Drammens Tidende

Det norske samfunnet opplevde midt på 1800-talet ein veritabel avis- og tidsskrifteksplosjon. Før 1830 hadde aviser vore eit fenomen som gjorde seg gjeldande i hovudstaden og dei andre stiftsbyane, pluss nokre få til, blant dei Drammen. I 1830 blei det gitt ut i alt 14 aviser på landsbasis, 50 år etter, i 1880, kom det 107. Avismediet breidde seg stadig vidare utover. I løpet av dei 28 åra mellom 1830 og 1859 fekk til saman 31 byar og tettstader si første avis, nokre få òg ei avis nummer to.

Ifølgje samfunnsforskarane kan vi forstå denne utviklinga som eit tydeleg teikn på ei gjennomgripande sosial endring, eit hamskifte, som forfattaren Inge Krokann kalla det. Det offentlege ordskiftet voks i omfang og styrke. Dei langt fleste av innbyggjarane hadde opparbeidd ei trygg lesekunne og fann det rimeleg å interessere seg for styre og stell. Samstundes blei ny industri etablert landet over. Byane voks, og pengeøkonomi blei vanlegare også på landet. Den tradisjonelle organiseringa av samfunnet i familiar som livnærte seg av jordbruk (Gemeinschaft), fekk konkurranse av ei ny organisering tufta på næringsinteresser, statlege institusjonar – og aviser (Gesellschaft).

Veksten i industrien og nærleiken til hovudstaden gjorde Drammen til avisby alt i 1816. Frå 1832 konkurrerte jamvel to aviser om lesarane. Grunnleggjaren av Morgenbladet, presten Niels Wulfsberg, etablerte da Tiden, som seinare (1845) tok den opphavlege konkurrentens namn: Drammens Tidende. Den gamle Drammens Tidende hadde mått gi seg kort etter at Tiden blei grunnlagd. Son til Wulfsberg, Jacob, hadde i 1829 fullført læretida som boktrykkarsvein og stod i 1832 dermed klar for større oppgåver. Jacob Wulfsberg eigde og dreiv Tiden / Drammens Tidende frå starten og fram til han døydde femti år seinare (1882).

Wulfsberg kunne rett nok ikkje nyte statusen som einerådande avisutgivar særleg lenge. Drammens Adresse kom med ny konkurranse i 1840; fleire dugande redaktørar gjorde Adressa til ei avis å rekne med. Mot slutten av tiåret blei rabulisten Marcus Thrane tilsett som redaktør. Han fekk rett nok sparken etter nokre månader, ved årsskiftet 1848–1849, men all uroa fekk følgjer for båe avisene; tilhøvet mellom dei endra seg drastisk. Daverande redaktør i Drammens Tidende, F.W. Bergh, måtte takke for seg etter ein periode å ha fungert som redaktør for Drammens Adresse i tillegg (Øystein Sande i Eide 2010: 301). Dermed måtte han nøye seg med å redigere konkurrenten, som frå nyttår 1851 tok namnet Drammens Blad. Wulfsberg festa da juristen Paul Hjelm-Hansen som ny redaktør og tok samstundes steget frå tre til seks utgåver i veka. Slik blei Drammens Tidende den første norske dagsavisa utanfor hovudstaden.

Valet av Hjelm-Hansen som redaktør må ha overraska dei fleste. Best kjend var han for å ha forfatta «Arbeiderforeningernes Petition» til kong Oscar på vegner av thranittane. Som pressemann hadde han lite røynsle – berre eit par månader som redaktør i Folkets Røst etter den danske radikalaren Harro Harring. Den korte tida Folkets Røst heldt det gåande, høyrde denne avisa til heilt ute på venstre fløy i politikken. Drammens Tidende hadde på si side helst vore oppfatta som konservativ eller «ministeriell». Skulle avisa byte side? Nei, Wulfsberg insisterte på at Drammens Tidende måtte vere fri for alle partiomsyn – avisa skulle vere «patriotisk og maadeholden» og «kun søge Sandheden» (Davidsen 1975: 181).

Hjelm-Hansen kjende Vinje som skribent i Folkets Røst – med sympati for arbeidarsaka. Etter omlegginga til dagsavis hadde Drammens Tidende bruk for ein korrespondent i hovudstaden, ein som kunne rapportere til drammensarane om kva som gjekk føre seg i politikk og næringsliv, i litteraturen og på teateret. Til å fylle denne rolla var det at Vinje blei hyrt. I 1851 kunne han enno ikkje vise til nemneverdige litterære merittar. Han hadde gått på lærarseminar og etter kvart tatt artium (1850), og han hadde forsøkt seg som skribent i aviser og tidsskrift: Lister og Mandals Amtstidende, Morgenbladet, Folkets Røst, Tiden og «Manden», som etter kvart fekk namnet Andhrimner. I dette siste bladet, som han etablerte i kompaniskap med Henrik Ibsen og Paul Botten-Hansen, skreiv han hausten 1851 til dels parallelt om dei same sakene som i Drammens Tidende. Den vesle røynsla han hadde, må likevel ha vore stor nok til at Hjelm-Hansen hadde fått trua på han. Grundtvigianaren Olaus Arvesen, som kjende Vinje på denne tida, hugsar det slik i memoarane sine, som han skreiv mange tiår seinare, at det var han sjølv, altså Vinje, som «tok skreppa paa ryggen og søkte tjeneste» i Drammen. Løna, held han fram, blei frå først av fastsett til ti dalar i månaden, men for ein som var van med å leve på fem, hadde det inga nød. Etter kvart blei løna auka til heile 300 spesidalar i året, skriv Øyvin Davidsen, forfattaren av Drammens Tidendes historie (1975: 194). Dermed fekk korrespondenten litt meir enn ein (mannleg) lærar. Delar av løna kunne rett nok kome til utbetaling i naturalia; Wulfsberg dreiv som kjøpmann på si (Arvesen 1912: 74). Sett frå Vinje si side må tilbodet ha vore nærast ideelt. Som korrespondent kunne han finansiere det jusstudiet han nett hadde gitt seg i kast med, samstundes med at han fekk kjærkomen praksis som skribent. To av dei mest markante profilane i samtidslitteraturen, Christian Monsen og Sylfest Sivertson, hadde etter tur redigert Drammens Adresse berre få år i førevegen. Lite tyder dessutan at den redaktøren som tok over for Hjelm-Hansen, brydde seg noko større om innhaldet i korrespondentbreva; Henrik Hermanstorff blei frå hausten 1851 sittande heilt til 1863 og forstod helst rolla si som administrativ (Davidsen 1974: 219).

Korrespondenten

Spente drammensarar kom truleg litt i stuss med det same. I staden for å starte rapporteringa frå hovudstaden tar korrespondenten til med å rydde grunnen, truleg meir for seg sjølv enn for lesarane. Han fyller spaltene den første veka med ein vel førebudd artikkelserie om «Journalistiken» eller «Dagbladslitteraturen», seks artiklar i alt. Her kommenterer han oppkomsten og utviklinga av pressa i dei tre store lærdomsnasjonane England, Frankrike og Tyskland, men òg i Skandinavia. Aller først greier han ut avislitteraturen historisk: som eit resultat av Opplysninga og som eit ektefødt barn av hans eige hundreår. Ordet demokrati nyttar han – kanskje litt uventa – ikkje i denne samanhengen, i staden skriv han om «Humanitet», «Fridom» og «Civilisation» i ein kulturoptimistisk tone som halvtanna hundreår seinare kan verke bortimot utopisk: «Journalistiken begynder med den moderne Civilisation; Friheden fostrede og beskyttede den, og i de Lande, hvor der ingen Frihed er, der er heller ingen Journalistik; dens Historie er saaledes de enkelte Folks politiske Frihedshistorie» (1/1851). Korrespondenten gir med dette pressa ei nøkkelrolle, for ikkje å seie helterolle, i det moderne, demokratiske samfunnet.

Si eiga rolle som fridomsvaktar og journalist definerer han i den siste av dei seks artiklane: «Hvad skulde en Journalist være?» spør han. Og svarar sjølv:

Han skulde være en Lærer for Folk og Stat. Han skulde staa paa Videnskabens og Civilisationens Høider, hvorfra han kunde overskue det Hele i sin organiske Samanheng. Han skulde, saa at sige, føle paa Nationens Puls og som en kjærlig Læge forordne de bedste Mediciner. (6/1851)

Med dette stiller han tre krav til profesjonen. Journalisten skal for det første vite meir, ikkje berre meir enn folk flest, men òg meir enn dei folket har sett til å styre landet. For det andre skal kunnskapen hans ha ei breidd og ei generell innretning som sikrar han det oversynet som representantane for spesialvitskapane manglar. Og for det tredje skal han nytte denne kunnskapen til kritisk verksemd. Ikkje for å sable ned, men for å rettleie dei ukunnige og «kurere sjukdom». Med kunnskap skal landet byggjast, og byggmeisteren kan ikkje vere nokon annan enn journalisten.

Korrespondenten skapa seg stor fallhøgde på denne måten. Analysen av journalistrolla blei ei slags tiltredingsfråsegn som det lett kunne tøysast med, især da det viste seg at den nye mannen i Drammens Tidende meinte alvor. Det varte da heller ikkje lenge før spottarane melde seg. Ein av dei ivrigaste heitte Ditmar Meidell og var redaktør for det satirisk-humoristiske vekebladet Krydseren. I mars 1852 sette han inn ein storoffensiv i form av ei nidvise, ja, faktisk to, kvar på sin melodi. På uklanderlege rim spør han om ikkje nykomaren lurer seg sjølv like godt som han lurer lesarane:

Hver Tankekalv Du kaster – flux
i Aanden ser Du voxe:
«I Drammen», saa Du tror, Din Lux!
«man tar den for en Oxe.» (51/1852)

Kalve-metaforen skulle Vinje for så vidt sjølv få god bruk for seinare. I Dølen nyttar han høvet da Henrik Ibsen (i motsetnad til den ti år eldre kompisen) har fått diktarløn av staten og stipend attpå: «Gjev Kalven ein Høysdott, so rautar han ikkje lenger» (Skrifter i samling, bd. 2: 214). Meidell teiknar eit bilete av drammenskorrespondenten som filosof «udi egen Indbildning» og gjer bodskapen tydelegare ved å byte metafor – frå kalv til «Gedebukk med Visdomsskjæg»:

Den Gedebukk er vel bekjendt –
mække, mække, mække, mæh!
Det er Drammens Korrespondent –
Mække, mække mæh!

Korrespondenten svarte i same sjanger. I vekene som følgde, ga han Krydseren stikk etter stikk på rim, som til dømes dette:

Man trætter nødigt jo med Drenge;
Sligt bider ei, man maa dem dænge. (59/1852)

Eller dette, som lar framtida døme i saka:

Hvis engang man om nogle Aar,
i Bladene studerer flittig,
man sige vil: «O arme Faar,
som fandt, at Krydseren var vittig.» (65/1852)

Det skulle sjølvsagt meir enn ein kryssar til for å vippe drammenskorrespondenten av pinnen. Han heldt fram som før, jamt og trutt. I regelen skreiv han to gonger i veka, onsdag og fredag; artiklane kom på trykk to dagar etter, fredag og søndag. Det hende òg at det kom tre brev i løpet av ei veke, men det siste året (1858) kom det oftast berre eitt. Noko særleg til ferie kan han ikkje ha unnt seg, han ser heller ikkje ut til å ha gjort noko opphald i samband med studia. Det gjekk etter alt å døme greitt å kombinere korrespondentjobben med eksamenslesing. Vinje tok juridikum hausten 1856, med laud (Vesaas 2001: 137–52).

Det einaste lengre opphaldet i korrespondansane kom i 1853, da koleraen herja hovudstaden. Sjukdommen kom med sommarvarmen, og det er ikkje til å undrast over, skriv korrespondenten: «Naar man har været ude paa Landet, kjender man først, hvor usundt her er, og man føler, at Kolera maa finde Alt forberedt» (167/1853). Men så dryger det likevel før det verkeleg blir alvor. Når folk melder om «Krig i Maven», er det helst snakk om ein overdose «baiersk Øl». Koleraen kan kanskje liknast med ein omreisande kunstnar? Kjem han, eller kjem han ikkje? Kven veit. Til slutt, midt i september var epidemien eit faktum. Korrespondenten tok ikkje sjansen på å bli verande i byen og sette kurs for barndomslandet. Frå midt i september til eit stykke ut i desember måtte avislesarane dermed ta til takke med reisebrev – eller ferdaminne – frå Telemark i staden for korrespondentbrev frå Christiania.

Konkurransen med Drammens Blad blei aldri særleg skarp. I 1854 hyrte granneavisa den unge diktarspiren Bjørnstjerne Bjørnson, som Vinje kjende godt; dei hadde mellom anna gått saman på Heltbergs studentfabrikk. Ikkje lenge før hadde Bjørnson òg blitt engasjert som teatermeldar for Krydseren, så dermed låg alt dobbelt vel til rette for strid. Men da det kom til stykket, blei det lite av det. Bjørnson ga seg etter få månader. Berre ein gong gnistra det litt i spaltene. Bjørnson hadde vore frampå og gitt ein lite flatterande karakteristikk av korrespondentens eksperimentelle språk. Vinje ga han svar på tiltale:

Dr. Blad hugser ogsaa mig og kalder mit Sprog «Kaudervelsk», og gjør «opmerksom paa, at det Sprog, som denne person fører, Intet har med Drammenserne at bestille». Nei min sandten om Nogen falder paa, at gjøre Drammenserne ansvarlige for mit Sprog. Jeg er selv ansvarlig for det, og skal forsvare det nok saa godt, naar jeg træffer en Mand, som det lønner sig at tale med om saa viktige Ting; men jeg disputerer ikke med Dr. Blad, hvori forhaabentlig Ingen vil fortænke mig. […] Jeg føler Magten paa min Side, de faar unnskylde! De faar ogsaa unnskylde om mit «Kaudervelsk» bliver verre: naar jeg nu faar samlet mig lidt, kommer jeg en vakker Dag som det staar i Visa:

«Ind kom han Thore Drukkenmand,
slog i Bordi, saa det dundrad:
Bonde er eg no, verri sko eg bli!
Høyrer du det, du Kjæringa mi!» – (17/1855)

Skal tru om ikkje den versjonen Bjørnson gir av Vinje i Synnøve Solbakken (1857), som den drikkfeldige skreppehandlaren Aslak, er ein refleks av sjølvsame Thore Drukkenmand. Elles blir ikkje Vinje hugsa for å ha vore spesielt hard på flaska.

Alt i alt må Vinje ha vore eit stort aktivum for Drammens Tidende i dei åtte åra han heldt det gåande. Han skapte blest om avisa både i og utanfor Drammen, ja, han var stort sett åleine om å gi avisa «farge» og «særpreg» (Davidsen 1975: 200). Lesarane «moret sig og øket i Antal» (Arvesen 1912: 74). Da den famøse Christiania-korrespondenten pent hadde takka for seg, satsa avisa på ein tørr teolog, som til alt hell skjønte teikninga og ga seg før han var blitt varm i trøya. Etter han kom Hans S. Arentz, protokollsekretær i Høgsterett. «Drammens-Hans», som han seinare blei kalla, kunngjorde straks at han ikkje ville «have Noget at bestille med sin Formands Anskuelser». Hans eiga programformulering seier dermed òg sitt om korleis «Formanden» blei oppfatta: «Give en saavidt mulig faktisk og farveløs Fremstilling af Alt, hvad der tildrager sig af Nogen Viktighed, for at Enhver uhildet selv kan opgjøre sin Formening, skal være nærværende Korrespondents Bestræbelse» (Davidsen 1975: 201).

Drammens Tidende gav Vinje dei vekstvilkåra han trong, til vederlag. Da Wergeland sommaren 1840 lét seg engasjere som korrespondent for Tønsbergs Merkur, var han alt etablert som diktar. Han mangla berre pengar. Difor ga han seg også etter eit halvår, da han fekk tilsetting som byråsjef i Riksarkivet (Davidsen 1970: 23–29). Vinje, derimot, gjekk fullt og heilt opp i journalistrolla. I løpet av korrespondentåra utvikla han den skrivemåten, den forma for kommentarjournalistikk, som ga han den sentrale posisjonen han enno har i norsk litteraturhistorie. Frå 1980-åra av blei det vanleg å opphøgje denne journalistikken til essayistikk.

Korrespondansane

Vi har liten kunnskap om korleis drammensarane i 1851 reagerte på dei nye korrespondentbreva. Knapt nokon kjende forfattaren frå før, og han blei aldri introdusert ved namn. Artiklane frå Christiania hadde overskrifta «Korrespondance», men ga ikkje lesarane noko namn på opphavsmannen.

I hovudstaden, derimot, veit vi at dei registrerte kva som gjekk føre seg i Drammens Tidende. Paul Botten-Hansen kallar i eit attersyn 13 år seinare korrespondansane «fortrinlige» og grunngir populariteten utførleg:

[…] ved sin eiendommelige Betragtningsmaade og ialfald ved «Fratzenhaftighed» og Paradoxer var han [Vinje] istand til at afvinde nogen Interesse, og hvorofte man med Uvillie, ja endog Foragt slængte Dagens «Korrespondanse» fra sig, var man dog altid spændt paa den næste der skulde komme. Den menneskelige Skrøbelighed for Personligheder og Korsar-Væsen havde vistnok hos den større og lavere Deel af Publikum sin store Andeel i denne Nyfigenhedens Interesse. Men for andre Læsere var hans pikante Fremstilling og aandrige Indfald den Agn, som trak. (Botten-Hansen 1863: 134).

Tekstelementa han trekker fram, omfattar latterleg karikatur («Fratzenhaftighed»), påstandar i strid med rådande oppfatningar («Paradoxer»), personåtak og satire («Personligheder og Korsar-Væsen») og vittige eller uventa assosiasjonar («aandrige Indfald»). Liknande karakteristikkar følger Vinje gjennom heile forfattarskapen, dvs. Dølen. Men vi skal òg merke oss den sosiale nedvurderinga og moralske fordømminga som ligg implisitt i Botten-Hansens verdsetjing av drammenskorrespondansane. Vinje blir skulda for å fri til «den større og lavere Deel af Publikum» og det kritikaren kallar «den menneskelige Skrøbelighed». No – så mange avisårgangar seinare – råkar denne skuldinga neppe særleg godt. Det synest heller slik at journalisten gjennomgåande set større krav til lesarane sine når det gjeld både kunnskap og argumentasjon, enn han har grunn til.

Christiania-Posten, den eine av dei to hovudstadsavisene, merker seg tidleg kva som går føre seg i Drammens Tidende. Hausten 1851 gir avisa til beste eit lengre utdrag frå ein av dei korrespondansane som i dag ville ha vore tapt om det ikkje hadde vore for Christiania-Posten: ei journalistisk vareprøve til skrekk og åtvaring. Provinsavisene held seg ikkje lenger med hovudstadskorrespondentar slik dei brukte, skriv avisa, det er helst berre denne nye i Drammens Tidende att. Heldigvis. «Provinsbladenes Redaktioner have som det synes, indseet, at deres Hovedstadskorrespondenter ikke vare til sandt Gavn for deres Blade, og heri have de Ret.» Konklusjonen kjem ikkje overraskande: Det beste ville vere om slike korrespondentar la ned pennen for godt. Likevel held altså han i Drammens Tidende på for fullt, produktiv og allsidig som få:

I flere Maaneder har hvert andet Nummer af dette Blad indeholdt lange Udgydelser fra denne Skribent, og man skal have vanskeligt for at nævne nogen Art af Materie, hvorom han ikke har udtalt sig. Han har talt om Kunst, Videnskab og Politik m.m., og det altid med en Sikkerhed, som viser, at han troer, at han tilbunds forstaaer og kan dømme om Alt, som det behager ham at omhandle. Derfor bestræber han sig med al Iver for at indtage de forskjelligste Standpunkter. Snart stiller han sig som en fornem Skeptiker høit over Døgnets Usselhed, snart værdiger han at stige ned i Vrimmelen, snart søger han at være alvorlig eller sentimental, snart spøgefuld eller sarkastisk. Men skal vi i Korthed sige vor Mening om hans Præstationer, da kan den ikke falde anderledes ud, end at de ere Ordgyderi af værste Sort. (C-P/1851)

Christiania-Postens kritikar nemner ingenting om at avisa også sjølv ofte var blitt referert og kommentert av ordgytaren. Alt i den første artikkelen han skreiv om den heimlege journalistikken, set han Christiania-Posten på plass som «Visegut for Regjeringen» og bygger ut metaforen i kjend stil: «Det værste af Alt er imidlertid, at den [visarguten] i de sidste Dage har rendt nogle Splinter i Foden; den løb nemlig i Skodden, da den sprang Ærinder i den harringske og sexeske Sag. Kyndige Læger ryste paa Hovedet og frygte for, at den vil blive en Krøbling sit hele Liv» (5/1851).

Vinje hadde utan tvil evna til å provosere også før målskiftet. Ifølge Botten-Hansen var han «den mest berygtede Korrespondent som vort Land kan opvise» (Botten-Hansen 1863: 134). Historieprofessor Ernst Sars, som lærte Vinje å kjenne så tidleg som i 1853, kan slå fast at «hans Drammenskorrespondancer spillede en virkelig Rolle i denne aandige Sultefodringsperiode, og man reves ordentlig om dem paa Kaféer og i Læseselskaber» (Sars 1912: 337). Korrespondenten hadde med andre ord fleire lesarar i hovudstaden. Olaus Arvesen kan stadfeste:

Der var ingen provinsaviser i de dage der læstes saa ivrig på kaféerne som «Drammens Tidende». Det var Vinjes ugentlige breve, som var trækplasteret. Der fik man Kristiania-Livet set med fjeldguttens øine og som regel servert i saus av vid og ironi, som baade moret og forarget. (Arvesen 1912: 78)

På bakgrunn av minne som desse kan vi ta for gitt at Vinje hadde opparbeidt seg namn som journalist og skribent lenge før lanseringa av Dølen i oktober 1858. Som anonym korrespondent for ei provinsavis var han slett ikkje usynleg. Jamleg stod han fram med dikt og artiklar i andre aviser, med dikt og talar på arrangement land og strand rundt. Like fullt har litteraturhistorikarane hatt lite å seie om korrespondent-åra; Dølen har fått mest all merksemd. Ein kan med god grunn stille spørsmål ved rettferda i dette. Sjølvsagt set overgangen til landsmålet eit skilje i forfattarskapen, men heller ikkje det kan teiknast særleg skarpt. Frå første stund flettar jo korrespondenten inn norske «signalord» i dansken. Det varar heller ikkje lenge før han nyttar norske bøyingsendingar og typisk norske setningskonstruksjonar. Verken litterært eller språkleg finst det noka demarkasjonsline mellom før og no, konformitet og revolusjon.

Politikken

Drammenskorrespondenten skreiv om «alt». Ja, Christiania-Posten meinte altså at ein ville ha vondt for å finne «nogen Art af Materie, hvorom han ikke har udtalt sig». Fire stoffområde skil seg likevel ut: politikk, språk, teater og litteratur. Og dei har ein samnemnar som i og for seg gjer dei til aspekt av ei overgripande større sak: nasjonaliteten. «Et Folk, der vil til Aandens Frihed frem,/ er stort og skjønt og kjæmper ei forgjeves;/ det styrke finder i sin egen Barm,/ og hver en ædel Sjæl dets Daad vil signe» (Skrifter i samling, bd. 5: 15). Dette kvad poeten A.O. Vinje i Studentersamfundet hausten 1851, i full visse om at folket hadde det som trongst – i barmen eller kvar det no var. Det skulle berre forløysast.

Februarrevolusjonen spreidde seg raskt over Europa. Unge intellektuelle glødde for fridom og demokrati på vegner av svoltne arbeidarar. Vinje var ein av dei; i 1848 kom han til Christiania for å bli. Den sympatien han på denne tida kjende for arbeidarrørsla, kan sjå ut til å ha skaffa han korrespondentjobben. Men jobben som journalist og kommentator la tilhøva dårleg til rette for sosialistisk agitasjon. Det kan synast ganske logisk at han tar eit oppgjer med arbeidarrørsla så snart han definerer den nye journalistrolla. Politikken må respektere menneskerettane, skriv han, som om han ein augeblink hadde vore tiltalt av alternativet:

Man finder den [philosophiske Steen] ikke ved Revolutioner og Kampe mod en Civilisation, der ellers kan være raaden nok; man finder den ved Samvittighedsfuldhed og Dygtighed, ved Flid og Sparsommelighed, ved Folkeopplysning og forbedrede Methoder i Underviisningsvæsenet og Statslæren, ved Fremgang i Naturvidenskaberne, der leder os til Sandhedens Erkjendelse og gjør den velvillige Natur til Menneskehedens lydige Tjener. (6/1851).

Vegen ut av fattigdom og undertrykking må, slik korrespondenten ser det, gå gjennom opplysing og ærleg arbeid, ikkje opprør og protest. Som korrespondent tar Vinje liksom eitt steg opp og attende. Han stiller seg over den politiske kampen: som olympisk observatør, som satirisk refsar og som lærar «for Folk og Stat». I desse rollene får han gode vilkår til å gjere utfall i alle retningar.

Bondeopposisjonen, som han kunne ha gjort til sin, held han dermed på armlengds avstand. Gamle vener (som attpåtil hadde vore med og finansiert studia hans) innser at dei ikkje kan rekne med han. Korrespondent blir eit synonym for outsider. Det har vore slått frampå at han som student – ein åndsmann – kjende seg for god for matstrevet til bøndene. «Vinje var redd bondeopposisjonens demokratiske bestrebelser skulde føre med sig trangsynthet og evneløshet i politikken», skriv journalisten Reidar A. Lorentzen i den store jubileumsartikkelen om den namngjetne korrespondenten i 1932, da Drammens Tidende fylte hundre år (Lorentzen 1932: 8).

Rett nok ser han ut til å kome på glid etter kvart. Da ei oppheving av odelsloven kom opp til votering i Stortinget våren 1857, gjorde han bøndenes sak til si – på oppsiktsvekkande vis. «Halvopplyste» menneske meiner loven gjer meir skade enn gagn. Dermed røystar fleirtalet for oppheving, men, til stor lette for opposisjonen, ikkje riktig to tredelar. Korrespondenten jamfører med Richard Sheridans namngjetne komedie: Fleirtalet oppfører seg som sonen i «Bagtalelsens Skole» (The School for Scandal, 1777) «der sælger Portrætgalleriet af sine Forfædre for at faa Penge af Jøden til at betale sin Gjæld med og gjøre Lag for sine Svirebrødre» (73/1857). Odelsretten, nasjonens grunnmur, kan ikkje rivast ned utan at sjølve huset rasar. Dei motsette standpunkta i Stortinget gjer korrespondenten ivrig etter å vilje vise det sosiale mønsteret –klassemotsetninga – på Stortinget. To dagar seinare legg han fram ei «tabellarisk» samanlikning mellom den aktuelle avrøystinga og avrøystinga i 1830 om § 14 i Grunnloven – om at visekongen skulle opphalde seg i Stockholm i staden for i Christiania. Kvifor? Jo, dei to avrøystingane ber bod om den same grunnleggjande interessemotsetninga: «Begge disse Stemmegivninger ville rimeligvis blive lige i sine Følger, nemlig at Nationen faar Øinene op for det Upaalidelige i at lade sig formeget representere af Embetsmænd og Andre, som have sine Bihensigter, eller ikke have Styrke til at trodse et Dagsraab» (75/1857). Dermed listar han opp kvar einaste representant i 1830 og 1857 etter tur, med yrkestittel og opplysing om dei røysta for eller imot. På dette grunnlaget kan han setje opp ei fin oversikt over dei to avrøystingane, der representantane er delte inn i kategoriane «Embedsmænd», «Gaardbrugere», «Kjøbmænd» osb. Resultatet lét ikkje etter seg nokon tvil om korleis det nasjonale sinnelaget fordeler seg på dei sosiale gruppene:

Jeg har her blot paapeget den ene Lighed mellom disse Stemmegivninger, nemlig at de ville faa Indflydelse paa vore Valg. Den anden Lighed er den, at de begge to i sin Virkning vilde gjøre os til Svenske hver paa sit Vis. Det maa atter og atter gjentages, at Udslettelsen af vore nationale Eiendommeligheder, det være nu i Sprog eller Andet, er det virksomste Middel til at lade oss gaa op i et andet Folk. (75/1857)

Vi skjønar at saka for korrespondenten i siste instans ikkje dreier seg om klassemotsetningar, men om nasjonalitet – om å vakte Grunnloven mot lumske åtak. Omsynet til konstitusjonen som ein garanti for nasjonaliteten går som ein raud tråd gjennom heile korrespondentens virke. Tilhøvet til Sverige og dei andre grannelanda, som han ofte har noko å melde om, har òg det nasjonale sjølvstendet som føresetnad. Men symbolsaker overlèt han roleg til politikarane. Stockholm må gjerne gi statthaldarposten til ein svenske, «naar vi kun udvikle vor indre Kraft, nemlig vore Næringsveie og opvække vor Nationalitet» (159/1857). Krimkrigen (1853–1856) kallar ofte på interessa, men også når det gjeld utanrikspolitikk, blir perspektivet helst nasjonalt. Kva tyder utviklinga for Noreg?

Å setje korrespondentens politiske standpunkt på formel byd på store vanskar. Ein ting er at det ikkje ligg fast, men endrar seg med tida, ein annan at kommentatorrolla faktisk føreset at han ikkje kjenner seg bunden av partiomsyn. Han må kunne snu på ein halvskilling og møte seg sjølv i døra utan å blunke. Den vinglinga som litteraturhistorikarane har gjort til eit varemerke for han, og som har vore forklart som eit grunndrag i personlegdomen hans, den kan òg forklarast som eit resultat av dei vilkåra han skreiv under. Det gir god meining å skifte fokus i dette tilfellet: frå psykologi til sosiologi eller mediefag. Som forfattar blei Vinje forma av den kommentatorrolla han utvikla i avisspaltene. Sjølv reserverte han seg tidleg mot «Politiken»: «Nei, mange Tak, politisk Skribent er jeg ikke og haaber aldrig at blive det» (75/1852). Slik skriv ein frifant. Ein kommentator.

Trass i alle meiningsskifte og all vingling er det likevel noko som ligg fast: førestillinga om nasjonen og «det nasjonale». Men heller ikkje denne førestillinga let det seg gjere å definere presist. Vi kan likevel slå fast at «det nasjonale» for Drammens-korrespondenten er ei progressiv kraft. Ofte kan det vere vondt å sjå skilnaden mellom Nasjonaliteten på den eine sida og Framsteget eller Opplysninga på den andre. Den flekksnaue skinnfellen han heiser som parodisk nasjonalitetsmerke i Dølen (Skrifter i samling, bd. 1: 327), feirar fortid og nasjonalromantikk i uskjønn sameining. Korrespondenten tenkjer helst nasjonalitet som god samfunnsøkonomi. Han trur på guano og grøfting, på dampskip og telegrafliner. Han skriv opprømt om dei nye mekaniske verkstadene langs Akerselva, og han sluttar aldri å lovprise jernbanen. Det første strekket frå Christiania til Eidsvoll blei offisielt opna i 1854 (omtalt 205/1854). Da har korrespondenten alt lenge kjent «patriotisk Rørelse» ved synet av dette vidunderet (155/1853). Tanken på toget som eit dikt melder seg lenge før han i Ferdaminni tøffar av stad mot Eidsvoll, på veg til kroninga i Trondheim:

Jernbanen bringer liv. Det er herligt at gaa med Jernbanen; naar man stiger af, elsker man Lokomotivet og vil klappe det som en flink deilig hest. At staa paa Kulvognen og se, mens man giver denne Hest Mad (putter Kul i) og styrer den som et tamt og lydigt dyr, er i mere end én Henseende et ophøiet Syn. Man har en skjøn Tanke om det Poetiske, naar man siger, at Maskiner ere prosaiske. (131/1854)

Det ligg eit radikalt brot med forventingane i det å gjere maskinar til dikt i ei nasjonalromantisk tid, men både det målet han har sett seg – moderne velferd – og den måten han skriv om det på – i paradoksal «motslagsstil» – særmerker Vinje som korrespondent i Drammens Tidende.

Språket

Eit nytt norsk skriftspråk representerer det same nasjonale framsteget som jernbanen og jordforbetringa. For korrespondenten hadde målsaka alltid første prioritet. I januar 1851, da han skreiv dei første breva til Drammen, fanst det rett nok ikkje noko norsk skriftmål. Ein journalist med nasjonalspråklege ambisjonar kunne anten berre drøyme og argumentere for saka eller enda famle seg fram på eiga hand. Vinje trong ikkje mange vekene på å innsjå at det siste blei naudsynt, same kva. Han prøver ut enno uskrivne ord, dialektalt formverk (av det «telemarkiske» slaget) og munnlege setningskonstruksjonar som til da ikkje hadde vore sett på prent.

Fleire av dei norske orda han prøver ut, må ha hatt oddsa imot seg i Drammen. Dei har heller ikkje vore mykje nytta sidan: «Dæmbe», skriv han etter ei studentferd til Ringerike den første våren; han blei i folkemassen «dreven ud i ein ‘Dæmbe’», ein pytt, eller, som han for å vere på den sikre sida forklarar i ein fotnote: «En Ansamling af Regnvand. Saavidt mig bekjendt har vort nøgne Bogsprog intet Ord for dette Begreb» (138/1851). «Bræl» er eit anna slikt ord (297/1852); Aasen omset det med «Fjas» eller «Narrestreger». «Omoskab» (normalisert: omodskab), som korrespondenten i ein parentes omset med «smaalig Misundelse» (283/1852), har ikkje ein gong sett spor etter seg i ordbøkene. I tillegg til slike heller krevjande utfordringar for lesarane flettar han inn heller vanlege norske ord på umerkeleg vis, som til dømes «Stakkar» for dansk «Stakkel», «fysen» for «lysten» og «Stav» for «Stok». Heimlege ordtak og vendingar gjer òg sitt til å skape ein norsk dåm: «Mannemonen er ikke stor», skriv han (lydrett) i ein likeglad kommentar til ei statsrådsutnemning (293/1853).

Spreidde norske ord representerer likevel ikkje noko alvorleg trugsmål mot dansken som sprog. Formverket, derimot, kjem med eit tydelegare skilje. Det første eksperimentet korrespondenten gjer i så måte, gjeld gradbøyinga av adjektiv. I november 1852 kjem den første komparativen på -are – i ein omtale av Ivar Aasens ordboksarbeid: eit «flittigare Studium af Oldnorsken» (271/1852). Syntaktisk slår det norske talemålet igjennom på fleire vis, til dømes i såkalla subjektsdublering: «Lorden ser slet ikke saa fornøiet ud, han», kan korrespondenten opplyse da ein engelsk yacht har lagt seg til i hovudstaden (171/1852).

Samla sett fargar desse og andre eksperiment korrespondentspråket i monaleg grad. Vinje skriv langt frå konvensjonelt dansk i Drammens Tidende; «kaudervælsk» er merkelappen dei set på språket hans i samtida, eit uforståeleg blandingsmål. Ei egalitær skribenthaldning forsterkar opplagt verknaden. Korrespondenten vender seg til lesaren sin med «du» (sjå til dømes 108/1851), og han utfordrar rett som det er vanleg sømd eller decorum. I 1856 opnar han eit korrespondentbrev med å samanlikne «vor unge Stat» med ei jente som speglar seg i ei vassbøtte («ein Saa»). Eit gammalt telemarkstev gjer susen:

Den vesle jenta ho er saa nette:
ho sputt’ i Næven og strouk seg slette;
ho stod og spegla seg i ein Saa
og gret for Pattane var for smaa. (269/1856)

«Vort Bogsprog er saa fornemt, at det ikke vel taaler folkelige Talemaader i sig», skriv korrespondenten i 1852. Typisk nok våger han mest – med både folkemål og usømelege bilete – når han kan gjere det i form av sitat.

I 1851 hadde Ivar Aasen alt rokke å gjere ferdig både den grammatikken (1848) og den ordboka (1850) som la grunnlaget for kunnskapen om «det norske Folkesprog». Folkemålet fanst verkeleg, det var kartlagt, men ingen hadde enno tatt det i bruk. Den første som forsøkte seg i praksis, om enn ikkje etter Aasens mal, var Peter Chr. Asbjørnsen. Den vitskaplege samleutgåva av dei norske folkeeventyra han og Jørgen Moe saman hadde stått for, kom til jul i 1851. Korrespondenten lèt seg gripe av storhendinga og skriv ein slags lovtale over Asbjørnsen. Moe, som faktisk hadde gjort halve arbeidet, nemner han underleg nok ikkje med eit ord. Asbjørnsen, slår han fast, har verkeleg løyst oppgåva si når han har makta å forstå eventyra «i deres størst mulige Sandhed og Almengyldighed». Dialektbrukarar som korrespondenten sjølv vil i tillegg vite å verdsetje den nasjonale språkforma:

[…] den som kjender Folkesproget, vil vide Asbjørnsen større Ros, fordi han har opfattet Aanden i Folkesproget og gjengivet den i en ægte national Form, der verken er Bogsprog eller Folkesprog, men en lykkelig Forening av begge Dele, en Forening, der verken som Bogsproget er abstrakt og fattigt, heller ikke som Folkesproget sønderrevet i utallige Bygdedialekter, der alle med større eller mindre Ret kan gjøre Fordring paa Almengyldighed. (3/1852)

Her finst ingen atterhald; det er interessant på bakgrunn av den tvilen han gir uttrykk for året etter, da Ivar Aasen la fram Prøver af Landsmaalet: «Jeg drister mig ikke til at have nogen mening om, hvorvidt dette sammensatte Maal af Aasen vil vise sig brugbart idethele eller ikke» (147/1853). Det kan verke som han kjenner seg desavuert som telemarking, for er det kanskje ikkje «Søndmørsk» som får dominere i den nye norma? Korrespondenten gjer som Holberg, han «suspenderer sit judicium» og meiner «Fuldendelsen maa blive Tidens Værk». Aasen kan likevel notere seg at han held mål, om ikkje som «Sprogmand», så iallfall som diktar og omsetjar. «Fremtiden vil blive overtydet om at han ved dette har virket langt mere end ved sine Grammatiker og Lexikaer, der elles vilde mugnet i Bogsamlingerne.» Om vi ser bort frå nedvurderinga, forstår vi at han vil streke under kor viktig praksis må vere i denne samanhengen: at nokon faktisk tar folkemålet i bruk. Utsegner som desse peikar tydeleg fram mot hans eige arbeid med Dølen. Referansane til Aasen kjem ikkje tett etter dette. Berre éin av dei gjeld folkemålet direkte: om ikkje Aasen kunne «fuldstændiggjøre» ordboka si (229/1857).

Språket konstituerer nasjonen. Utan nasjonen veit vi ikkje kven vi er. Vår oppgåve som folk ligg i det å finne attende til det gamle norske språket. Berre slik kan vi «opfriske den Nationalitet, som endnu er tilbage i os», hevdar korrespondenten (1/1857). Denne bodskapen blei etter kvart godt kjend i Drammen og der omkring. Den nasjonale sjølvforståinga låg i tida, men den radikale løysinga på språkspørsmålet verka utopisk eller beint fram komisk på dei fleste.

Teateret

Det store nasjonale språkspørsmålet blir ei hovudsak òg når korrespondenten skriv om teateret. Og det gjer han ofte, rett nok ikkje alltid fordi det er om å gjere å rapportere om ei storhending på scenen, kanskje heller fordi teateret alltid kan by på eitt eller anna når byen elles kan synast å ha lagt seg i dvale. Christiania hadde heile tre teater på 1850-talet: eit dansk (Christiania Theater, også kalla Det skandinaviske Theater), eit nytt norsk (Kristiania Norske Theater, også kalla Det dramatiske Selskabs Theater eller Casino) og teateret på Klingenberg, forlystingsstaden som låg omtrent der Klingenberg kino ligg i dag. Dei tre institusjonane konkurrerte sjølvsagt om publikum. Korrespondenten gjer seg lystig over tilhøvet mellom dei: «Det er virkelig noget drøit, tre Theatre i Christiania. Det gaar vel med dem som med Bjørnene, der sloges og aade hverandre op, saa der blot var en liden Haardot igjen af den ene» (143/1853).

Scenespråket blir eit gjennomgangstema. Når meldarane finn det for godt å filleriste ei oppsetting på Det norske, vender publikum, den «arme Hjord», seg til Det danske. Korrespondenten sparar ikkje på ironien:

[…] deri gjør den [arme Hjord] Ret; den er saa uomskaaren paa Hjerter og Øren, at den ingen Følelse har for Hjemmet eller nogen sands for norsk Maal; den finder at de Danske med sine unorske Fagter og sin Ødelæggelse af Sprog og Udtale deklamerer «nydeligt»! Nu, det norske Theater er just heller ikke meget norsk, men, det kan blive bedre, og som Overgangsled er det brugbart, idetmindste det likeste vi har; det gik vel ikke an at være mere norsk, saalenge Christiania er den «danskaste» af alle danske Byer. (239/1854)

Det nasjonale standpunktet gjer han likevel så langt frå til agent for Det norske teatret. Dårleg skodespel er og blir dårleg skodespel, utan språkpolitiske omsyn. Kan han rose danskane, får han dessutan «paradokset» på kjøpet.

I korrespondansar frå Klingenberg kan han utfordre den rådande smaken ved å spele på ei anna side av førestillinga om det nasjonale. Dei førande boklærde, estetane som kunngjer domane sine offentleg, manglar nemleg «Livets Saft og Marv», dei lèt seg støyte på mansjettane av alt som ikkje er «glattet og afpudset»: «En djerv folkelig vending ‘støder’; et Udtryk, som giver Tanken sit rette Navn, er plump eller plat», konstaterer han (239/1854) og utnemner med det seg sjølv som paradoksal talsmann for det friske og det rå, og for det ukondisjonert folkelege. Hovudstadsavisene passar på å halde avstand til folkelege forlystingar og skriv ikkje om slikt. Korrespondenten kan på si side ikkje få fullrost Klingenberg. Her finn han den same stemninga han kjenner så vel frå fesjå og marknader, med ville dyr, akrobatar og dansarar, gjøglarar av alle slag, jamvel eksotiske innslag frå Zululand: «Kafferen Hagheye forekom mig ligesaa seværdig som disse store Stuter, man utstiller paa Nautemøterne; han aad raat Kjød, han, og levede i andre Henseender ogsaa som et naturligt Menneske» (182/1858). Vi må sjølvsagt spørje oss kor «naturleg» Hagheyes solonummer i realiteten kan ha vore, men retorisk sett, som ein motsetnad til den «æsthetiske» fiffen, gjer ein vaskeekte afrikanar så klart nytta. «Vil man skrive for Folket, maa man sandelig være djærv, norsk og endog lidt ‘raa’, som disse fine Mennesker kalder det. Der maa være Liv i det man skriver, der maa ingen Liglugt være i Stilen eller Tanken» (264/1855).

Litteraturen

Liklukta kjenner korrespondenten helst i litteraturen. Ein av dei som stinkar verst, heiter Andreas Munch. Han er tidas «Digterkonge». Korrespondenten skriv om den diktboka Munch ga ut i 1852, Sorg og Trøst, og tel seg sjølv mellom dei forventingsfulle undersåttane hans: «Vi hans Undersaatter vente da, at han skal gruble over Statens Ve og Vel, leve for sit Folk og ikke for sig selv» (279/1852). Men kongen skuffar. Den sorga han kjenner, og den trøysta han får, er hans eiga private, ikkje nasjonens: «Alvorlig talt, véd jeg ikke hvorledes man skal tale om Sligt uden i Spøg» (279/1852). Reaksjonane lét ikkje vente på seg. Korrespondenten blir skulda for å mangle «Pietet» og må forsvare seg. Det gjer ikkje saka betre: «Jeg fandt Munchs Digte upoetiske, Metriken sløv og Munchs Digterpersonlighed af en saa underordnet Natur, at han skulde være saa god at sørge privat som vi Andre, og ikke gaa hen og sørge for Verdens Øine» (289/1852).

Denne konfrontasjonen mellom diktarkongen og kritikaren i provinsavisa fann stad før kritikaren hadde vore to år i jobben. Han var da for lengst blitt varm i trøya. Ingen autoritet kunne kjenne seg trygg i Drammens Tidene.

Heller ikkje Ibsen, korrespondentens gamle ven og det nye kongsemnet i samtidslitteraturen, går fri for kritisk «Spøg». Rett nok får det første stykket korrespondenten i det heile ytrar seg om, Hærmændene paa Helgeland (1858), ros som «det bedste som er skrevet her i vort dansk-norske Bogsprog» (278/1858). Språket har verkeleg ein «norsk Klang». Men Ibsen er og blir likevel ikkje «norsk» etter korrespondentens hovud. Han høyrer til desse «Overgangsfolk» (62/1858) som ikkje våger spranget over i det fullnorske. Dei barbariske sagaheltane hans kan ein vel heller ikkje ta heilt alvorleg. Ambisjonen kan sjå ut til å ha vore større enn evna i Hærmændene. Ibsen syner seg som «Væslegut, der hæver en Hugøx saa diger og tung, at han i staden for at hugge selv falder i Bakken under den» (278/1858).

Nei, det nasjonale i litteraturen finn han ikkje på toppen av Parnasset, snarare ned i det poetiske låglandet. Claus Pavels Riis’ publikumssuksess kjem han fleire gonger attende til. Dryg humor og fjellnorsk scenografi set han i fyr og flamme. Her har vi det, eit «nationalt Mesterverk» (3/1856). Noko av det same gjeld for studentkomedien Gildet paa Mærrahaug av studenten Olaf Skavlan (som eit par tiår seinare kunne kalle seg litteraturprofessor). Den «ætsende Aandsretning» som kjem til uttrykk på Mærrahaugen, ser korrespondenten som særleg nasjonal, «det kan erfares af den første den bedste Almuesmand» (272/1858). Låtten sit laust i teateret, og korrespondenten trur han veit kvifor: «Alt er Aandsfriskhed og man føler sig let i en Luft hvor Alle vide hvor de ere, hvad de ere og hvor de ville hen» (272/1858).

Vinjes sans for det klassiske – det homeriske og harmoniske – røper seg knapt nok i Drammens Tidende. Alt i den første korrespondansen konstaterer han at «Klassiciteten» er blitt «Borgerkonge» (1/1851). Det moderne uttrykket får oftast forrang for det gamle, ærverdige og opphøgde. Dette viser seg ikkje berre når han lovprisar studentparodiar og anna slikt, men òg i møte med den «nye» sjangeren, romanen. Historia om Grethe Gregoriusdotter les han først om i avisene. Svindelen ho sette i scene, ga henne «dessværre» eitt år i tukthus, for jenta måtte jo vere eit stort geni? Her er «en Opfindsomhed, som man neppe finder hos Verdens største Dramatikere, og en Poesi i Kjærlighedsbrevene, der er ukjendt i vor Literatur» (123/1855). Da advokaten Jacob Homann (han med Homannsbyen) lèt historia publisere som En norsk Roman af det virkelige Liv, gir korrespondenten eit langt og oppglødd innhaldsreferat. «Det er en Historie, som er Guld værd».

Når korrespondenten skriv om litteratur, bruker han den same målestokken som elles, når han ytrar seg om teateret, språket eller politikken. Som måleining set han nasjonaliteten, den heimlege norske kvaliteten på kulturuttrykket eller standpunktet. Denne praksisen samsvarar til fulle med dei ideala han òg seinare skulle kome til å følgje i arbeidet med Dølen. Den einaste skarpe skilnaden (som rett nok er mindre skarp enn ein på førehand kunne tru) ligg i språket: den danske arven han enno måtte dra på.

Den korrespondansen som kanskje målber det nasjonale idealet aller tydelegast, utan ironi, dreier seg om norske folkeviser (201/1852). Vi skriv august 1852. Landstads storverk har enno ikkje kome på marknaden, dermed kan vi trygt tolke korrespondentens førehandsomtale som reklame, ja, som oppmoding til kjøp av bokverket. Landstad hadde sjølv ikkje makta å skaffe mange nok subskribentar, så den «nationale» forleggjaren Christian Tønsberg hadde synt ansvar og overtatt den økonomiske risikoen. Desse vanskane seier sjølvsagt sitt om kor djupt «nasjonaliteten» faktisk stakk i folket først på 1850-talet. Korrespondenten nærer likevel ingen tvil om at Norske Folkeviser med rette kan kallast eit «Nationalverk». For det første har det «national Betydning». Det teiknar ei historisk line frå det gamle til det nye Noreg og knyter dei skilde delane saman att. For det andre har det «national Interesse». Denne interessa må vi rett nok forstå som gitt eller ideell, snarare enn reell. For det tredje er folkevisene nasjonale fordi opphavet ligg i «Nationen selv». Visene har blitt dikta av representantar for folket, og dei er gjennom tida blitt «lutret af Folkets poetiske Sands». Punkt fire: den «thellemarkiske Dialekt», den som liknar mest på «det gamle Sprog», og som på den måten vinn i nasjonalitet. Som eit femte og siste punkt reknar han verknaden. Storverket til Landstad vil stå som eit mønster for dei nye nasjonale diktarane. Det vil lære dei ekte «Folkelighed», både «Grovslagent» og «Djervt». Om berre mønsteret blir etterlikna så det nye uttrykket stemmer med «den sunde Smag» og «Tidens uafviselige Fordringer», har vi fått ei ny nasjonal dikting. Korrespondenten skulle syne seg ikkje å stå aleine på dette standpunktet. Det skulle kome til å bli det rådande i bortimot 150 år.

Fornying

Grunnen til at avisartiklar som kom ut for 170 år sidan, enno har krav på interesse, ligg ikkje berre i litteraturhistoria – i Vinjes kanoniserte forfattarskap. Nei, grunnen er òg pressehistorisk. For det som går føre seg i spaltene til den første provinsavisa som blei dagsavis, markerer ei bråvending i norsk journalistikk. Denne vendinga kjem med ein ny stil og eit nytt standpunkt. Korrespondenten skriv slik knapt nokon hadde gjort før han. Det nasjonale (i tydinga folkelege) standpunktet han tar, representerer eit hjarteleg farvel til «Klassiciteten», konvensjonen og privilegia. Vinje skriv frå ein prinsipielt demokratisk eller folkeleg ståstad. «Demokratisk» tyder i denne samanhengen egalitær; det folkelege kjem til uttrykk i eit språk som tar ei anna livsrøynsle for gitt enn den som inntil da hadde vore den vanlege og sjølvsagde. Korrespondenten står fram som skamlaust ukondisjonert, for evna til å skrive tenksam prosa kjem ikkje med stand og privilegium. Grunnloven kneset eit prinsipp om jamstilling borgarane imellom. Ei ny tid er i emning. «Mange nok […] tale Dødens Sag,» skriv han frå Christiania-marknaden i 1857, «men hvor mange de ere og hvor godt de tale den, saa bliver dog Døden altid Død, og der bliver aldrig Folk af den» (35/1857).

Nytt og gammalt, liv og død. Men langt frå nokon revolusjon. Korrespondenten blir aldri hatefull. Tvert om har han moro med maktas menn, som om dei var gamle kompisar:

Lærde folk «staa i Livet som et Lexikon i en Boghylde; man ærgrer sig hver Gang man ser paa dem og maa slaa op» (249/1852). Idealet til dei kondisjonerte er «saa pudret i Parykken at Øinene fyge fulde», konstaterer han etter å ha vore i eit lag hos statthaldaren (215/1854). Like før jul i 1858 reflekterer han over sosialt fall: «Jeg kjender ‘Proprietæren,’ som nu gaar med de fine Klædesklæder luslidte og blanke, som herremæssig bleve kjøbte 1½ Aar siden, og den fine Floshat er søkket og ser ud som en Ræv om Vaaren» (290/1858). Ved opninga av Stortinget vinteren 1851 gjer han seg lystig over heroldar, pomp og prakt på ein måte som minner sterkt om den skildringa han gir av kongekroninga i Ferdaminne ti år seinare. Som så ofte elles degraderer han aktørane, seg sjølv inkludert, til dyr: «Herolderne vakte […] neppe nogen Ærefrygt verken hos Dannede eller Udannede; man skottede alene efter dem, ligesom Faarene, naar de se Klodyr» (39/1851).

Norvagismane i språket er tufta på det same egalitære, folkelege fundamentet. Vi har alt vore inne på det. Korrespondentens prosa er munnleg på ein måte som bryt tvert med det hevdvunne avisspråket. Lesarane må tidleg venne seg til at han skriv «du» til dei (sjå for eksempel 108/1851 og 121/1851). Han finn det for godt å byte ut fulle setningar med munnlege konstruksjonar utan verb, såkalla setningsemne («Sandt og Falskt», 173/1853). Avisprosaen får samtalekarakter. Derfor kjem det heller ikkje som noka overrasking at han omtaler konkurrentavisene som om dei var personar: «disse Herrer Storblade» (191/1853).

Det er ikkje til å undrast over at Vinje blei ein institusjon i Drammens Tidende, og at jamvel folk i hovudstaden «reves» om eksemplara. Han sette ein ny tone i kommentar og kritikk, anti-autoritær og utøymande som han var, og like kunnig som ironisk. Styrken hans som journalist låg i evna til å bruke dei dagsaktuelle hendingane til å utvikle generelle resonnement omkring enkeltmenneske og samfunn, stat og nasjon. Rett nok har ikkje alle korrespondansane halde seg like godt; det finst dei som strevar med å fenge den ålmenne lesaren no, så lenge etter at sakene han skriv om, var aktuelle. Likevel kan ein også i dag bli slått av korleis dei beste av desse tekstane enno lyser som kunstprosa eller essay, slik òg mange stykke i Dølen gjer det. Utan tvil fann han forma alt som korrespondent i Drammens Tidende.

Om Korrespondentbrev til Drammens Tidende 1851–1859

I årene 1851–1859 sendte A. O. Vinje jevnlig korrespondentbrev til Drammens Tidende, den første dagsavisa utenfor hovedstaden. Her skrev han om smått og stort fra Christiania.

Bare et lite utvalg av korrespondentbrevene har vært utgitt i bokform tidligere. I denne tekstkritiske utgaven er alle korrespondentbrevene samlet, redigert av Nina Marie Evensen og Jon Haarberg, og utstyrt med fyldig innledning, tekstredegjørelse, tekstkritisk apparat og register.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook