133Karl Albert klara seg på brandforhøre. Han fortalde det som var å fortele: Han hadde sitte oppe i lag med Håkon Dale til klokka var nærmare 11, hadde sløkt og stengt og hadde lagt seg med klæane på, for dampbåten skulde vera der i femtida om morgonen og kunde vera der før. Han hadde sovna med ein gong å kalle, og vakna ved at kona ruska i han og sa der lukta røyk. Da var stua full av røyk, og frå kjøkene hørte han sprakinga av elden; sia, da han hadde vekt alle og kom ut, såg han det logebrann på bua òg. Om elden hadde teke til der eller i kjøkene kunde han ikkje seie, dei to romma låg vegg i vegg. Det dei andre i huse sa stemte med dette, Håkon kunde vitne at lampa vart sløkt på kontore og bua stengt, og at ingen av dem hadde havt pipa fram. Ingen hadde noko meining om korles varmen hadde teke til, og lensmannen fann ikkje noko å laste Karl Albert for.
Det gjorde ikkje dei andre heller. Ein fuling var han, og trygdesummen hadde han auka dugelig her i fjor, så det var ein lønsam loge for han; men ingen hadde lov å tru at han hadde sett på sjøl, dei kunde ikkje få seg til å tru det om dei vilde. Lea sa det, ho sa det for dem alle: – Du er ein brandmeister 134du Karl Albert. Du må flytte over til oss og få det i gang der òg, vi treng det storlig.
Det var meint berre som gap og moro, og slik vart det motteke.
Da var der nokon som hadde set ein villframmand mann ein gong att. Det måtte vera han galningen som rømte – kunde ikkje ein slik ein ha sett elden på? Folk trudde det og trudde det ikkje. Redde vart dei i alle fall; ein kan ikkje vita det ein ikkje veit. Og som dei hadde sagt: Han Karl Albert hadde ikkje dei misstenkt.
Ragnhild kjente på seg at verre var dei ikkje. Der måtte ein gneiste til, skulde det vonde i dem fenge, og den var der ikkje enda. Ikkje ein gong Didrik, så mørk han gjekk der, var mann for å tru så svart, for ålvor. Men andlete til Even vart ho ikkje kvitt, slik han stod der om natta og såg på henne og liksom spurte: Munnvikene var så side, som på barne når det vil til å gråte, og auga så forkomne av angst. Han kunde no vel ikkje tru så gale om sin eigen son? Nei for da kunde han ikkje leva? Ikkje han nei. Var ho barne no, da kunde ho snakke med han og seie han korles det var. Ho fekk nøye seg med å sjå dit. Dagen etter tok ho på seg og gjekk austover.
Da ho kom att hadde ho Even med seg. Han sat der så frammand og glømt millom dei andre, ho fekk ikkje snakke med han og kunde ikkje la han bli sittande att der når ho gjekk. Ho skyldte på at loftsromme hans var for kaldt til vinteren, det 135bles inn gjenom vegg og dør, og sjøl veit om han ikkje kom til å snø ned, – og på Stavsund var der nøgda med rom no etter Gammalfaster flytta der ifrå. Ingen sa i mot henne, og Even gjekk med. Han snudde seg da han kom opp til husa, og såg utover.
– Ja, sa han. Det er vakkert å vera på Stavsund og sjå ned til sunde.
Han såg på Ragnhild, om ikkje ho meinte det same. Ho meinte det same.
Heime kunde ho fortele at Beate hoss Karl Albert låg ålvorlig sjuk, ho hadde fare av vegen, månadsvis for tidlig. Jordmora drog dem ei von om at kroken stod det over, men barne hadde der ikkje vore likt til liv i. – Så no treng dei ikkje bitast om det, sa ho.
Ho såg på Håkon da ho sa det. Ho var hjartans glad for at Paul slapp utor klemstre, ho vilde ha lov til det. Håkon tagde. Ho såg at jamvel desse små skyldlause orda gjorde han vondt. Han var eit lidande menneske, der måtte vera noko som heitte slik?
– Dei slepp så reint for lett ifrå det, karane, sa Tale.
Didrik sa ikkje noko for det første. Han sat og stirde på Ragnhild og vart mørkare og mørkare. – Ja, mumla han, det brann ikkje kleint den natta. Litt etter la han til, og gjekk ut: – Her går visst mangt for seg no, både i himmelen og på jorda. Men: det kunde hende, san, at vi kom til å sjå litt nærmare på eitt og anna.
136Der vart uhuglig kaldt etter han. Håkon sat still ved borde lenge etter han var ferdig med maten. Auga hans heldt seg langt unda ein. – Du sitt og stirrer i femte veggen du, sa Ragnhild.
Da rykte han til og reiste seg. – Femte veggen ja, sa han og kremta seg opp. Den lyt ein sjå. Så har ein da set seg sjøl. Han såg på henne og fresta å le:– Nei det var den sjette eg såg no, det er den dei målar fan på. Eg strauk han for resten ut med ein gong da han synte seg.
Han såg skamfull ut da han tok hatten og gjekk. Han visste det, og det var han skamfull over.
Han hadde venta at faren skulde komma og snakke til han. Han venta det enda.
Heile dagen gjekk han og vona på det. For rettno burde alt vore avgjort og greit. Kvifor kunde ikkje menneske snakke? No måtte han snart sjå at åleine kom han ingen veg. Karl Albert var ikkje nøydd til å sele billig no etter husa brann.
Når han kjente på kor ferdig til å hjelpe far sin han gjekk her, til å ta i med han og føye seg etter han, da beit det han som ei tong at han ikkje kom.
Ragnhild spurte, utpå kvelden, om han hadde snakka til far sin no.
– Er det eg som skal snakke til han? Nei, meinte han, er han så vond at han ventar det, da nyttar det ikkje lei. Kva vondskap er det han går og tier over no, sei meg det?
137Ragnhild fekk meir og meir ilt i seg. Ho såg ikkje anna råd enn ho måtte snakke til Didrik. For dette her gjekk aldri vel, i lengda, den ting var nekta; ho fekk vera lagnaen, ho laut snakke til ‘n værfar i denne kveld.
Men det let seg ikkje gjera. Didrik sat inne i kårstua med einkvart viktig skrivearbeid og vilde ikkje ha nokon inn, og da ho braut seg inn i helligdommen like vel, hadde han just gått sin veg. Ho spurte Tale kor han no hadde gjort av seg. Tale rista på hovude:
– Lat han vera kor han vil, ban. I dag er han ikkje å snakke med. Huff, han slit meg ut! Når han snakkar, da synes eg han tier, og når han tier, da snakkar han greinlig til meg. Slik er han støtt når han er galen. Men den her gongen har han mykje stygt for seg; eg likar meg kleint. Du ser det på ‘n Håkon, la ho til.
Ragnhild tagde. Ho hadde set det. Det skar gjenom henne at ho hadde set det lenge: Håkon var ferdig til både det og det, for vondskap stod han ikkje ut. Enten vart han som far sin, eller som mor si. Som snarast, men sviande klårt, såg ho at han ønska seg utor live. Så verjelaus var han mot far sin, at han kunde forsynde seg mot han, – at einkvart gale kunde hende seg. Ho bad Gud komma til hjelp; ho kunde ha gråte!
Tale sa best ho stod: – Det er avgrunns svart at ein ikkje kan be for den som treng det! Det hadde ikkje hjelpt det grand, for resten! Det ser du 138òg. Eg skulde ikkje nemne slikt eg; så reint utanfor som eg er.
Ragnhild stod i ein underlig båregang. Vann ikkje gråten på henne no, da gjorde han det aldri. Ho la handa på aksla til Tale. For henne kunde ho trøste, enno.
Med det same kom der ein mann inn i kjøkene og spurte etter Håkon, eller om dei hadde set ein frammandkar her. Det var knapt dei kjente han som kom, enda det var sonen på grannegaren, på Myra, så fort hadde han fare. Han pla ikkje komma stupande inn til folk, men no hadde dei set denne frammande mannen, vettlausingen, han tok vegen hit og vart borte her, og to karar stod bortved uthusa og vakta.
Håkon fann dei på låven, og Didrik fanns han òg. Arn stod der og var bleik men modig. Dei skulde gjera jag på galningen, for ålvor, og få han sett ut av kraft, som dei sa; dei rusta seg med handfeng og kringgjekk husa.
Månen heldt til bakom skya nokon stads, jorda låg svart under halvmørkre, så der var reint tussemørkt.
Da såg dei han, han smatt kring søndre nova av vognskjule. – Der! ropa dei, og dei etter han, han tok kute over vollen no og til smia. Han var rart klædd, så mykje såg dei, og fort fór han så det berre skymt etter. No var han redd!
Ragnhild lo da ho såg dei la i veg så mektig, 139det der var ikkje ulikt til krig det. – Men herre gud, sette ho i, skal de tyne han da? De fer med både staur og stong.
– Dei tek liv i kveld, let Arn, han heldt seg i nærheita med henne.
Karane sprang. – I breidd og langt frå kvarandre! ropa Didrik, men det hørte dei ikkje, dei rente som eit reip bortetter vollane. Didrik såg etter dem til dei vart borte i mot skogen. Snudde seg så ein annan veg. Var denne lauparhunden utsendt for å gjera skade, kva nytta det da å springe med stauren etter han. Han for sin part hadde andre ting i tankane. Kvinnfolka måtte inn att, men var ute og lya alt i eitt. Didrik såg dei ikkje meir til, det var mest som mørkre hadde teke han.
Dei som jaga nådde fram til sommarfjøse, og der hørte dei han kor han fór gjenom småskogen. Nokon la etter, dei andre kuta frammed skogkanten og skigaren. Gong for gong var dei innpå han, men han vart borte for dem straks att, tateren, han var både slug og sleip. Og så var han som søkt ned. Dei rente i kross og krok gjenom skogen; stod så dørg still og lya. Dei gav seg i leitinga att, lyska og leita, men nei, han var bortkommen. – Han må ha trolla seg ned i svarte jorda, meinte ein. – Han må finnast, let dei andre. Dei var einige om det, dei torde ikkje skiljast åt i kveld utan dei hadde han, for kva kan ikkje ein slik ein finne på når det blir natta, og særlig no når dei hadde synt han fiendskap. Ein kunde få spøre stygge ting i morgo.
140Det kom over Ragnhild best ho sat, at ho tykte vondt om han dei jaga. Ikkje det at ho var redd dei skamfor han, men som han måtte springe, armingen! – fire fem mann i hælane på han med uverja. Ho ønska dei fekk ein lang nase. Minst likte ho å minnast kor vilt Håkon la i veg. Det var ikkje faren han vilde verje, der hadde fare ein devel i han – slik kunde han flyge på far sin ein vakker dag. Ho måtte ut og lye om ho hørte likt til dem. Eit tak stod ho utom kjøkendøra, gjekk så sørom uthusa og stod. Da hørte ho det plystra sør i skogen ein staden, og svara frå ein annan stad. Det var no gale dei ikkje fann han, like vel.
I det same ser ho mannen, han har komme fram om øvre låvenova, står og ser på henne og kjem nærmare. Litt redd vart ho, men ikkje så mykje at ho vilde rope eller springe. Ho venta og vilde sjå. Ho burde ha snakka med han. Enno ein gong stanar han, og så kjem han fort. Ho gir frå seg eit lite rop, for dette er Paul.
– Men i all verda? sa ho. Der murra einkvart både vilt og vondt inni henne, ho vilde ikkje ha set Paul i kveld, han kom for henne som ulykka hennes, eit vardøger for ulykka.
– Ja, det er berre eg ja, – han var så andsloppen han fekk det knapt fram.
Ho måtte mest le óg. Han kunde skræme folk, slik såg han ut. Til trøye hadde han ein sekk på seg med hol for halsen og armane, og eit svart tørklæ 141over hatten. Han tørka sveitten og saup etter luft; han kasta seg beint ned.
– Korles er det du fer, gut?
– Dei jagar live av meg. Men, eg narra dem lel.
– Ja men kvifor da, Paul? At du fer som bygdeskræmsel?
– Eg måtte snakke med deg. Har fresta å finne deg to gonger før. Så ingen skulde vita om det.
– Men kva er det du vil da? Sei det fort, eg må inn att, og rettno kjem dei.
– Det var eg som skamslo ‘n Didrik.
– Ja. Det var stygt gjort det. Og dumt, Paul.
– Jaså, du skjønna det var eg. Ja, eg gir fanken i skamma – det er ikkje verdt å snakke om meg. Men no skal du seie meg, om du tykkjer eg bør tilstå det. Det var det eg vilde deg.
Han var så utjaga at han la seg attover på råe vollen. Ragnhild kunde ikkje anna, ho bøy de seg ned og strauk sveitten av panna hans, han var våt som han skulde komme utor bekken. Han let att auga og låg daustill.
– Du må gjera som du sjøl synes, sa ho.
– Nei! Han reiste seg brått. – Nei, for eg synes ingen ting. Men no er eg fri frå den der førkja, og da ventar du kanskje at eg skulde bli folk att?
– Det ventar eg. Det skal du lova meg å bli. Ho tok handa hans, og strauk han enno ein gong over panna, ho ansa det ikkje før det var gjort. – 142Men om du gir deg opp som gjerningsmannen eller ikkje, det – ja det har ikkje eg noko med.
– Å nei. Eg kan tru det. Ikkje kunde det vel hjelpe noko heller; for meg.
– Asj! kva er det der for slag snakk på ein vaksen kar!
Han stotta litt: – Vart du lite grand glad om eg – – ja, om eg retta meg opp att?
– Eg vart mykje glad.
– Da skal du –
Han slo armane kring henne og tok henne innåt seg.
– Du skal gi meg ein kyss på det!
Ho reiv seg laus og skuva han hardt ifrå seg; han fekk merke ho var både hastig og sterk, og det hadde han godt av. Ho såg kor pinsamt han skjemdest, og da gjekk ho bort og gav han ein kyss på kinne, – slik gjer ein med ungar, tenkte ho. Men ho kvakk så ho vart stiv, for der var einkvan i nærheita, var det Vårherre sjøl som såg ein? Han måtte da vel sjå bedre enn som så?
– Jaså no, sa det i mørkre tett ved dem; det kom frå låvedøra, og måle var Didrik sitt. – Jaså, det er her gælnmannen driv seg. Brukar han kniv på deg? Didrik kom fram og bort til dem.
– Å, er det De, sa Ragnhild.
– Som fer her og lurar på folk ja, smålo han. Ja da. Eg hadde som ei von om at karen kom att. Ja, og når eg tenker meg om så er det just deg Paul 143eg vilde snakke eit ord med. Har de to snakka ifrå dykk, eller –?
– Jaha, vi er einige no vi, svara Ragnhild. Og no skal eg gå, sa ho.
– Eg vil ikkje snakke med han, sa Paul. Eg har ikkje noko med han å gjera.
– Nei jaså! Didrik måtte mest le. Det var synd om deg det. For det er berre ditt eige beste eg vil. Det de to har dykk imillom det skil ikkje meg.
Ragnhild stana da ho hørte dei orda. Her måtte ho kanskje forsvara seg.
– Du var ute og fór den natta det brann, heldt Didrik fram. Der var fleir enn eg som såg deg. Sei meg berre den litle tingen, så skal alt anna vera glømt: Såg ikkje du noko til kva Karl Albert hadde for seg, før du fór heim?
Ragnhild måtte inn. Paul skulde klare seg sjøl.
– Eg vil berre fortele deg eitt, sa Didrik til Paul og såg seg i kring; han kom tett borttil han og vart låg i måle: – Har ikkje Karl Albert sett varmen på, så har du gjort det. Og da er du mordbrennar. For du vekte ikkje. Eg vil deg ikkje vondt, eg varsku deg berre. Tenk no over. Kjem den saka opp, da kjem der opp meir om deg, og det eine stadfester det andre. Eg veit slikt eg, ser du. Du og eg, vi trur det er ‘n Karl Albert som har sett på; vi kan i alle fall skræme han med det. Vi må halde i hop, skjønnar du det?
– Eg gir fan i deg! ropa Paul, og det så høgt at Ragnhild hørte det bortved kjøkendøra. Ho 144stana, og straks etter såg ho han gjekk. Han murra einkvart med seg sjøl, eller gud veit om han ikkje gret, han måtte vera vondt trua no.
Ho gjekk bort om låven att og såg etter Didrik. Ho var harm så ho dirra, ho måtte ha tak i han og seie han det ho meinte. Men han var ikkje å sjå meir. Da sa det inni henne: Frå mørkre kom han og til mørkre gjekk han. Ho vart redd. For første gongen i live, kom det for henne. For no var ho ikkje lenger viss på om ho styrde med det som skulde skje her i garen. Ho såg Håkon for seg att. Auga hans sa at all ting hang i ein tråd for han, men dei vona hjelp av henne. Eller kanskje han hadde sagt det til henne ein gong. Nå ja, han vart det alltid ei råd med. Det måtte det bli med Didrik òg, – ho trudde ho kom til å riste han og det tålig hardhendt; til han var folk.
Men no nytta det ikkje å leite etter han, for no kom varg-jagarane som ho kalla dem. Ho lo åt dem og tykte dei var kleinslige til å leite; berre dei ikkje hadde vorte narra av eit bygdemenneske som hadde klædd seg ut? Det bles dei til, her var for mange som såg han.
Sia fortalde ho Håkon at det var Paul som fór her, og kva erend han hadde, – og ikkje visste ho noko råd å gi han, ho visste ikkje ein gong om der vart folk av han meir. – Han far din har han visst i klørne på meir enn eitt vis, sa ho.
– Vondt folk lyt han tåle han som andre, mumla Håkon. Han gjekk åt stua, men døra glømte han 145å ta med seg. Da hørte ho han sa, så underlig høgmælt og ulik seg i måle: – Eg undres ikkje på han! Eg undres ikkje på nokon ting.
Didrik sat inne på låven att, på bolkkanten til kornståle. Han venta så halvveges at Håkon kom dit, for der hadde han einkvart lappverk for seg. No hadde han makta til å ta han for seg og snakke med han. Og det var han piska nøydd til no.– Han har meg i hendene! klaga han seg. Han kan kjøpe Stranda om det blir aldri så dyrt. Og sette i gang heile verke mitt. Dei orda hadde han sagt seg mange gonger, og kvar gongen var det som han skar i seg sjøl; men enda styrkte det han og gav han vona att.
For det gjorde han til fri mann. No endelig fekk han hate fram i seg. Han hata Håkon, – han merka han gjorde det til gagns. Det var det han skulde ha gjort frå første stunda, den kvelden i kvennhuse. I staden hadde han elska han, heilt til no, – Herre Jesus kor eg har halde av den gutungen! jamrast han. Og der gjekk han og denne Ragnhildengelen hans og ødela alt for han, midt framfor auga på han, gjekk der og gjorde seg så skyldlause så ein måtte smyge seg frammed veggen som ein svart skugge, jøss ja da! Først tok dei garen frå han; så kåre, kunde ein seie; så tok dei arven som Gammalfaster hadde lova han, tok heile framtida og gleda hans, – i morgo tok dei siste vona. Så var han da kvista.
146– Og Vårherre han held med dem. Som ventande kan vera: han, formyndaren for alle dårane han har skapt! Her tek han til seg Kvitugla just når Håkon treng pengane hennes. Der let han det brenne før eg fekk kjøpt, og gjer Karl Albert så mektig at han treng ikkje sele til andre enn den som har pengar nok. Så tek han vekk dette barne, sjå berre på det vesle peke! Der med glatt Paul utor hendene på meg i det same eg skulde få bruk for han – her sitt eg så utkasta og tomhendt som aldri eit menneske har vore før.
Han reiste seg, og lo litt, det var slett ikkje hardt: – Og enda, born, skal min vilje skje! Vanlykka heng etter meg, men enno har eg unda-mon. Ja. Slik er det. Først får eg gjera meg til hund, og be. Hjelper ikkje det, så er eg like glad; da gjer eg meg til herre. Da svingar eg svepa over dykk, folk! Eg er nøydd, ser de! Og da er spele vunne.
I døra mumlar han, det er som han seier det til mørkre bakom seg:
– Langt ifrå, eg henger meg ikkje, no går eg.
Han tok vegen ned til Karl Albert.
Kona til Karl Albert skjønna karane hadde noko usnakka, og let dei ha stua åleine.
Didrik var både lys og trygg der han kom. – Det var denne garhandelen deira no da, sa han. I kveld kunde det kanskje høve at dei skreiv kontrakten? Så var da det undagjort. Han såg Karl Albert likte seg ikkje, og gjekk beint på det vonde: – Han Håkon har vel vore her og snakka om det same?
147– Han vilde i alle fall kjøpe romme her. Karl Albert såg truskyldig på motmannen. – Og det blir kan hende det same ja? la han til.
Didrik nikka, halvt i tankar, at det var så det ja. Ja visst, tenkte han, her har du vore, du gudsengelen min, og kjøpt stasen framfor nasen på meg. Hm-hm, san. Eg har set deg no. Og følgene av fanskapen din har eg ferdig for deg. Han plystrar ein stubb og seier med ein liten gjeisp: – Ja ha, han Håkon og eg er einige om den ting. Men no er eg, gudskjelov, på føtene att, så eg er mann for å kjøpe åleine. Eg vil helst det. Sia går vi samen om det, han og eg; eg vil sleppe han til, for han er ein kvennkall han; når eg har fått det på gli, så å seie. Det er eg som har Stranda på handa, om vi skal snakke på rim.
– På handa? Karl Albert smilte og såg fult bort i veggen.
– Det heiter slik ja. Det er eit ord som seier mykje det, for resten.
– Hm. Eg trudde du kjøpte eg. På det vilkåre at eg fekk Fagernese.
– Fagernese ja. Det får du. Det vil seie, eg får kjøpe. For pengar får ein alt, san, – Didrik spela litt med fingrane på borde, han var trygg og glad: Eg vann ei sak her om dagen. Ei som gjorde pengar. Så det er i orden.
Karl Albert var narra, Didrik såg det. For folk visste at Didrik Dale laug ikkje, kva anna gale han gjorde. Så nær som den gongen ja, tenkte han, den 148elendige kvelden da han først snakka om å kjøpe her. Men det kunde ha vorte reinhekla sanninga det, hadde ikkje hans eigen son gjort det til løgn. Vart dette løgn som han no hadde sagt, da var det òg hans skyld; og det skulde bli dyrt for han.
– Så no kan vi skrive kjøpekontrakten ja, sa han.
– Det er tidsnok når du kjem med pengane.
– Tøv. Dem legg eg ikkje på borde før kontrakten skal tinglesast, – ja det skjønnar du like godt som eg.
– Ja ja, for meg, sa Karl Albert, for meg kan vi gjerne skrive. Men da skal vi betterde drikke kjøpskål i kveld. Han gjekk åt skape, og kom fram med flaske og glas
– Ser du der du, lo Didrik. Den berga du utor varmen.
– Hadde henne i trøyelomma, sa Karl Albert og skjenkte i.
Dei drakk på god handel. Didrik hadde ingen ting mot å drikke i kveld, for no hadde han vind i segla og kjente det bar rette vegen. Og eitt eller anna hadde Karl Albert under når han var så stri med flaska, lat oss drikke det fram, tenkte han. – Og i morgo den dag, nei i denne kveld, skal eg tigge eller true ‘n Håkon til vett og god vilje; han må ut med pengehjelp, no som det går.
Dei fekk inn varmvatn og gjorde seg pons. Etter kvart som dei drakk, såg han Karl Albert klårare; han såg han innvertes som han skulde 149vera av glas, – der budde ikkje så få ting i farken. – Jaså? Jaså no! sat han og sa med seg sjøl, etter kvart som han opendaga noko nytt i han. Og best det var sa han og lo:
– Han Håkon baud deg garen sin han. Ja ja; gjerne for meg. Men du får han aldri, veit du. I alle fall ikkje utan mi hjelp.
Karl Albert drakk og lest som han ikkje hørte det. Han leita fram skrivestelle, og så skreiv Didrik kontrakten. Det var ferdiggjort vonoms fortare. Jamvel prisen vart dei forlikt om: så og så mykje for Fagernese, så og så mykje for Stranda utan hus men med trygdesummen til, dei kunde vera velnøgde båe to. Like vel måtte Didrik sjå bedre på den andre da han skreiv under. Jaså, strandsittaren trudde ikkje der vart noko av denne handelen? Sat her og heldt ein for nakne narre, hm-hm! Sat og såg seg som odelsbonden på Stavsund og Håkon som kvennkall her nede. Didrik smilte og drakk. No såg han noko rart for seg: han såg einkvan sitte her i hans eigen stad, eit menneske av dei andre – herre gud som stakaren vart stygg i sjæla etter kvart som dei håna han og mykte han! No bannar han, berre hør på han: Han svor grase av vollen, han svor fisken frå land, og månen kraup ned og kom aldri opp meir. Og no reiste mannen seg og gjorde det som til skulde, dei fekk snart ta seg i vare for han. Og her sat ‘n Didrik og var sau. Men så: så var han denne mannen! Han var verkelig ein av dei andre, han fann seg ikkje 150i å vera sau visst han skulde slaktast for det; her sat han alt og svor.
– Sei meg, Karl Albert, sa han, du trur no vel ikkje du får denne trygdesummen utan eg vil?
Karl Albert strauk seg over skjegge og såg på han med små auga; iddest ikkje svara.
Didrik reiste seg. Han vilde heim no. Han takka mangdubbelt for både handelen og skjenken. Da går han tett borttil den andre og seier, så lågt og lykkelig han kan:
– Du sette varme på skiten, minns du vel? Ja. Om deg seier alle det; til deg er det einast eg som seier det. Du veit: «Gode grannar – ein lyg og ein sannar.» Ja! Og så var det eg og ikkje du som var oppe den natta og såg. Ja! Men som sagt, eg er ikkje den som melder deg, no når du syner velvilje mot meg.
Først vart Karl Albert litt tankefattig. Sia fekk han att den rette blunken i auga. Så, no flirte han òg.
– Du er full no, Didrik, let han. Enten er du for full eller for gammal. Ta og gå heim no; og legg deg. I morgo er du kanskje god mann att.
Didrik måtte gjera seg sterkare enn han var. Han lo godslig til gapkjeften. Så sa han i tørraste ålvore: – Eg ser det du ikkje ser. Du kjem til å sitte som garmann på Stavsund; han far din kjem verkelig til å oppleva det. Med mi hjelp. For eg held med deg, sonen min er ein halvdauing, han har ikkje noko der å gjera, og lengtar vekk. Kjenn 151berre etter om du ikkje veit det. Men, men, Karl Albert: Plag meg ikkje til å snakke. For da er du ferdig. Kom i hug det. God natt!
Etter kveldstid gjekk Ragnhild opp på lofte og reidde opp senga til Even. Da ho var ferdig sette ho seg og snakka litt med han. I kveld var han den einaste ho kunde seie noko til, tykte ho. Stund for stund hadde falle over henne med ei kjensle av einsemd eller kva det var; det var slett ikkje nokon god kveld.
Det var ikkje mange orda i Even. Når ho spurte fortalde han eitt og anna frå den tida han levde her på Stavsund, litt om da han måtte flytte her ifrå og kva han sia bala med: slik hadde det vore ja, og på det vise hadde det gått. – Og slik er det, la han til. Den eine han skal hit og den andre dit. Vi veit lite førut, Ragnhild. Farlig lite ja.
Men auga hans dei gjekk frå det han fortalde og til henne. Dei kom henne nærare enn dei gjorde nokon gong før. Ho fekk det ikkje ansles til enn at dei bad henne gjera einkvart, ho måtte vita ei råd mot det som hang over huse her. Og det svara i mot dem frå heile henne sjøl: – Ja, ja! De kan lite på meg.
Ja, men kor vart det av Didrik? No var klokka straks 10. Ho måtte finne han, og ho måtte finne Håkon, ho vilde ta ein i kvar hand og halde dem til alt var som det skulde millom dem. Ho kjente ho fann makta til det når det først bar til. – 152Eg finn meg vel ein stad eit himmerike, song det for henne.
Straks etter fór det gjenom henne: Berre han gjekk, denne kvelden!
Da hørte ho fela hans Håkon. Jamenn spela han! No først merka ho kor hardt ho hadde lya etter om han var heime, ho hadde ikkje set noko til han før ho gjekk opp. Jamenn spela han! Han som knapt hadde rørt fela etter han vart gift, enda ho hadde bedt han om det. – Nei, sa han gjernast, spelmann er eg ikkje.
Javisst var det uvant, spele hans, det var kanskje derfor ho var så glad i det. Men når ho hørte på det no, da seig gleda bort. Så vonlaust kan ikkje ein frisk og ferdig ein få strengen til å låte. Dette er å pine seg sjøl. – Håkon, du får ikkje lov til dette! klaga ho seg. Ho hadde reist seg, og stod så bein at Even såg på henne og undra seg.
Igjen isa det gjenom henne, at Håkon var tyngre å berge enn ho hadde trudd, og at han var meir verd enn nokon kunde ane. Han er ikkje berre eit lidande menneske, som ho hadde halde han for, ein som ser verda frå to kantar og kjenner det som sverd gjenom seg for kvar gong. Nei, inst inne er han, ho vilde kalle det eit rasande menneske. Han elskar så høgt at han er farlig, han elskar far sin så han trur han kjem til å tyne han; og han hatar han for det same, for han veit at just derfor må han gi seg – kven annan skulde gi seg? det var hans eigne ord.
153Ho måtte ned til han. – Men kan ikkje folk kjenne at dei er eitt? undres ho. Ho tykkjer ho veit det så sterkt og varmt at det må slå inn i alle ho ser på.
Håkon hadde hengt bort fela da Ragnhild kom ned i stua.
– Sluttar du no? sa ho.
Dei såg einannan i auga. Ho vart iskald i kinna, for ho såg kva han vilde seie.
– Spelmann har eg aldri vore, sa han.
Ho tviheldt auga hans, noko anna visste ho ikkje å trive til. Ho såg kor han blygdest for det han ikkje kunde løyne denne arme tanken; dette såre vilde han minst av alt ha synt henne no att.
– At du kan, Håkon.
Først da det var sagt merka ho kor krenkt ho var. Han plaga henne til å minnast Paul både i tid og utid. Ho vilde fram til han og ta i han, ho måtte da vel kunne skaka han eller klemme han til han var god att.
– Ja ja, ti no still, seier han og dreg på smilen. Eg trur deg da vel, kva anna skal eg ta meg til?
Der skulde ikkje finnast ålvor eller meining i dei orda, men henne sa dei alt. Her hadde skjedd eit under att. Slik slokna varmen uti marka ein gong, slik kjem dagen over fjelle for den som ansar han.
– Veit du, du, kor han far er? spurte ho.
Han rista på hovude. – Ikkje skil det meg heller, la han til.
154Da gjekk ho bort og ruska i han: – Skal eg bli nøydd til å bruke makta på deg da? Skal eg bli nøydd til å ta inn rise, he?
– Da rømmer eg. Heilt til Amerika.
Han sa det som gapsnakk, slik ho hadde nemnt rise, men ho hørte det var ålvore hans. Eit blodig ålvor, hadde ho hørt seie nokon gong.
– Jaså, du er mann for å rømme du? Storveges til kar, må eg seie. Amerika? Kjem du i hug kva dokteren sa om lungene dine? Nei, ban, den rømminga ho er jamgod med å henge seg; – ein kunde komma til å angre det, sa kjerringa, og dermed tok no ho til vettes og let det vera.
– Vart du med visst eg fór? Han spurte like sæl.
– Og så ho mor di? Eller skulde ho sitte att her? Ser du korles ho går her? I kveld går ho i villska reint.
Håkon stirde i golve og smått rista på hovude. – Du får halde meg for kva du vil, men eg er ikkje – eg har aldri vore glad i henne, eg kan det ikkje, hører du! Slik er eg. Han såg både harm og ulykkelig på henne.
– Eg trur ikkje, Håkon, at du veit stort om det.
– Og kva vil du eg skal seie om ‘n far? Eg kunde gjera mangt for han. Eg kunde ha gjort det, men no tåler eg han ikkje lenger. Syner han meg vondskapen sin ein gong til, da veit eg ikkje kva som hender. Da var det bedre om eg hadde rømt. – – Kor han er i kveld, seier du? Han kan 155ha hengt seg, for det vi veit. Denne gongen skal ikkje eg ut å leite etter han, så mykje veit eg i alle fall.
– I kveld skal du finne opp han og snakke med han. Vi skal ta oss til å snakke i kveld, det er ikkje for seint enno. Vi skal rydde huse for ufreskje i kveld. Du veit at eg gir meg ikkje. Eg trur for oss alle i hop.
Ho ønska ho kunde ta andlete hans millom hendene og klemme det, som ein gjer med småborna, ho ønska fleire slike umulige ting. Ho sukka, for ho visste der fanns dei som slikt ikkje var umulig for.
– Ja, sa Håkon, meg kan du narre til å tru det du vil, veit du. Og kan du få folk av ‘n far, men det klarar du aldri! – kan du få han til å snakke som eit menneske med oss og legge korta sine på borde –, kan du trolle det til slik, da kunde det bli som ei framtid her i garen òg. Da skulde eg –
Han retta handa i vêre liksom han vilde sverje eller slå. Ragnhild hadde meir enn ein gong sagt seg at no først var ho så glad i han som ho kunde bli. Det hadde vore småting alt samen, kjente ho. Inntil no.
Ho gjekk ut. Ho kunde ikkje legge seg før ho hadde lya etter Didrik. For rettno måtte han da vera her. I kjøkene gjekk ho seg på Tale.
– Har De ikkje lagt Dykker enno? sa ho.
Tale såg opp, men ho hadde knapt hørt det som vart sagt.
156Ragnhild tenkte: Visste eg kor ‘n Didrik held til, da la eg avstad og drog han heim. Å gut, eg skulde blåriste han, du skulde bli rimelig, Didrik! Med det same fór der ei vegvill undring gjenom henne: Eg kan da ikkje vera hivd hit utan noko slag meining eller styring? Det vart til ein skjelv i henne: Kan eit menneske ingen ting da? Blir det ein Didrik av meg òg, med råder og uråder? Nei da, nei da, svara ho.
Ute var det svarte marka enno. Himmelen vilde ikkje ned med snø, kva han no venta på, berre nokre redde flak kom vinglande, og dei kom bort straks dei nådde nedpå. Litt hadde vore, kom månen. Han steig fram hitgjenom skya og lyste. Det kom for Ragnhild det var ein lagna eller eit liv han synte henne. Så gråna han over og seig bort att. Didrik han kom ikkje.
Ragnhild måtte inn att, for no fekk ho denne lengten etter gutungen sin, han Hallvard, ho hadde ikkje ansa han i heile kveld. Han sov. Så vakker ein menneskeunge. Ei lita rørsle oppi brunene på han eller kring munnen, og ein tykkjer det kan ikkje vera andre englar til enn han. Ein minns der er folk som har mista ein slik ein. At dei kan leva? undrast ho. Lever gjer dei vel ikkje, men –
Da Didrik kom ut frå Karl Albert merka han at han var søkk full. Ja da, dit ned hadde dei fått han no, ut i sjølve svartnatta og pina. I dette her tilstande var det folk fann seg att som gladast, 157da lo dei og da song dei – dei var ikkje folk! Han for sin part vilde slenge seg ned som hunden nokonstads og sova ifrå det. Alt han hadde sagt eller gjort i kveld kom han i hug, og alt det som morgondagen venta på, men det var vanskapt for han, smått og likesælt så han ikkje vilde sjå det. Ein annan ein hadde sett i med ein song.
Vegen heim såg han ikkje, men den fann føtene av seg sjøl. Resten var han glad han ikkje såg. – Her er for landskapstrist for eit einslig menneske, sukka han. Nokre snøfjun kom ned, merka han. Og utant have hørte han snøbrake. Vêrskifte i vente ja, om Gud vilde og vêre føyde seg slik. Men kva skilde det han? Han som gjekk her?
Oppe ved garen kom han i hug noko han sa til Tale i går: Han vilde flytte i lag med Indiana. Ja kvifor ikkje? Han trong eit ungt og godt menske, han trong henne. Visst var han hardt skjenkt no, men likevel, det var inga løgn at ho kunde mane han fram på den rette vegen. No mintes han noko anna han sa, om at han vilde av stad og henge seg. Tale baud han hosebanda sine å henge i, dei heldt, let ho, for ho hadde vove dem sjøl. Ja ha, lo han, og svinga så opp vegen til kvennhuse.
Der kunde han ligge i natt, når han var hund, i kammerse der. Så trudde dei det som best høvde dem. Kom dei og leita etter han, nokon, så skulde ikkje det vera glømt. Å nei gu gjorde dei ei, san. Og det skulde heller ikkje bli glømt. God natt!
158Så, no låg han på mølnarbenken i kvennhuskammerse; no låg han på ryggen og hadde det tålig. Men ein ting var viss: han slo ikkje av, der rekna Vårherre gale. Han hadde lese hoss ein stormann at menneske har krav på evigheita. Det var ikkje for mykje, just. – Kom i hug, sa han, at at evigheita sjøldøydde når ikkje slike som eg kom der og heldt liv i henne.
Litt etter mintes han Indiana. Da var det nær på han gret, så rart var det: – Ho går der og ventar og trur på meg, og her ligg eg. Enno er eg ikkje lenger kommen nei. No såg han Ragnhild, ho tok i og rista han; så smilte ho og såg på han med desse rare auga sine og trudde ho hadde vunne over han. – Ja da, ja da, sa han. Eg veit da at når himmelen er så blå, og jorda så grøn, da er det meininga vi skal vera søsken all verda over. Men kom i hug, du, at det er det eg vil. Ja. Kom så i hug at eg veit alt om deg, og meir til om det trengs. Du, Ragnhild, du må ikkje plage meg nei, akt deg for det. For du veit eg vil deg berre vel. – – Kjerringa mi får greie snorkinga åleine her etter. Det var slik laga, det måtte slik bli. Nei, gud skje pris, velnøgd har eg aldri vore. Da kunde eg ikkje ha vore missnøgd, og kor vart det så av vona? Og kor vart det så av meg? – – Nei, Johannes, du var for mykje lik meg. Det kunde aldri gå. Men når vi no råkes, da er det ansles med oss båe to. Da skjønnar du meg, om ikkje anna.
Enno ein gong sa han god natt til alle samen, 159og så slapp han ut or mørkre han låg og halvpintes i. Det bar så lognt i veg. Det fekk bera dit det vilde.
Ragnhild vakna reint for tidlig, morgonen etter. Ho lyste på klokka og la seg til att, for enno skulde ho ha havt ein times sømn, – morgonsømnen er så styrkande for meg, hermte ho etter ein lat mann. Men sømnen var det uråd å finne att, det var ikkje ein gong råd til å ligge still. Oppe måtte der vera ti gonger bedre. Så stod ho opp.
Marka var kvit. Det tok henne med så glad ei undring, ei lykke, ho kunde ha helsa god morgon til alle haugane og fjella, til stranda og kva som for auga kom. Men ho hadde anna å tenke på, ho visste ikkje for vel kva det var. Ho kjente seg sterkare enn alt ho kunde møte, og det gjorde henne urolig den eine stunda og glad den næste.
Håkon han sov. Ja-a gu, som ho Gammalfaster sa. Kven var han der han låg? Ho visste det og visste det ikkje, – kvifor skulde der gå slike bevringar gjenom eit menneske? Jamvel no når han sov trudde han at han var vigd til ein tung lagna. Ho kyste han på panna. Det hadde ho gjort ein morgon før da ho stod opp og han sov, det var den morgonen, og no var det over to år sia den tid. – Men gå heller og gjera opp varme, sa ho til seg sjøl.
Der var ikkje ved i kjøkene. – Vi har gått i giftartankar i gåreftas, sa bo, og så gjekk ho åt vedskjule. 160Der var heller ingen ved, nokre digre lompar berre, og slett ikkje fanns der øks, kven hadde for resten venta det? Ein skulde denge alle dei karmenner ein såg og hive dem i kvennhusfossen, ja og så ta dem opp att, forstår seg, og banke dem tørre. No hadde dei drege vedøksa bort på saga, så no måtte ho dit.
Ho gjekk over haugen, for saga låg breiddmed kvennhuse. Enno var det natta, men der var underlig så lyst og kvitt. Det snøa, men det snøa berre kvit fjør; ein sette ikkje ein gong far etter seg i snøen, det som var så trøysamt. Snøfjørene skingla og vingla gjenom lufta, til dei nådde jorda og slo seg for, – ei skulde hit og ei dit, det var med dem som han Even sa det var med folke. Og så høgtidsstilt der var! Ho syntes det var stilla som lyste kring henne. Slik er det vel støtt for ein eller annan når dagen kjem. Som snarast kom det for henne det var ikkje ho sjøl som var ute og gjekk her i dag.
Endelig fann ho øksa og var på veg heim. Utom kvennhusveggen stana ho, ho hørte det gjekk inni kvennhuse. Javisst gjekk det, der var folk!
– Er det du Paul? seier ho, for det likna han å fara slik og tulle, og no skulde han jamenn –
Didrik kjem fram i døra. Han hadde ho ikkje komme i hug. Og enda hadde han vore som ei mare over henne heilt frå i gårkveld, han hadde vore i stilla kringom henne da ho gjekk hit, ho hadde slite og bore på han utan ho visste det; ho måtte møte 161han før Håkon gjorde det, for elles –? Der står han og småler til henne:
– Nei, gulle mitt, det er no berre eg den her gongen.
Didrik hadde vakna med eit brak, kom det for han: Fylla brast inni hovude på han, og hovude med, og enda låg han der og visste til seg. Der såg han vindauge, og utanfor det stod gamlemor Verda livs levande og gjorde seg kvit og blid. Eit brak ja, herre gud, når ein kjem seglande utor svarte ingenting og inn i folkevette med slik fart! Han drog seg bort til glase og såg ut. – Ja da, sa han til verda, eg ser deg mest, din hyklar der du er. No må du smile no. Du skal snart få anna å vita. Da var det Ragnhild kom med øksa, det måtte vera ho som hadde bråvekt han slik. Vårherre sjøl måtte ha sendt henne i denne stunda, gud signe han så sant.
Han skyndte seg ut. Og ho stod der og bia. – Det er berre eg ja, tok han oppatt og gjekk fram til henne. – Jaså, det var ikkje meg du såg etter no heller? Hm. Hm. Men da eg såg deg her, da takka eg Vakkermannen for det du kom. Kor trudde du eg heldt til i natt da?
– I natt? Eg trudde vel De var heime og sov som eit anna menneske. Nei for resten, det kom for meg at De hadde hengt opp Dykk borti uthusa nokonstads.
Ho vart vâr han gjekk ikkje med på gapsnakk i dag. Auga hans stakk henne djupt.
162– I dag må vi to freste å skjønna einannan, sa han. Han kom borttil henne og la handa på aksla hennes: – Du skal høre på meg no, Ragnhild. Endelig ein gong ja.
Ho veik eit steg att-å-bak og vart eldande heit i andlete, ho likte aldri dei kom henne så nær. Ho smilte, men auga stod strie i mot han. Han blunka ikkje, og ho blunka ikkje; slik stod dei eit tak. Da måtte ho gi seg, for han gjorde det aldri.
– Kva er det De vil meg no da? spurte ho.
– Ja no skal du høre på meg. Hit til har du aldri gjort det. For det første så skal du snakke til ‘n Paul og be han tenke seg om. Han, ser du, han eller ‘n Karl Albert har sett på elden nedpå Stranda. Eg kan føre vitne på det. No har eg kjøpt Stranda, men eg er redd ‘n Håkon og den andre har noko under. Vârsku dem, at dei tenker seg om. Eg er ikkje å spela med lenger.
– Men herre gud, er De vond da?
– Eg kan bli det, ban. Det står i di hand. Du skal få ‘n Håkon til å halde seg utanfor det eg har for meg; han må ikkje komma i vegen for meg!
Ho lo, ho var både harm og hånlig: – De veit godt at det er ‘n Håkon som har tenkt ut all ting der nede, både kvennbruke og resten. Det er hans. Gjorde eg min rett, så bad eg han vera kar denne gongen – kvifor skal han gå unda støtt? Han kjem reint bort han.
Didrik lo han òg: – Der sa du eit ord, Ragnhild. 163Det er bort han skal, du lyt ta han med deg til Amerika; så har han da fare frivillig.
Ho kvitna da ho hørte det. Hadde ho verkelig vore så redd at Håkon skulde rømme lande! Didrik kom eit steg nærmare, og ho veik unda.
– Du trur da ikkje han held ut å leva her? Etter det de to har gjort, – du veit: Kvitugla og arven etter henne. He?
– Skjemmes De ikkje, stotta ho. Men ho såg i det same at hoss dette menneske fanns der ikkje skam. Ho hadde ikkje drømt at menneske kunde bli så skamlaust.
– Ja ha, Ragnhild, berre sjå på meg du. Slik er eg ja. Bøyer du ikkje stivnakken din no, da er du ferdig her, og ‘n Håkon med. Da skal Gammalfaster gravast opp og obduserast, om du veit kva det er. Ja! Kva konster de brukte for å få testamente til, det er no den ting. At ho brådøydde da de hadde hivd meg på sjukehuse, det er ein annan ting. Kom i hug det, Ragnhild.
Ho fekk ikkje ord fram. – Håkon, Håkon! tenkte ho; resten vart borte for henne. Didrik kom innpå henne, vilde ta i henne og halde henne. Ho veik oppetter bakken.
– Du ser eg har deg no, Ragnhild. Du skal gi deg no. Eg elskar deg, eg har ikkje ord for det, herre gud, Ragnhild! Men enda meir hatar eg deg, hører du det? Dei som sett seg i mot meg her etter, dei lyser eg til helvetes: til helvetes på hålkeføre og nedover bratte bakken! eg tyner den og eg tyner 164den, eg legg det svart i kring deg visst du ikkje lystrar meg. Ja for eg slæst for ei sak!
Og så kaldflirer han til henne, det er drepande lågt og nær henne:– Om så enden blir at ‘n Håkon tek live av meg. Han har fortent eit fadermord.
Ho såg han sa sant. Dette var hans sanning. Der fanns ikkje botn i auga på han, og kva var der ikkje i dem!
– Du kjem ikkje her ifrå før du velsignar meg! – han tok etter henne på nytt.
Ho visste mange ting i same blinken, det var så klårt at det skar, men straks var det borte, og da visste ho berre at ho steig unda og at øksa fór i vêre. Han stod litt nedanfor henne, kven som no hadde sett han der, og øksa snudde seg i handa, og så gav ho han dasken, den han måtte ha. Ho la all si tyngd og makt i det. – Der!
Han tok i mot dasken med ein døyvd liten sukk, mest som han sanna med henne, og seig i hop. Der låg han. Ho såg opp og rundt i kring seg. Der var ingen til stades, der var ingen som gav det nokon ans. Ho ser på han att. Han er ferdig. Han har fått økshammaren midt oppi skinnhuva, denne rare skinnhuva han gjekk med støtt; der hadde vorte eit søkk i henne. – Men er der ikkje ein gong blod i han? undres ho. Var det likt! Nei da måtte han ha vore eit menneske da.
Det var det. Men der såg ho ei steinsnyte som stakk opp utor jorda, ho var merkelig så lik ein økshammar. – Dit skal du, mumla ho, og tok kallen 165og lingsa han nedetter til han låg med nakken mot steinen. Der låg han liksom han skulde ha komme stupande ned fra vassrenna, frå rennborden dei kalla. – Så.
Ho syntes det ropa til henne: – Kva er det du har gjort no, meiner du? Men så kom ho etter at det var ho sjøl som hadde sagt det.
Det var uhuglig så lett dette, sa ho seg da ho tok øksa og gjekk. Korles det no går eller ikkje, han Håkon er uskyldig i det; det vart ikkje han, san. Ligg i fred! No har verda vorte fri deg. Det kom sju år for seint.
Og no snødde det. Snøen kom veltande ned, han vilde gjømme all jorda. Ho var ikkje usams med han i det.
Boken er utgitt av bokselskap.no
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Romanen Medmenneske fra 1929 regnes av mange som høydepunktet i Duuns forfatterskap.
Familiekonflikten som driver handlingen framover er en konflikt mellom det gode og det onde, personifisert ved den unge gårdskona Ragnhild og hennes svigerfar, Didrik Dale. Midt i konflikten står Ragnhilds mann, Håkon. Ragnhild, som i utgangspunktet bare ønsker forsoning og gode ting, blir drevet til en fryktelig handling. Romanen handler også om hvordan hun må stå til ansvar for sine handlinger.
Romanens spenningsoppbygging er dramatisk og romanen ble senere også dramatisert (av Duun selv i samarbeid med Knut Hergel) og spilt på Det Norske Teatret med suksess.
Se faksimiler av 1. utgave, 1929 (nb.no)
Olav Duun er en av de viktigste nynorskforfatterne fra første halvdel av 1900-tallet. Med en bakgrunn som fisker i Namdalen i Nord-Trøndelag kunne han skildre tilværelsen langs kysten friskt og livaktig, i et språk som var preget av dialekten hans.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.