under. bróer min.
3. De va’ årleg óm morgóen
då sóli skjein í svålår
dæ va Siguł å Herredag
at østlåndó dem vi’ fårå.
4. Dei kasta deres ankara
allt innpå gvíte sand,
å dæ va’ S[iguł] å H[erredag]
dem fyste tvo mann í land.
5. Da dem kom at borgargå?
då aksla dem deres skinn,
dem va’ dristuge í fótefæłi
fe østlandskongen inn.
6. Dæ va’ kongen av Østlåndó
han tótte dem dýninn fyllte
hot æ’ de fe noko kabbepjokkeAlternativ lesemåte: knabbepjokka
som føre den hjælmen gyllteAlternativ lesemåte: gyllde
7. Te svårå Kari kongens dotter
so vént va droningsemne,
dæ æ’ unge Herredag
sin faders dø vi’ hemne.
8. Dæ va’ unge H[erredag]
han um på gołve tróAlternativ lesemåte i reinskrifta: stó
hore gjóveSamlarkommentar i reinskrifta: saa trodde jeg at høre dú ta’n Ãvar fae min,
som kom her hít í fjół?
9. Dæe va’ kongen av Østlåndo
han svårå hånom so gjønne,
eg tók ‘en Ãvar fae din
å skifte’nSamlarkommentar i reinskrifta: oprind. med Alliterat. brytja? út fe míne bjønni
10. So møt meg ímorgó på fagdanSamlarkommentar: sic (Samlarkommentar i reinskrifta: fagran?? vígdan?) vollSamlarkommentar i reinskrifta: vígevoll? (= Vidriks vold?) danske V‹xxx›
å bjó meg hoggjiSamlarkommentar i reinskrifta: odden?? bjarte,
sit dú heime unde heddeveggjennSamlarkommentar i reinskrifta: hallarveggr?,
so ber dú kałvehjarta.
11. De va’ kongen av østlåndo
han på síne hendar snúddeSamlarkommentar i reinskrifta: (Dativ) (ell. som – frúdde = hvor man se?)
eg heve sta’i so mang eiSamlarkommentar: sic strí,
som mindre på meg fruddeSamlarkommentar i reinskrifta: (= frýði, senere frúði).
12. Eg heve útí min’e‘Samlarkommentar i reinskrifta: (lang) (opr. mínom) gå?
dem ulvesungar mange
de sku’ kje Siguł hell H[erredag]
levåndes fer dem stande
13. Eg [heve útí min’e gå?]
dem gvítebjønnar tvo,
[de sku’ kje Siguł hell Herredag]
[levandes fe dem] stå
14. De va’ S[iguł] å H[erredag]
dem stullra stettó ne,
dem gvítebjønnen å úlvesungei‹n›
dem sturta daua ne.
15. De va’ S[iguł] å H[erredag]
dem hoggji, dem tótte de gauna,
dei høggji ne älle hedningäin,
rund um alle hauga.
16. Dæ va’ kongen a østlande
blóe rann hånom te døde,
dæ va’ S[iguł] å H[erredag]
tók bórt hans gull so røde
17. Å Høyrer dé kjære Herredags-mennar
de bíer meg ei stund,
te eg fær blåsi í forgyllte lú,
de felar meg nokłe mann,
18. Dæ va’ kongen a østlånde
han blés úti lúen me vreie
dæ hørde Jóronn Jóklekåpa
nóła fyri heie.
19. Dæ va J[óronn] J[óklekåpa]
hó stullrar slakkó ne
Dæ va’ S[iguł] å H[erredag]
dem sekte hó på havi ne.
20. Út so kom den ríke frónaSamlarkommentar i reinskrifta: (oprind. Accus.) saa brugt i V. 21.
hó vilde mjoen skjenkje
utt{e}a unge Herredag,
hó meire på han tenkteSamlarkommentar i reinskrifta: tiltænkte ham noget værre?
21. Dæ va Siguł sveinSamlarkommentar i reinskrifta: (nn bestemt?)
uppi sylvanhonneAlternativ lesemåte: sølvanhonne såg,
han støtteAlternativ lesemåte: støytte de ivi den ríke fróna,
so sprakk hó í luti tvoSamlarkommentar i reinskrifta: jfr. VII, 46
22. De ær no den ríke fróna
hó spr[akk] í luti tvo,
dæ sjårAlternativ lesemåte (overstroken over lina): sér de älle Herredags mennar,
den drykken den dr{a}ikk hó sjóv.
23. Dem bitt upp deres silkjeseil
å dertil forgylte råe
so seglar dem seg åt vestlånde,
mindre hell måna tvo
24. Dem kasta síne ankara
alt inn på gvíte sand,
de va S[iguł] å H[erredag]
dem fyste tvo mann í land.
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
Over oppskrifta står det: (Margjit Svigslí)
Reinskrift: NFS S. Bugge V, 212–215
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Kjempe- og trollballadane skildrar meir enn andre balladar kamp og strid. Nokre er relativt realistiske og skildrar dramatiske konfliktar mellom sterke menn. Ære, makt og rikdom er sentrale verdiar, og helten går bokstavleg tala over lik for å leve opp til forventningane som blir stilte til han. Kvinnene står på sidelina i desse visene.
Trolla dukkar rimelegvis opp i dei eigentlege trollballadane. Slike viser minner ein heil del om undereventyr, både når det gjeld handling og tematikk, gjerne ved at ei kongsdotter er teken i berg. Så blir det heltens oppgåve å drepe trollet og fri ut kongsdottera, noko han alltid greier med glans.
Fleire av kjempe- og trollballadane byggjer på motiv i den norrøne litteraturen, ikkje minst fornaldersogene. Alle desse visene har norsk/vestnordisk opphav.
Mange av desse balladane har tidlegare vore publisert enkeltvis, men er no samla i denne boka.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
