Innleiing

Herr Peder skryter av at han ikkje veit om noka kvinne i landet som er så høgætta at han kan gifte seg med henne. Stemor hans legg imot og seier at ho kjenner til ei jomfru i det heidne landet Gjøtland. Denne jomfrua er så høgt på strå at han knapt kan få henne. Herr Peder tek imot utfordringa og bur seg straks på å reise dit. Han segler av stad, og snart kan han sjå Gjøtland i det fjerne. Den heidne dronninga i Gjøtland sender ville dyr mot han, men på skipet finst ein mann som kan riste trollruner. Med hjelp av runekunsta greier herr Peder å drepe villdyra. Så går han framfor kongen og ber om å få dotter hans, Målfrid. Dronninga, som står i nærleiken – og som er stemor til Målfrid – seier at herr Peder skal drepast, men kongen vil spørje dotter si om kva ho meiner. Dottera seier at ho har drøymt at ho skal få ein kristen mann frå eit anna land til ekte, og ho svarar ja.

Vi har ikkje så mange balladeoppskrifter frå tida før 1800-talet, men «Friarferda til Gjøtland» er ei av dei. Oppskrifta vart bokstavleg tala berga ut av elden. Ein gong i 1860-åra kom Volda-læraren Jakob Kobberstad (1840–1919) over denne visa på Arnegarden i Steinsvika i Volda, der Lars Knutsson Steinsvik var brukar. I 1868 sende Kobberstad papiret med viseteksten til Sophus Bugge. Han skriv:

Hr. Professor Bugge.
Hoslagt er jeg saa fri at sende et gammelt Papir, som jeg kom over paa en Gaard her i Præstegjeldet just som man var ifærd med at brænde det. Da jeg ikke har været istand at læse uden enkelte Ord her og der, kan jeg ikke have nogen Mening om dets Verd. Skulde det inidlertid være af den Beskaffenhed, at man vilde opbevare det, turde jeg udbede mig en Afskrift, i modsat Fald bedes Originalen tilbagesendt (Fet 1993: 149–150).

Det gamle dokumentet inneheld forutan sjølve viseteksten eit såkalla smaleregister – det vil seie eit oversyn over saue- og geitebuskapen til skrivaren – og det er dette registeret som gjer at dokumentet kan daterast til 1612. Smaleregisteret er så omfattande at det berre er éin gard i Volda som kan vere den rette, skriv Jostein Fet. Det må dreie seg om Moritsgarden på Søre Bjørkedal, der Pål Torbjørnsson Bjørkedal (ca. 1570–1636) heldt til. Pål Torbjørnsson var skrivekunnig, var lagrettemann og sageigar og åtte dessutan ei jekt som han siglde til Bergen med (Fet 2014: 94–99).

«Friarferda til Gjøtland» og andre tidlege ballade-oppskrifter frå tida før 1800-talet er ikkje minst interessante som vitnemål om norsk skriftkultur i dansketida. Dei viser at det har funnest enkeltpersonar og miljø i Noreg med skriftkunne og med interesse for balladar og anna dikting. Både Volda-teksten (1612) og den meir enn hundre år eldre forma av «Riddaren i hjorteham» frå Solum har tilknyting til slike miljø. Truleg har det funnest ein skriftleg norsk balladetradisjon ved sida av – og til støtte for – den munnlege tradisjonen som er så godt dokumentert på 1800-talet (Solberg 2011: 67–71).

«Friarferda til Gjøtland» er som vi kan vente skriven på blandingsspråk. Skrivaren har ønskt å skrive dansk, men det munnlege norske språket slår ofte gjennom, som i tredje strofe:

Saa er hussiit jndenn thiill
som jomffruenn jnde sider
det gliemmer guld j kioriaa veg
det er jomffruenns lydt
(Fet 1993: 153).

Her ser vi at det blir dårleg rim, sider rimar ikkje på lydt. Men på det opphavlege norske/norrøne språket har rimet vore godt nok – sit, det vil seie presens av sitje, og lit, det vil seie farge, utsjånad. Uttrykket j kioriaa veg er reint målføre, ‘kvar du ser, på alle kantar’. Det er grunn til å tru at den som i 1612 feste teksten til papiret, hadde ein eldre tekst framfor seg som han skreiv av og justerte i retning dansk. Volda-teksten er inga tradisjonsoppskrift. Dessverre er ikkje teksten fullstendig på slutten, og enkelte formuleringar er uklare.

«Friarferda til Gjøtland» er tidlegare publisert i Blom & Bø sin antologi Norske Balladar, og vidare i Brynjulf Alvers og Jostein Fets artiklar (Alver 1981: 61–78, Fet 1993: 149–169). Balladen finst berre på norsk, men har mykje til felles med den danske «Brudefærden til hedenland» (TSB E 71). Også den færøyske «Ásmundur skeinkjari» (TSB E 73) minner om «Friarferda til Gjøtland».

Utsyn 66

Oppskrift A

TSB E 72: Friarferda til Gjøtland

Oppskrift: 1612 eller kort tid føre 1612 i ei oppskrift med ukjend hand, truleg frå Volda, Sunnmøre.

Orig. ms.: NFS S. Bugge r, 24–25.

Ingen oppgjeven tittel.

*

1. Her peder staar j Garden om
Och skiemther j Sinne gamne
Ieg ved Jnngen her Jndenns lanndz
At vere Minn Jamnne
– Moder Rinder hielmenn Vdaff Sorgenn –

2. Tiill da Suariit hans steffmoder,
hun stander hannem skampt Jaa,
Einn ved Ieg j Giøtthlannd,
valde Maanne Du hende faa

3. Saa er hussiit Jndenn thiill
Som Jomffruenn Jnde Sider
det gleimmer guld j kioriaa veg
det er Jomffruenns lydtFet (2014) argumenterer for å lese lijdt her, men vokalen her er ein tydeleg y, klart annleis enn ij.

4. Tiill suariit her peder
hannd holder paa Buenn kniff,
d‹en›n Samme Jomffru skall Jeg faa
skall det Koste Miidt Liiff

5. Hannd lader Brygge och bage
Aldt om – j halffuenn dag
fiørre vore Rosserne, thiill skreenne fus
før solenn giech‹k› Neder j haff

6. Hiører j det Kier moder Minn
j Raader Nu Vell thiill Nieste
I huare Vij stinger vore steffner thiill,
Bere giiffue Ennd gieste

7. Hannd Vinder op Sine sielckesegell,
Saa Rackenn lecker vedt Raa,
det Kom iche Bandene paa Bonckenn Neder
fiør hannd Giødtlannd Saa

8. Her peder hand stander j strengenn staffnn,
hannd lader sinne Seglenn sige,
her gud fader i hiemmelen
hannd lade denne Vieienn lide

9. Innd Kom lidenn Smaa suend
Och Siger hannd der j fraa
Ieg Ser Seglenn paa ‹…› haffuit gaa,
Med gulle Render och Blaa

10. Einn Chriistenn borger er der Oppaa,
och hannd viill Jomffru faa,
forgylthe da vaar de bogspredthe,
Alt for offuenn Siø

11. Tiill Suariit heidenn drotthning,
lyder hun der paa,
j Slipper ded Iiell och huidenn Biørnn
j laader iche landet faa

12. ^{det vaar vnngenn} Her Peder
hannd Stannder vdjAv j ser ein no berre prikken og nedste delen av staven. Resten er borte i ein brett i papiret. Strenngenn staffnn,
Er her Nogenn Inndenssbrdz
der Ronne Riiste Kannd,

13. Tiill Suariit vnngen Asbiørnn
hannd stannder hannem skampt I Jaa,
vnnge var Ieg Ronnene lerde
Om de hielpe Maa

14. Di skiude vdt deriis Anger
dj Fallt paa huidenn Sannd,
det Vor vnnge her peder
hannd stigger der fiiørst paa lannd

15. Det var vnnge her peder
hannd hannd drager vdt Siit sylffue Suerd,
hannd Vog Vlff och Ognn diyr,
det stander j halss och hærd

16. Det vor Vnngen her peder
hannd thiill Marckenn drog
Gulla haddeI dei fleste tekstlesingar retta til: hadde hannd Socker
och sylffspenndt hadde hannd skoo

17. Miidt j Gaardn Om
der Agxsla hand Siidt skind,
Snappe da Vore hannds fodde ferde
for Gydtlanndz Konngenn Jnnd

18. J Siide Nu ^hiell Gyødtlanndz Kongenn
Aldt offuer dine Brede bord
Och giiff Miig Maalffrij daather dinn,
det er j fiørste ord

19. Tiill Suariit heidenn drotthning,
hun stender der skampt j fraa,
du do thamde Konngenns Viille dyur,
du Monne iiche liifuit faa

20. Ieg thamde Konngens Viille diur,
ennd dog det var Med Noude,
det som iche Viille thage tham,
det lod Ieg tholle doude

21. Det vor Giøtthlanndz Konngenn
Och thenncke hannd der paa
huad ^hand skulle hannem
her peder thiill suare faa

22. Jeg Loffuede liidenn Maalffrij
den thiidt henndes Moder feldt Jfra
hun skull Aldriy mdz barre fiøder
paa Iordenn gaa

23. Tiill Suariit her peder
hannd holdt paa Buenn Kniff,
du Nogit godt Loffuede
Ieg holder det vell fordj

24. Det vor Gyødtlanndz Kong‹en›
^hand Sinn Bordaa hannd Fra siig skoudt,
Jnngen denn fuglenn hannd flyger saa Snardt
som ^hand thiil Sinn daatther Var

25. Hannd klapper paa diørrenn
Och hand Klapper paa locker
huad Giør j Minn Seliig daather,
Soffuer i Eller Vagker

26. I Miiste Maa Ieg giørre
helst Om Natthe thiide,
hiører j seliig fader Minn
huad do da Viilst du dj

27. Hiører i Seliige daatther Minn,
Siegger Ieg diig Jffra
her Er einn Chriistenn Borgere,
hannd viille diig faa

28. Stercke da Vore Minne drøme,
och saa saade de j fraa
Ieg skulle Miig paa Anndet ^land
Einn Chriisten Borgere faa

29. Sielcke och saa perler
Vare thiill Iordenn bredt,
da var Liidenn Maalffrij,
hannd Var Vdaff haldenne ledt ledt

30. Sielcke och saa Perler
och Saa dj dyre Kleder,
som ledt vnnder Iomffruens fodden
saa Vegenne lode j threffue

31. Hiører i Liidenn Maalffrij
Och sielff Monne i det Raade
Chriistne viille viy fader dinn
Och dreppe Alle hædenn throll

32. Det var Lidenn smaa s‹uen›nd
Och effter her peder giick
^{her peder} Hannd hugde hanns hoffuit Aff:
och haffue det huer som fiichk

33. Vdt Kom heidenn Konnge
och [medt]Andre les her indz, men det er ikkje spor etter prikk over ein eventuell i, og det gjev heller ikkje meining. Fet (2014) forklarer eit «indz» som pret. av «inna» ‘tala’, men då må det leggjast til ein preposisjon. «Med si lille veikje», derimot, gjev fullgod meining, utan tillegg eller forklaringar. «z» er eit vanleg forkortingsteikn for «et» langt inne på 1600-talet. Sinne liile lieele viiedke
Aatthe Ieg denn gylthe knar
‹som flyder och for› Minn Bry‹gg›‹…›

*

Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.

Omkvedet er oppatteke stort sett heilt (men avstytt) til kvar strofe.

Oppskrifta er skriven på eit stort, kvadratisk ark, bretta saman som ein Z i tre like delar på langs, såleis at arket får seks sider. Balladen er skriven på dei fem første sidene. Nedste halvdelen av side fem er blank, men på side seks er det skrive inn eit register over smalen på garden ved 1. januar 1612. Arket er dinest bretta på tvers midt på, og så ein gong til. Det er også spor etter anna bretting.

Delar av papiret er skada, særleg i brettane. Det er såleis fire større hòl, brune i kantane etter eld (jf. innleiinga). To av dei lagar lakuner i teksten, men berre i omkveda og i siste ordet i siste strofa.

Om Kjempe- og trollballadar

Kjempe- og trollballadane skildrar meir enn andre balladar kamp og strid. Nokre er relativt realistiske og skildrar dramatiske konfliktar mellom sterke menn. Ære, makt og rikdom er sentrale verdiar, og helten går bokstavleg tala over lik for å leve opp til forventningane som blir stilte til han. Kvinnene står på sidelina i desse visene.

Trolla dukkar rimelegvis opp i dei eigentlege trollballadane. Slike viser minner ein heil del om undereventyr, både når det gjeld handling og tematikk, gjerne ved at ei kongsdotter er teken i berg. Så blir det heltens oppgåve å drepe trollet og fri ut kongsdottera, noko han alltid greier med glans.

Fleire av kjempe- og trollballadane byggjer på motiv i den norrøne litteraturen, ikkje minst fornaldersogene. Alle desse visene har norsk/vestnordisk opphav.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook