Norske mellomalderballadar
Olav Åsteson har lege i ein lang svevn, frå julekvelden heilt til trettande dag jul. Når han vaknar, salar han straks hesten sin og rid til kyrkje for å fortelja folk kva han har drøymt. Det er ingen vanleg svevn, for Olav har opplevd ein visjon av livet etter døden, i «den andre heimen». Han har sett korleis syndige menneske blir straffa i skirselden, og sjølv har han vandra over tornemoar, der kvasse torner har flerra sund kappa hans og rive neglane av fingrane. Han har gått over Gjallarbrua, han har møtt «gullmor» si, truleg jomfru Maria, som set han på rett veg. Han har skjøna kor viktig det er å vise miskunn på jorda. Den som gjev mat og klede til dei fattige i levande live, vil få si løn etter døden. Endeleg kjem Olav til den siste domen, der Grutte Gråskjeggje – djevelen – møter fram frå nord med si svarte ferd. Frå sør kjem Jesus og «sankte sále Mikkjel» ridande i brodden for sitt skinande kvite følgje. Erkeengelen Mikael tek fram skålvekta si og veg alle syndesjelene til Kristus:
Og deð var sankte sále Mikkjel
han vóg i skálevigt,
sá vóg han alle synde-sjælinne
hen til Jesum Krist
(Landstad [1853] 1968: 88).
«Draumkvedet» står for seg sjølv blant norske mellomalderballadar. Ingen annan ballade er det forska og skrive så mykje om, knapt nokon annan ballade er så kjend blant folk flest. Det heng saman med fleire omstende. For det første fekk «Draumkvedet» tidleg status som nasjonalepos, det var ein tekst som hadde vakse fram av norrøne røter, som førte vidare den norrøn-katolske tradisjonen – og som samstundes stod støtt på eigne føter. Vidare var det ein tekst på høgt litterært nivå som tok for seg djuptgripande menneskelege spørsmål, leitinga etter sanning og meining, tilhøvet mellom livet på jorda og det som kjem etter. Endeleg og ikkje minst, alle gåtene, alt som ikkje kan forklarast fullt ut, alt som ligg fascinerande i halvmørker i denne underlege balladen, utan direkte parallellar i Norden.
Det begynte i 1842 med læraren og klokkaren Nils Sveinungssons Draumkvede-tekst, ei samanraska form som ifølgje han sjølv inneheld «de mest mystiske, sværmeriske, overtroiske og gyseligste Fremstillinger og Skrækkebilleder» (Blom 1982: 115). Tre-fire år seinare skreiv så Landstad opp «Draumkvedet» etter tenestejenta Maren Olsdotter Ramskeid (f. 1817) frå Brunkeberg i Telemark. Landstad har tydelegvis fått vite om henne av andre, for han skriv i ein notis at ho «skal kunne af Draumkvædi» (Jonsson & Solberg 2011: 334–337). Maren hadde «Draumkvedet» i tradisjon etter faren og farfaren, fortel Landstad. I slekta til Maren hadde det tidlegare vore skrivande bønder og lensmenn, noko som talar for at det i Marens Draumkvede-tradisjon har vore skrift med i biletet (Solberg 2011: 75–76). Sjølv hadde Maren hamna i husmannskår, og saman med ektemann og to døtrer emigrerte ho til Amerika (1852). Landstads oppskrift etter Maren Olsdotter Ramskeid er hovudteksten til «Draumkvedet», og Landstad trykte ho som tekst B i Norske Folkeviser. A-teksten er samansett av oppskrifter etter fleire songarar (Landstad [1853] 1968: 65–96).
I 1847 skreiv så Jørgen Moe opp «Draumkvedet» etter Anne Ånundsdotter Lillegård (1792–1863) frå Eidsborg. På innsamlingsreisa i Telemark denne sommaren, la Moe merke til at det hadde lett for å kome inn strofer i den einskilde Draumkvede-teksten som ikkje eigentlig høyrde heime der, strofer med parodisk innhald, «travesterende Stancer, der af de fleste Sangere godtroende insereres mellem Digtets dristigste Stropher» (Moe 1964: 55). Også gamlestev har kome inn i Draumkvede-tradisjonen, har det vist seg, jamvel i Moltke Moes restitusjon.
Om lag på same tid som Moe, skreiv også Olav Grasberg opp «Draumkvedet» etter Anne Lillegård, og seinare er det skrive opp kring femti Draumkvede-tekstar, alle frå Telemark. Sidan «Draumkvedet» tidleg kom i søkelyset og vart etterspurt av samlarane, må ein rekne med at trykte viseformer, først og fremst dei to i Landstads Norske Folkeviser, har verka attende på tradisjonen. Den eldste melodien vart skriven opp av Lindeman i 1840-åra etter Ivar Aasen, som hadde budd i Seljord i to-tre månader i 1845 hos Olav Olsson Glosimot (1786–1858), og kanskje lært melodien i bygda. Det er registrert bortimot tjue melodioppskrifter til «Draumkvedet» (Ressem (red.) 2011: 285–299).
Dei første samlarane og utgjevarane meinte at «Draumkvedet» var ein svært gamal ballade. Landstad skriv såleis at «dette Kvæde […] upaatvivlelig naar op til Kristendommens förste Aarhundreder i Norden» (Landstad [1853] 1968: 65). Når dette var ei vanleg oppfatning, kom det dels av at ein knytte «Draumkvedet» tett opp til norrøn dikting, som det kristne visjonsdiktet «Sólarljóð», og elles til europeisk visjonsdikting. Dels var grunnen at ein hadde førestellingar om balladen som ein mykje eldre diktsjanger enn han har vist seg å vera. Reaksjonane på denne altfor tidlege dateringa, var såleis lett forståeleg (Blom 1971: 244–254). Men det er likevel slik at «Draumkvedet» er eit katolsk dikt i heile sin tankegang og må vere dikta i ei tid då katolsk tru var sjølvsagd i Noreg, dvs. før reformasjonen. Til dette kjem det alderdomelege språket, som gjer at 1300-talet, den første og mest kreative fasen i norsk balladedikting, verkar som ei sannsynleg tilbliingstid.
Truleg var Jørgen Moe den første som klaga over at «Draumkvedet» mangla episk tråd, til skilnad frå dei fleste balladar (Moe 1964: 55). Det er då heller ikkje til å kome frå at stroferekkjefølgda varierer sterkt i dei ulike variantane. Men teksten etter Maren Ramskeid skil seg ut ved å leggje fram ei logisk og klart oppbygd draumeforteljing. Marens draumeforteljing er innramma av fem innleiande minstrelstrofer, der vi får ein karakteristikk av Olav Åsteson, og av to sluttstrofer på dansk. Desse to strofene må truleg vere tildikta av ein eller annan protestantisk potetprest på 1700-talet, kanskje Skafså-presten Hans Mathias Abel, som Landstad nemner i Norske Folkeviser. Dei to sluttstrofene bryt med heile tendensen i «Draumkvedet» og vitnar om det presset som den gamle balladen vart utsett for etter reformasjonen.
Når det elles gjeld Maren Ramskeids Draumkvede-tekst, er han «så nær en originalvariant som vi kan komme – og ikke en lærd rekonstruksjon, slik som Moltke Moes versjon» (Bø 2002: 45). Mens syndarane hos Moe berre blir frelste førebels og må vente på den endelege domen, blir alle syndesjelene frelste i Marens variant. Det er eit truverdig uttrykk for mellomalderleg, folkeleg religiøsitet og har truleg vore der frå byrjinga.
Utsyn 49
TSB B 31: Draumkvedet
Oppskrift: Slutten av 1840-åra av Magnus Brostrup Landstad etter Maren Olsdotter Ramskeid, Brunkeberg, Kviteseid, Telemark.
Orig. ms.: NB Ms.fol. 1803 e:5, 1–2
Oppgjeven tittel: Draumekvæi
*
1. Olaf han va i Voxt
han va som ein Silljuronne
Far aa Mor dei ont en væl
ifra en tala konne.
2. Olaf han va i Voxtern
han va som ein Seljuteine
Faer aa Moir dei ont ho væl
fraa en kom i denni Heimen.
3. Han la sæg ne om Joleftansqvællen
den stærkan Svevnen fæk
han vakna inkje før om Trettandagjen
daa Folkje i Kjyrkjun gjæk
– Aa dæ va Olaf Aaknesonen som sovi hæve saa længje. –
4. Han vakna kje før om Tr[ettan] dagjen
daa Solli ran i Li
Idag vil æg te Kjyrkjune
fortællje vil æg Draumo mi.
–Dæ va o.s.v. –
5. Han vakna kje før om Tr[ettan] dagjen
daa Soli ran i Lii
daa salar han ut fljotan Folen
aa la paa dei forgjylte Milir.Etter ordet står: “e”.
–Dæ va o.s.v. –
6. No stænde du førAlternativ lesemåte: gak no dæg te Altraren
aa læg ut Texten dinAlternativ lesemåte: dine
saa stænde æg i Kjyrkjedynni
fortællje vil æg Draumen min.Alternativ lesemåte: aa fortæle Dr mine.
7. Til venstre over linja står det: Æg drømdeFyst va æg i UttextiSamlarkommentar: Ut-Exti. cfr. oldn. vixtr som nok betyder: fra sig selv. Cfr Fagurskinna Pg 32. «at han myndig vixter vera.» Sitat frå P.A. Munch & C.R. Unger (red.) 1847. Fagrskinna. Kortfattet norsk Konge-Saga fra Slutningen af det tolfte eller Begyndelsen af det trettende Aarhundrede.. Forelæsnings-Katalogen for 2det Halvaar 1847. Christiania: Malling. Over linja står: at ikta, snappe efter Veiret. (sukke hixta) cfr. ixte-Thel, snappe efter Veiret. I Norske Folkeviser skriv han: Betydningen af út-exti (eller maaskee út-texti) kjender jeg ikke; efter Sammenhængen maa man antage at derved betegnes en Tilstand af Henrykkelse eller Aandsfraværelse. Sml. Oldn. ikta (Thelem. ixte), snappe efter Veiret.
æg for ivi Dyrering
sonde va mi Skarlakens kaape
aa Neglan a kvor min Fing
– For Maanen skjine aa Vægjene fadde saa vie –
8. Saa va æg i UttextiSamlarkommentar: (cfr. ogs. Atlamál i Edda pg. 156 og 159) œxti (œ retta frå: ö). Landstad har brukt: P.A. Munch (red.) 1847. Den ældre Edda. Samling af norrøne Oldkvade indeholdende Nordens ældste Gude- og helte-Sagn. Forelæsnings-Catalogen for 1ste Halvaar 1847. Christiania: Malling.
æg for ivi Dyretraa
sonde va mi Sk[arlakens] kaape
aa Neglan a kvor mi Ta.
9. Aa Gjeddarbroi den æ vond
aa inkje go aa gange
Bekkjune bite aa Ormane sting
aa Stutæne stænd aa stangar.
– For Maanen skjine etc. –
10. Der saag æg dei Ormane tvei
dei hoggje kvorare i Kjæfte
aa dæ va Syskjenboni i denni Heimen
dei mone kvorare ægte.
11. Æg hæv gjængje Voxmyren
dæ hæv kje stai mæg nokon Grund,
No hæv æg gjængje Gjeddarbroi
mæ rapa Mod i Mun.
12. Sæl æ dei i Foesheimen
den Fattike gjæve Skor
han tar no inkje bærføtte gange
paa kvasse Heklemoe.
13. Aa sæl æ dæn i F[oesheimen]
dæn Fattige gjæve Rug
han tar inkje somloug gangeAlternativ lesemåte: væra
paa hoge Gjeddar Bru.
14. Aa sæl saa æ en i F[oesheimen]
den Fattike gjæve Kaan
han tar inkje ræddas paa Gjeddarbroi
fe kvæsse Stute Hòn
15. Sæl æ dei i Føesheimen
den Fattike gjæve Brau
han tar inkje ræddas i andre Heimen
fe lie noko Nau.
16. Sæl æ den i F[øesheimen]
den Fattike gjæve Klæi
han tar inkje ræddas i annen Heimen
anten for Spot hel Hæ’i.
17. Saa tok æg paa ein Vetters Ti
der Isæne vore blaa
men Gud skaut dæ i Hugjen min
at æg vendte der ifraa.
18. Saa tok æg paa ei Vetters Ti
alt paa mi Høgre Haand
saa saag æg ne te Paradiis
der lyser ivi vie Laand.
19. Saa saag æg mæg te Paradiis
dæ mone mæg inkje bære hænde
der kjænde æg atte GudmoAlternativ lesemåte: Gulmo mi
mæ røde Gul paa Hænde
20. Saa saag æg atte Gudmo mi
dæ mone mæg kje bete gange:
reis du dæg te BroksvalinEtter ordet står det: (B.Brokka)?
fe der sko Domen stande.
– Maanen skjine aa Vegjine faadde saa vie –
21. Saa mødte æg Mannen,
aa Kaapa den va Blo
han bar eit Barn onde sin Arm
i Jori han gjek te Knæ
– I Broksvalin dær sko Domen stande. –
22. Saa møte æg ein Man,
Kaapa den va af Bly
dæ va honoms arme Sjæl i denne Heimen
va trong i dyre Ti
– I Broksvalin — –
23. Der kom Færi norate
dæ tottes æg væra værst
fyry rei Grutte Graaskjæggje
han rei paa svartan Hest.
– I Broksvalin etc. –
24. Saa kom den Færi sonnate
dæ tottes mæg væra bedst
fyry rei sancte Saale-Mechael
aa næste Jesum Christ. —
– I Broksvalin der sko Domen stande. –
25. Saa kom den Færi sonnate
ho tosse me væra traa
aa fyry rei St. Saale Mechael
aa Luren onde Armen laag.
– I Broksvalin –
26. Dæ va St Saale Mechael
han blæs i Luren den lange
aa no sko alle Synde-Sjæline
fram fe Domen stande.
27. Men daa skolv alle Synde-Sjæline
som Aaspelauv for Vinde
aa kvor den, kvor den Sjæl der va
dei gret for sine Syndine sine.
– I Broksvalin — –
28. Og det var St. sále Mikkjel
han vóg med skálevigt
sá vóg han alle syndesjælene
hen til Jesum Krist.Denne strofa står til slutt med blå penn og kryss som viser plasseringa.
29. Saa vakna æg vaagnede jeg den Trettende
omtrent ved Midnatstid
aa Gud bevare En og Hver
for at vandre i saadan Tid
– Dæ va Olaf Aakneson som sove hæve saa længje –
30. Saa vaagner jeg om Trettandagjen
af den lange Søvne
det er en Sjælefristelse
at falde i saadan Drømme.
– Aa dæ va etc. –
*
Strofene er ikkje nummererte i manuskriptet. Tittelen er skriven skrått øvst til venstre på arket. Over teksten står det: «Vil du mæg høire etc.» og under er det skrive med blå blyant. «Af Marn Ramskeid». Etter oppskrifta står det: af Maren Ramskei lært af sin Fader Ole Gulliksen Ramskei død for 15 Aar siden 77 Aar gl. – han lært den af sin Far.
TSB B 31: Draumkvedet
Oppskrift: 1847 av Jørgen Moe etter Anne Ånundsdotter Lillegård, Eidsborg, Telemark.
Orig. ms.: NFS J. Moe 8, 25–28
Oppgjeven tittel: Draumkve
*
1. Vi du meg lye e kvea kan
Alt om dei kaate Drengjir
Alt om en OlafAlternativ lesemåte: Aakne Haakenson,Samlarkommentar: andre: Aasteson
Som sovi hæve saa længji.
– Maanen skjin aa Vægjine dei falle vie –
2.Presten sto for AltarenSamlarkommentar: Predikstolen
Les up Textine sine
Olaf Haakenson stend i Kjyrkedynne
Fortæle han Draumane vie.
3. E la meg ne om Joleftan
Aa daa sov eg saa længje
E vakna kje for om Trettandagjen
Daa Fuglane skok sine Vengjer.
4. Eg la meg ne om Joleftan
Aa stærkan Svemnen fek
Æg vakna kje for om Trettandagjen
Folkje i Kjorkjune gjik.
5. Eg vakna kje for om Trettandagjen
Soli ho rø’ i Lie
Daa salar Olaf ut Fljotan Folen
Han ville at Kjorka rie.
6. «Æg hæv vøri bae U upetteAlternativ lesemåte: ‘ponde me Skjy
Aa Neat paa Havsens Bonnar
Den som mine Fotspor ska fygje
Han lær kje a’ blie Munnar.
7. De va meg den fyste Utreise
Eg drog gjennom Tynnormog
Sonder laut mi Skarlagskaapa
Va ny e heimate foer —
8. De va meg den are Utreise
Eg drog gjennom Tynnorring
Sonde laut mi Skarlags kaapa
Aa Naglen a kor min Fing
9. De va den are Utreisa
E drog genom Tynnorskog
Sonde gjek mi Skarlagskaapa
Aa Neglan a korje Fot
10. Kjæm e meg aat Manne dei
Dei blei naa fyste veSamlarkommentar: vare?
Lite Baan i Fangje bar
Gjek i Jore alt oponde Kne.
11. Kjæm e meg aat Manne dei
Hæv Hændar otor BloéAlternativ lesemåte: gjek barføt paa bare Gloé
Gud naade di syndige Saaline
Ha’ flytta Deild i Skogjé
12. Kjæm eg me aat Gjædderarbroé
Ho hængje saa høgt i Vinde
Ho va fast me Krokar slægjé
Aa N naglé me korjom Tinde
13. Bikja beit aa Ormen stak
Stuten sto aa stanga
Eg slap ikje af Jæddarbroé
Før Domane dei kom vraange.
14. Der kjæm ei Fær her sonanté
Der rei so naa saa tvist
Fyre rei St. Saale mi MichelAlternativ lesemåte: Mikjel
Ette kom Jesum Khrist.
15. Der kom ei Fær her norante,
den rei naa saa kvast
Fyre rei Grutten Graaskjægja
Alt me sin svarte Hat.
16. Gjængje saa hæv e Gjæddarbroe
O tost ‘ponde Skye hange
Aa vassa saa hæv eg VaassemyraneAlternativ lesemåte: Vossemyrane
Vægane faldt saa vrangeAlternativ lesemåte: (Domane faldt saa mange)
17. Sæl æ den i denne Heimen
Fattike gjeve Kaan Klæé
Den ta’r inkje i are Heimen
Korkje vibre hel skjæve
18. Sæl æ den i denne Heimen
Fattike gjeve Sko
Han tar ikje barføt gangje
I kvasse Tynnar mo
19. Kom e meg aat Pilegrimskjrke
De va me ingjen Mand kjendt
Bære mi goe SjukmoerAlternativ lesemåte: GumoerSamlarkommentar: Stifm.
Med røe Guldband kring Hænde
20. Saa kom e meg te Pilegrimskjrke
Der va meg ingen go
bære mi gamle Sjukmor
Hu ga meg nye Skor
21. Saa kom e meg aat VaatnoSamlarkommentar: Vandene
Der Isane brunne blaa
Gud skout meg saa godt i Hugjen
Eg vendte meg deri fraa.
22. Reiste e meg paa Betlarstigen
Vendte meg paa mi høgre Haand
Daa saag eg ind i Paradiis
Utivi dei vene Laand.
*
Strofene er ikkje nummerert av Jørgen Moe, så nær som strofe 1 og 2. Moltke Moe har sett til nummerering med raud blyant i venstremargen. Denne nummereringa følgjer det som Jørgen Moe har notert i oppskrifta om rekkjefølgda på strofene. I høgremargen har Moltke sett til tilvisningar til Landstads A-tekst (i utg. 1853) med grå blyant.
Jørgen Moes tilvisningar til plassering av strofene er slik: Strofe 3 er skriven vertikalt i venstremargen på første sida. Ei stjerne markerer at ho skal inn over strofe 4. Strofe 2 står etter strofe 5, men er markert med to-tal i margen. Strofe 9 er skriven i venstremargen på andre sida. Ein kross markerer at ho skal inn over strofe 10.
TSB B 31: Draumkvedet
Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Anne Targjeisdotter Skålen, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge k, 118–126, 128–129 (kladd) og NFS S. Bugge III, 1–10 (reinskrift)Kladden er mangelfull, så strofene 41–48 og 56–74 er transkriberte etter reinskrifta.
Oppgjeven tittel: DraugkveenTittel i reinskrifta: «Draukveen». VII.
*
1. Ja vi du lye eg kvea kann,
eg kve um dei nyte Drengjir
eg kve um en Olav ÅknesiSamlarkommentar i reinskrifta: En Mand i Vinje: (Olav) Aasnesi, saa hed, sagde han [dvs. Halvor Bjåi], en Gaard paa Rauland-stranden.
som sovi heve så lengje.
– Månen skine å Veginne fedde så víe. –
2. De va no um Joleftanen
sterkan Svevnen fekk,
ingjen av mine Vinir
som kunna meg uppvekkje.
3. Dæ va no um Jolef[tanen]
dei Laugevatni bar,
då måtte eg på Havsensbotnen
mæ salte Tårir har.
4. Dæ va no um Joleftanen
dei bar inn Kling å Kakur,
så m[åtte] eg p[å] H[avsensbotnen]
å sjå mæ Fiskjen vakjer.
5. Dæ va no um Joleftanen
dei bar inn Øl i Skål,
men ingjen av mine Vinir
kunna høyre på mitt Mål.
6. Eg la meg ne um Joleftanen
då sov eg så lengji,
eg vakna kje fyrr um trettandagjen
då Fuglanne skoke Vengjer.
7. Eg l[a] m[eg] n[e] u[m] J[oleftanen]
sterke Svevnen fekk,
eg v[akna] k[je] f[yrr] um T[rettandagjen]
då Fokkje i Kyrkja gjekk.
8. Presten stende på Predikstolen
legg ut Tekstinne síne,
Olav han stende fyr KyrkjedynniAlternativ lesemåte i reinskrifta: [Hallvor Bjaaen: Ólav sette seg på Kyrkjedørstokkjen.]
fortel utav Draumanne sine.
9. Dæ va fyste utreisa mí,
igjenom ein Tynnyrmóge,
eg sleit sunde mi Skarlakskåpa,
aa Hui av kvor min Fóte.
10. Dæ va are Utreisa mí,
igjenom ein Tynnyr(e)ring’e,
eg sleit s[unde] mi Skarlakskåpe
å Hui av kvor min Finge.
11. Eg hev vori meg upp mæ Sky
å ne mæ Havi svarte
dæn som mi’ Fotspori fydder
lær ‘kje av bliom Hjarta.
12. Eg h[ev] v[ori] m[eg] u[pp] m[æ] Sky,
å ne mæ Havsens Bunne,
d[æn] s[om] m[i’] F[otspori] f[ydder]
[lær ‘kje av bliom] Munni.
13. Eg hev v[ori] m[eg] u[pp] m[æ] Sky
å ne på Havi júpe,
de ville eg ynskje utav Gud
at eg kunna fjúke.
14. Ormen stinge å Bikkja bíte
å Stuten stend å stangar,
dær kjeme ingjen ivi Gjæddarbrói
fyr Domanne fedde vrånge.Alternativ lesemåte i reinskrifta: [Hallv. Bj. dæn Dómanne gjerest vrånge.]
15. Håge æ den Gjæddarbrói
hó tist punde Skýi hange,
men endå verre dei GaglemyranneSamlarkommentar i reinskrifta: Kvædersken opfattede det som Myrer, hvor Fugle holde til, der ligesom de andre Udyr plage Olav.
som eg måtte gange.
16. Tunge va dæn Granastigjen
Byrjinga av verselina manglar, jf. t.d. strofe 9 i oppskrift A: «å injke go å gange»å gange
men endå verre den Gjæddarbroi
ho tist punde Skýi hange.
17. Sæl æ dæn i dessi VæriAlternativ lesemåte i reinskrifta: [dessi Væren: Hallv. Bj.]
fatike låner Hús,
han tar ‘kje ræast i aurom væri
å høyre på Ulvetút
18. Tunge så æ dæn Granastigjen
Byrjinga av verselina manglar, jf. t.d. strofe 9 i oppskrift A: «å injke go å gange»ge
men endå verre den Lindarormen,
som tist meg i Hælanne hange.
19. Sæl æ dæn i dessi Væri
fatike hev gjevi Klæi,
han tar ikkje ræast i aurom Væri
fyr håge Kjellar Bræi.
20. Sæl æ dæn i d[essi] V[æri]
[fatike hev gjevi] Konn
[han tar ikkje ræast i aurom] Væri
bli stanga av Stútehonn.
21. Sæl æ d[æn] i d[essi] V[æri]
Konnmåli den kan auke
d[æn] t[ar] kje r[æast] i a[urom] V[æri]
på store Hundegaule.
22. Sæl æ d[æn] i d[essi] V[æri]
Vikti kan hadde ne
h[an] t[ar] kje r[æast] i a[urom] V[æri]
fyr Løvetennanne å se.
23. Ingjen Fugle fýke så høgt
som Gråduva mæ sine Ungar
ingjen Orme stinge så kvast
som falske Mannetungur.
24. Súme fere Eikjaråsen
sóme den Skålestrånd,Samlarkommentar i reinskrifta: Saa skal et Sted hede paa Raulandstranden.
men dei som fara Jólehylen
dei koma væl våte fram.
25. Dæ va’ så tungt um Joleftanen
at eg sille sova så lengji
eg vakna ‘kje fyrr um Trettand[agjen]
då Fuglanne skóke Vengjer
26. Dæ va meg um Joleftanen
sterkan svevnen fekk
då møtte en Manne mæ Båne på Armen bar
som gjekk i Jori te Knes.
27. Sutinne å så Sorgjinne
dei blandar eg alt isama,Alternativ lesemåte i reinskrifta: [Var. dæ blandast alt í dæ sama.]
Munnen lær å Hjarta’i græte
de æ’ no ‘kje alt så Gama.Alternativ lesemåte i reinskrifta: [Var. så æ’ eg oddu glaeste]
28. Sutinne å så Sorgjinne
dei trøer eg unde min Fot,
ti glaere sko eg halle meg
ti mei dæ gjeng meg imót.
29. Eg gjekk upp den Granastigjen
den va’ så tung å fara,
eg måtte upp pa dei store Klippi
å neri Bergedalar.
30. Eg såg meg den Fugleflokk
som Ørnekløar krøkte,
men enda verre den Løverkúla,
som adde på meg søkte.
31. Så såg eg ei liti Hind
ho ville mæ meg svala,
så kom dær fram tvo Lindarormar,
som hæna ville kvele.
32. Så gjekk eg upp på en Bergeknattpp,
å tenkte at eg skulle vinne,
me bære dæn i Svevnen skó fara,
dæ gjenge meg addi av Minne.
33. Eg æ dæn eismadd i Verden
som sterkan Svevnen fanga,
men alli noken av mine Vinir
som kunna løyse meg oto Båndo.
34. Sæl æ dæn i dessi Væri
sine Foreldri ærer,
han tar kje ræddast i aurom Væri
fyr håge Kjellar Bræi
35. S[æl] æ d[æn] i d[essi] V[æri]
dæn Fatike ei foraktar,
h[an] t[ar] k[je] r[æast] i a[urom] V[æri]
fyr Løvenes Tann upptraktar.
36. EgRetta frå: G va som en Fugl i Bur,
som gjønni vil vera frí,
her veit ingjen livandes
hot i annensmans Hjarta’i búr.
37. Eg æ nok den einaste,
som sterke Svevnen fanga,
som den enlig Fugl på Kvist
i Fugleburi fanga.
38. Så gjekk eg meg på Havets Strand
å mine Føtanne kvesste,
salte Tårir av Øine rann
å ingjen kunna meg vekkje.
39. Så gjekk eg meg på Havets Strand
dei grumme Løver på meg sette,
framså kjeme Lindarormen fram
å Løvernes Tennar knekte.
40. Eg va’ meg hær norafjølls
dæ dreiv så mykje snjore,
eg fekk eg fat i Hindehamen
ti lappe mine Sko.
41. Eg va’ meg hær nórafjølls,
dreiv ‘en Snjóren kvíte,
fekk eg fat í dæn Bjønnehamen,
som aldri hae noken Líkje.
42. Så fekk eg fat í dæn Hindehamen,
å sveipte dæn kringum min Fót,
så kom hó fram dæn lisle Hind,
som Huggormen jaga ífrå.
43. Så gjekk eg fram dæn Skålestrånd
å Hundanne tók ti gjøy,
men dæn som í Svevnen sko’ fara,
d’æ som ‘en kunna døy.
44. Så fór eg fram dæn Gaglemýr,
hó va’ no så vónd å gange;
så kom fram ein líten Smådreng,
unde míne Føtanne helle.
45. Så kjæm dei fram Smådrengjinne
å fesla míne Føtar;
men dæn som mí Fótspori fydder,
dæ blí ‘kje gløymt, fyrr ‘en dør.
46. Så kjæm dei fram Smådrengjinne
å míne Finganne feslar;
eg sleit sunde mí Skarlaksskåpa,
í Tynnyrringjen meg refsa.
47. Eg sleit sunde mí Skarlakskåpa
ígjenom dæn Tynnyrmóg’e,
fram kjæm adde Smådrengjinne,
dei helt unde kvor min Fót’e.
48. Så såg eg dæn Fugleflokk,
som Ørnefjøirir bar;
men dæn, som mí’ Fótspori fydder,
dæn blíve så sjellan gla.
49. Så gjekk eg meg på viddan Hei
i store Berg å Dalar,
men dæn som mi Fotspor fydder,
dæn må mæ Tunga tala.
50. Så gjekk eg meg på viddan Hei
dæeitt Skógesnar så tykt,
dæ møtte meg bå Løvir å Bjønnir
men Livi behelt eg trygt.
51. Så gjekk eg meg i Rosenslund
mæ fagre Gaukanne leika,
men dæn som mi Fótspori fydder,
han gjer ‘kje anten kve hell kjeimar.
52. Så sat eg upp i ei Lindegrein
som Fuglanne ha’e sitt Reii,
eg tenkte eg sille ‘kje gjera Mein,
men Gaukjen fyrutta Meining.
53. Så sat eg unde ei Lindegrein
som Fuglanne hae si Føa,
men den må inkje gjera Mein,
som Fuglanne gjer ti Nøgjes.
54. Så va’ eg uppå den Bergetopp
som Skorpejonen monne fara,
dæ va dæn største Glei
mæ fagre Gaukanne gala.
55. D’æ dæ meste eg beer um
at ingjen mi Forspori fydder
men d’æ den støsti Glei eg veit,
at fagre Gaukanne gala.
56. Eg hørde på den Hundegaul
i míne langsomme Dagar,
men eg æ’ dæn einaste í Verden,
som så hev blivi plaga.
57. Mine Foreldres Opdragelse
så go’ dæn monne vera,
men enten i Plage hell stóre Ve,
som mig i Verden erfaret.
58. Så såg eg dæn Fugleflokk
í Lindegreininne g fara;
Gud give jeg måtte i min Faders Går
fullende mine Dage!
59. Den største Sorg i Søvnen bær,
som smerter end mit Hjerte,
at min Fader og Moder kjær
av Søvnen mig ei kan vekke.
60. Sæl æ’ dæn í dessi Væri
Vigt å Mål de ei vrakar,
han tar ‘kje ræast í aurom Væri
i Ørnekløanne taka.
61. Sæl [æ’ dæn í dessi Væri,]
Fatike dæn kann gjeva,
han tar [‘kje ræast í aurom Væri]
dæn hægste í Himmerig vera.
62. Eg såg no dæn Løveflokk,
som ville dæn Slangjen uppeta;
i min Søvne jeg tenker om,
at jeg í min Heim monne vera.
63. Eg gjekk meg í Rósenslund,
som adde dei Løver mon vera,
men tungt æ’ dæ í dessi Væri
míne Skjæbnen bera.
64. Eg va’ meg hær nórafjølls
í så stór ein Kull;
dæn som mi’ Fótspori fydder,
han æ meg vist tró å hull.
65. Eg va’ meg hær nórafjølls
í så stór ein Kvíe;
Ormevrimlen í Føtanne stakk,
eg måtte på Hesten ríe.
66. Eg va’ meg hær nórafjølls
mæ stór Sorg å SutHarm;
dæ va’ meg te Møia lagt
í stór Sút å Ha Savn.
67. Eg va’ meg hær nórafjølls
alt på dei Bjørgeklippi;
dær høyrde eg mæ Lerken sang,
dæ va’ meg te Letti.
68. Eg va’ meg hær upp mæ Ský
å ne mæ klare Grunnar;
men dæn som mí Fótspori fydder,
han lær ‘kje av blíom Munne.
69. Eg la’ meg ne um Jóleftanen,
mæ dei andre túra;
men dæn som mí Fótspori fydder,
dæn må ‘kje av Hjarta stúre.
70. Eg la’ meg ne um Jóleftanen,
sat í myrke Hús
vakna ‘kje fyrr um Trettandagjen
mæ stór Sorg å Sút.
71. Eg la’ meg ne um Jóleftanen,
dær va’ væl mange meg saknar;
eg vakna ‘kje fyrr um Trettandagjen,
då Fókkji dæ va’ samla.
72. Presten stende på Predikstólen,
legg út Tekstinne síne;
Ólav han stende fyr Kyrkjedynni,
han græt útav Draumanne síne.
73. Presten stende på Predikstólen,
på alt Fókkji han staggar;
Ólav han stende fyr Kyrkjedynni,
mæ síne Draumar uppvaknar.
74. Dei som fere Eikjaråsen,
dei fara mæ Tút å Skrål;
menn dei som fara Jólehylen,
dei fara mæ tunge Mål.
– Månen skíne å Vegjinne fedde så víe. –
*
Strofene er ikkje nummererte i kladden, men i reinskrifta. Kladden er mangelfull, så strofene 41–48 og 56–74 er transkriberte etter reinskrifta. Ved sidan av tittelen i reinskrifta har Bugge skrive: (meddelt af Anne Skaalen i Mo, som havde lært den af Hallvor Bjaaen i Bykle, født i Vinje.) [Meget forkvaklet, men særdeles mærkelig Optegnelse.] [Versordenen i sidste 6 Linierefter hendes eget Sigende ikke sikker] Anne er upaalidelig og ikke sanddru: hun kan vel have lavet noget hist og her paa egen Haand.
TSB B 31: Draumkvedet
Oppskrift: ca. 1870 av Hallvard Gunnleikson Heggtveit etter ukjend songar, Brunkeberg, Kviteseid, Telemark.
Orig. ms.: NFS H.G. Heggtveit 1, 1–3.
Oppgjeven tittel: Stumper af Draumkvædet.
*
1. Eg lae mig ne’ om Joleftaen
og sterkan Svevnen fek
eg vakna kje atte før Trættandagjen
da Folkje te Kjørkjune gjek.
2. Eg vaknat kj at om Trættandagjen
saa go betis naar Soli ran i Lie
sa[a] sala han ut Folen sin
lae paa [for]gjyldte MileSamlarkommentar: Mile ɔ: Sale
3. I Dag vi eg te Kjørkjune
fortelja Dr[au]mene mine.
Stat naa du Prest r[…] for Altaren din
aa leg ut Textin[e dine]
mæ eg stænd i Kjorkjedynni
forte[le Drau]manne mine
4. De fyste va me i Utext
me gjek ivi Dynne-Tra
Sonde va mi Skarlagenskap[pe]
aa Neglanne af kvor mi Taa
5. De fyste me va i Uttext
eg gjek ivi Dy[nne-] Ring
sonde va mi Skarlakenskaape
aa Neglan af kvo[r] min Fing.
6. Eg heve gjengje Gjeddarbroi
ho æ vond aa inkje go aa gange
Ormæne hogge aa Bikkjunne bite
aa Stutane stænd aa stangar
Ingjen sleppe naa derin
for Domen felle for Mange.
7. Sæl æ den i Fyriheime
den Fateke gjeve Klæe
Han tar inkje ræddas i aano Heimen
anten fe Spot eller Hæe.
8. Sæl æ den i Fyriheimen
den Fateke [g]jeve Sko
han tar inkje berfotte gange
paa kvasse Hellemo.
9. Sæl æ den i Fyriheimen
den Fateke gjeve Konn
han tar inkje ræddas i aanno Heimen
fe kvasse Stutehon.
10. Sæl æ den i Fyriheimen
den Fateke gjeve Rug
han tar inkje berføttesomluge gange
paa [hø]ge Gjeddarbru.
11. [S]aa kom eg til Mannen den
Kappa va [g]jord af Blo
de æ den støste Sond aa som æ te
aa myre Mannen i Skog.
12. Saa kom eg til Mannen den
Kappa va gjord af Bly
De va han Sante Sæle Mekkjel
han va har i tronge Ti.
13. Saa kom eg te Ormænne tvo
dei hogje [k]vorandre i Tan[ne]Slutten av ordet er borte.
— —
14. Saa kom eg te Ormenne tvo
dei hogje kvorandre i Kjefte
de va naa dei Sysjenne tvo
i denne Heimen dei tok kvorandre te Egte.
15. Saa kom eg te Isen den
aa Vatne der va blaa
Gud skaut de i Hugjen min
eg vænde herifra.
16. Eg tog paa min Ventersti
og paa mi hogre Haand
Daa saag eg meg i Paradis
de lyster i kvor den Laan.
17. Saa kom eg te Pilegremskjærkje
og ingjen der meg kjænde
Eg saag atte Gudmo mi
rot Gul bar ho paa Hænde.
18. Saa kom Færi SonnateNoratte
den tyktes meg væra traa verst
Fyri rei Grutte-Graaskjeg
alt paa sin svarte Hest.
19. Saa kom Færi Sonnatte
den tyktes meg vera best
Framste rei Sante Sante Sæleme[kkjel]
og dernæst Jesum Krist.
20. De va Sante Sæle Mekkjel
han bles [i] Luen den Lange
Dei ska fram all[e] Sjæline
fe Dommen skaa dei gang[e]
21. De va Sante Sæle Mekkjel
han blæste i Skaalevekt
dei skaa vek alle Sjælene
he[n] tel Hemmerik.
*
Papiret er sprøtt, og bitar har knekt av i kantane fleire stader. I transkripsjonen har vi fylt ut det som er borte i samsvar med andre oppskrifter. Oppskrifta er skriven med penn, og med nummerering av strofene. Verslinene er skrivne fortløpande. Over oppskrifta har Moltke Moe skrive med blyant: Optegnet af H.G. Heggtveit på Brunkeberg (c. 1870). Og under tittelen har han skrive: (se længer udi: Begyndelsen af Draumkvæe). Desse strofene står på s. 13:
Olaf va i Voxtro
som ein Seljuronn[e]
Fae aa Moe honoms fe onte honom væl
ifraa han tala konne
– Ja de va Olaf Aakneson som sove hae so længjo. –
Olaf va i Voxtro
som ein Seljutein
Fae aa Moe honoms onte honom væl
ifra han kom te denne Heim
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Legendeballadane handlar om mennesket i møte med katolsk gudstru. Sentrale kristne verdiar blir haldne fram til lærdom og oppbygging, i spennande forteljingar om heilage kvinner og menn, som trassar overgrep og pinsler frå overgriparar. Jamvel om martyrane må gå i døden, kan dei sjå fram til eit nytt liv i den andre heimen, og vanlege menneske kan lære av deira mot og tru. Fleire legendeballadar byggjer direkte eller indirekte på prosaforteljingar, som vart lesne høgt i kloster og kyrkjer i mellomalderen.
Les mer..Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
