Innleiing

Alf i Oddeskjær har to søner, Helmer Kamp og Angelfyr. Båe to frir til Ingeborg, dottera til kongen av Oppsal, men kongen har bestemt at prinsessa sjølv skal få lov til å velje seg ein mann. Sidan Angelfyr er så stygg som eit troll, vel ho unge Helmer Kamp. Angelfyr blir rasande og utfordrar Helmer til holmgang om henne. Alv i Oddeskjær kjem til og spør om kven det er som har gjeve Helmer ulivssår. Når han får høyre at det er Angelfyr, riv han opp ei eik med rota og slår Angelfyr i hel.

I Sverige er det bevart ei vise frå ca. 1700 som fortel at kong Speleman ved Helsingborg hadde elleve søner og ei dotter. Til han kom kjempa Tyreson, og han truga kong Speleman med at han ville jage kongen frå landet om han ikkje fekk dotter hans. Det vart ein kamp som ikkje gjekk så bra for kong Speleman, og han måtte rope på Otte, drengen sin. Drengen reiv ei eik opp med rota og slo både Tyreson og mennene hans i hel.

Det er ikkje stor likskap mellom desse to visene, men når dei likevel er registrerte på same typenummer, må det vere fordi dei båe har henta element frå Hervarar saga, ei fornaldersoge som finst i fleire versjonar og som blandar legendarisk stoff og forteljingar med rot i folkevandringstida. Sentralt i soga står tåtten om holmgangen mellom Angantyr og Hjalmar den hugstore om kongsdottera Ingeborg ute på Samsø.

Alt i 1591 trykte Anders Sørensen Vedel denne visa i «Hundreviseboka», men teksten er stykkevis forvirra, og fleire strofer ligg nært opp mot den færøyske visa. Dette kan tyde på at Vedel har hatt ein norsk tekst for seg, men nokon slik tekst har ein ikkje funne. Peder Syv tok Vedels tekst inn i Kjempeviseboka, og då Ludvig Mathias Lindeman i 1868 skreiv opp ein melodi etter Samuel Hellen, var det Syvs tekst songaren kunne. Samuel Hellen var ein omflakkande mann som lærte melodiar mange stader. Etter denne oppskrifta har Lindeman notert berre «Nedre Telemark».

Grønlandsstrofa, Nordens eldste balladestrofe
Ein gong i første halvparten av 1400-talet arbeidde ein dansk kartograf, som kalla seg Claudius Clavus, i Roma. Han arbeidde med å komplettere Klaudios Ptolemaios’ kart over Europa, for på den tida var opplysningane om dei nordiske landa svært mangelfulle.

Det er ting som tyder på at Claudius har vore oppe langs norskekysten heilt til Trondheim, og enkelte meiner også at han kan ha vore heilt oppe ved Grønland. I alle tilfelle plasserte han både Island og Grønland på kartet. Av gode grunnar hadde han ikkje stadnamn, og for at kartet skulle sjå betre ut, døypte han elvar, nes og fjell på Grønland med ord frå ei balladestrofe.

Det originale kartet hans er tapt, men det er bevart i avskrifter frå 1400- og 1500-talet. Kopiane er fillete og slitte, men framleis er verset leseleg der orda står langs Grønlandskysten frå nordaust, ned rundt Kapp Farvel og oppover igjen langs nordvestkysten. Der oppe har han til og med fått plass til omkvedet.

Ther boer eeynh manh [i] eyn Gronelandz aa,
ooc Spieldehbedh munde hanyd heyde;
meer hawr han aff nidefildh [!]
een hanh ha[w]er flesk hi[n]th feyde.
Nordhum driuer sandhin naa new new.

Stort sett er det greitt å lese strofa, men ordet «nidefildh» er ikkje så lett å tolke. Danske forskarar meiner at «nid» tyder lus og dermed les dei «nidefildh» som «skinnfell-lus». Spjeldebod var i bruk som mannsnamn i Sverige på 1300-talet. Eit forsøk på å modernisere ortografien kan bli noko slikt som dette:

Det bor ein mann i ein Grønlands å,
og Spjeldebod munne han heite.
meir har han av «skinnfell-lus»
enn han har flesk det feite.
Nordan driv sanden på ny ny

I første omgang meinte dei danske forskarane at denne strofa berre var eit nidvers og ikkje ei balladestrofe, men svenskane peikte på at strofa var nesten identisk med opningsstrofa i visa om «Kung Spelemann», og dermed kan det vere Claudius som har fleipa litt med ei balladestrofe frå den svenske versjonen av «Alf i Oddeskjær». Slik er den svenske opningsstrofa:

Dher bodde een kiempe vid Helsingborg
kung Speleman månde han heta,
vist hade han mera boda Silf
än andra fläsket dhet feta,
Uren drifver noran,och håfven sunnan för noran.

DgF 19
CCF 15 og 16A
SMB 208

Oppskrift A

TSB E 90: Alf i Oddeskjær

Oppskrift: Kjempeviseboka, utg. 1787, Første Part, XXIII. (118–120).

Oppgjeven tittel: Alf i Odderskier.

*

1. Alf han boer i Odderskier,
er riig og bold med alle:
Saa raske da haver han Sønner to,
de lade sig Kiæmper kalde.
– Og nu driver Ulfven paa hviden sand for Norden –

2. Alf han boer i Odderskier,
han haver de Sønner saa snilde:
De ville til Kongens Daatter bede,
alt udaf Opsals Felde.

3. Det var ungen Helmer Kamp,
han beder sadle sin Hest:
Vi ville ride hos op paa Land,,
og Kongens Daatter at feste.

4. Der var ungen Angelfyr,
han beder opsadle sin Hest:
Og vi ville ride til Opsal,
skulde Jorden end under os bryste.

5. Der de komme i den Borggaard,
der agselet de deris Skind:
Saa ginge de udi Høyeloft
for Kongen af Opsal ind.

6. Ind kom ungen Helmer Kamp,
og stæddes han for Bord:
Herre ville I mig eders Daatter give,
I vilde mig strax Ansvar.

7. Ind kom ungen Angelfyr,
og hannem skinde Guld paa Haand:
Konge giv mig Daatter din,
og rømme saa selv af Land.

8. Meldte det Kongen af Opsal,
svarede han saa dertil:
Ikke giver jeg min Daatter Mand,
uden den hun have vil.

9. Haver Tak kieriste Fader min,
at I satte Kaaret hos mig:
Jeg lover mig ungen Helmer Kamp,
han bliver vel Mand for sig.

10. Ikke vil jeg have Angelfyr,
han er saa læd en Trold:
Saa er Fader og saa er Moder,
og saa er Slegt med alle.

11. Det svarede ungen Angelfyr,
han blev i Huen saa mod:
Vi gaa os til Borggaarden,
vi fegte der om hende baade.

12. Det meldte Kongen af Opsal,
han svarede saa dertil:
Sværdene de ere skarpe og Drengene ere raske,
de maa vel prøve got Spil.

13. Alf han stander i Odderskier,
han lyder over de Fielde:
Da maatte han høre saa lang en Vey,
hans Sønners Sverde gelde.

14. Det hørde Alf af Odderskier,
saa vidt over grønnen Hede:
Hvad monne mine Sønner gange udi Haande,
hvi monne de være saa vrede.

15. Han tøvede da ikke meget lenge,
han sprang til Ganger rød:
End kom han til Opsal,
førend hans Sønner ginger til Død.

16. Sig mig unger Helmer Kamp,
Søn allerkiereste min:
Hvorføre rinder dig Blodige Strømme,
saa stride fra Kiød og Been.

17. Det svarede ungen Helmer Kamp,
sin Vaande han klagede saa:
Det giorde Angelfyr Broder min,
han kunde ikke Jomfruen faa.

18. Jeg haver vel femten U-lifs Saar,
de ere med Ædder bland:
Havde jeg ikkun et af alle dem,
jeg kunde ikke leve en stund.

19. Hør du ungen Angelfyr,
og kiereste Søn min:
hvorfor sider det gode Sværd,
saa ilde i Haanden din.

20. Derfore sidder mit gode Sværd,
saa ilde i min Haand:
Jeg haver vel atten U-lifs Saar,
det er min høyeste Vaande.

21. Jeg haver vel atten U-lifs Saar,
og ere mig alle saa onde:
Havde jeg ikkun et af dem,
jeg levde ikke en Stunde.

22. Det var Alf af Odderskiær,
han vrier op Eegen med Roed:
Han slog til Ungen Helmer Kamp,
det han faldt død til Jord.

23. Nu da ligger de Kiæmper to,
de ligge baade i en Grav:
Og Kongen giver vel Daatter sin,
den Svend som hun vil have.

24. Sørger han Alf af Odderskiær,
hans Sønner ere slagne ihiel:
End raader Kongen af Opsal,
for kiereste Daatter sin selv.

*

Strofene er nummererte i utgåva.

Oppskrift B

TSB E 90: Alf i Oddeskjær

Oppskrift: 1868 av Ludvig Mathias Lindeman etter Samuel Hellen, Nedre Telemark.

Orig. ms.: NB Mus ms 2456/1868:203, nr. 83.

Oppgjeven tittel: Alf i Odeskjær

*

1. Aa Alf i Odeskjær han boer udi Odeskjær
er rig og bold med alle.
Sønner de haver han ogsaa to,
som lader sig Hovmænd kalde.
– For end driver Ulven paa hviden Sand for Norden. –

*

Strofa står til Lindemans melodioppteikning.

Om Kjempe- og trollballadar

Kjempe- og trollballadane skildrar meir enn andre balladar kamp og strid. Nokre er relativt realistiske og skildrar dramatiske konfliktar mellom sterke menn. Ære, makt og rikdom er sentrale verdiar, og helten går bokstavleg tala over lik for å leve opp til forventningane som blir stilte til han. Kvinnene står på sidelina i desse visene.

Trolla dukkar rimelegvis opp i dei eigentlege trollballadane. Slike viser minner ein heil del om undereventyr, både når det gjeld handling og tematikk, gjerne ved at ei kongsdotter er teken i berg. Så blir det heltens oppgåve å drepe trollet og fri ut kongsdottera, noko han alltid greier med glans.

Fleire av kjempe- og trollballadane byggjer på motiv i den norrøne litteraturen, ikkje minst fornaldersogene. Alle desse visene har norsk/vestnordisk opphav.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook