131I.

Øyvære var hans, så visst som han hørte Øyvære til. Ikkje så at han åtte det, for det gjorde væreigaren, kjøpmannen austafor, det var han som tapte pengane på det; han kosta på rorbuer og saltarhus og måtte så rive ned stasen og gi det bort å kalle. Nei men, Torger syntes all sin dag at være var hans, det var han som dreiv det og hadde andsvare for det. Dei andre her ute, dei var her berre dei, kunde flytte om det fall dem inn. Dei snakka om være dei òg, særlig om at det gjekk til atters med det, og at tidene måtte vel snu seg snart, men i samme stunda tenkte dei på brødmjøl, sirup o. s. b.

Det var med det som med den gamle fiskemåten, dei såg seglbåten var for gammaldags, men dei rådde seg maken, la inn ny skrå og vona at den gode gamle tida måtte komma att. Ho kom ikkje att. Det burde ho ikkje gjera heller, for gammalt er for gammalt, Torger sa tvi til det. Han rådde seg motorskjøyte og bruk der etter, enda han var 132berre unge guten og det gjekk i mot far sin vilje. Far sukka og tagde, den kloke snilde mannen: det fekk skje som skje skulde. Ennå vart Torger litt kald kring hårgaren når han kom i hug det.

Skjøyta vart berginga for dem alle her, som rimelig var; det tilstod far, og dei andre stemte i med, — som rimelig var det òg. Det var farvel til gammaltida, og ein lettna var det. Sia fekk det komma det som skulde komma. Skjøyta låg der høgborda og brei i sunde, det ga trygd berre ein såg henne. Ho var god å tru på, som være her.

Torger hadde spara og tent, og spara hardare og tent meir. Det var moro det, for være kunde ein kjøpe billig, snart. Men nett nå var det sveltihel i fiskarbygdene, ein fekk vera glad visst ein levde. Sia, sa han, sia bygg vi opp være litt etter kvart, det gjer vi, alle som er her, eitt hovud og ei sjel. Sjøtrolle Ludvik sa: — Du har sett sjela di på eit gale kort da. Andre tenkte kanskje det samme. Torger svara ikkje på det, han var ikkje noko god til å snakke med folk. Men dei trudde han lel, dei han brydde seg om.

Hamnen her var ikkje trygg, dei hadde rett i det. Han skulde bli tryggare. Men det var elles som ein tenkte det. Sjå berre havskipperen Erik Bergan, hit kjem han inn frå banken og ligg uvêre over, han har ridd av mang ei kule her. Han er slik laga han, at han lit på hamnen her for han lit på Vår-herre. Ein kunde sjå ut når uvêrsnatta var 133over, og da låg Erik i sunde med tomastaren sin. Eit hyggelig syn i være.

Der stod Erik på dekke, ingen annan kunde stå så still. Det var sjelden han snakka med nokon. Han trudde så fast på Gud. Slik var nå han. Fritenkaren kalla dei han, dei nedi behuse, for han trudde ansles enn dem på Gud, sjøl veit korles han trudde.

«Behuse» ja, det var noko Torger tulla og hermte etter ungane til denne enka som kom her. Ikkje så at han hadde noko mot dem som hørte til der, men han hadde ikkje noko med dem heller, slik. Dei var gode grannar, og det var nok, men når dei kom i dette huse sitt da vart dei villt frammande for han. Han var der nokre gonger, sat der og skjemdes eller halvsov. Han kom der ikkje meir. Det gjorde ikkje Erik Bergan heller. Han trong det vel ikkje, han. Det var ein kjær mann å vera i lag med.

Nei, Torger var ingen kar i religionen og dei ting, det låg bortafor hans liv. Det hendte han las seg poetisk på dikt, ein vakker song eller ei god forteling, helst ei som var litt langveges ifrå. Ja han las dikt om have òg, dei kunde få det godt til, somme. Vel og bra, men han merka ikkje meir til det når han kom utpå. Det var ikkje anna enn sjøen der, nakne grå sjøen, ein evig kvardag for fiskaren. Der gjekk båra og velta seg, der gjekk straumen og saug, det fanns ikkje poesi i det utan du dikta det sjøl. Han tenkte med kvart: Kvifor 134stemmer de ikkje opp, gutar, og kved for oss om den naturfagre straumen, han som plagar dønningen til å bryte i blanke stilla og som syg alt flytande nedunder for deg? Og om brottsjøen som argar deg døgne rundt og slit deg ut? Eller om nattvakinga og sommarskodda og om trevekers uvêre, om den evige kaffen der utpå, fans morgongave til havfiskaren, ja og så om børnskapstape og om tape og alt det som er sant og dumt for oss, som er live for oss? Syng ut, gutar, og gjer oss glade!

Det var ei side av tilvære. Tilvære her ute er firkanta det og ein viss mann likt, men det er da bedre enn dauen og mangt anna lel. Bedre enn behuse i alle fall. Og så har ein da vona, som vi kallar det. Vona for være her, om ikkje meir, mange har ikkje det ein gong. Det er vonlaust] rettet etter Tm. 1938: mange har ikkje det ein gong, Det er vonlaustmange har ikkje det ein gong. Det er vonlaust, ja vel, men det kan gå like bra for det.

Så kom der ei lita von breiddmed. Ei anna side av tilvære. Det kjem når vi ligg i land og ikkje søv like vel. Det var ei gjente.

Det hadde vore gjenter før, tålig mange av dem, han hadde set på dem og tenkt på dem, og så var det Olina her heime som han ikkje tenkte på, som han ikkje kunde tenke på ein gong. Henne tenkte far på, dess verre.

Nei den gjenta han fann, ho var ulik dei andre, — slik som det skal vera, sa han seg] som det skal vera, tenkte han Tmsom det skal vera, sa han seg. Straks han såg henne tykte han at ho var gjenta for han, dei andre fekk finne seg andre gjenter.

Far måtte nok li eit tap der òg ja. Og det var 135ikkje nokon hugna å komma i hug det] hugna å tenke på det Tmhugna å komma i hug det, for far var så stillfarande ein mann, så levande og god all igjennom, tenkte stadig ut det beste for ein, gjorde støtt det han meinte var rettast; ein gammaldags kristen (som fór hu-stups til helvete, meinte dei i bedehuse). Han såg for seg at Olina og Torger skulde bli eit par. Det låg på han som ein hellig plikt.

Frå først var det ikkje slik meint. Far var enkemann, dei trong hushjelp. Han hadde henta henne hit da mor hennes døde, gjenta var så vidt konfirmert da. Torger hadde ikkje noko mot denne hushjelpa, tvert i mot. Vesle rundlette Olina, du fann ikkje maken til slik snild og flink skapning; ho gjorde alt slavearbeide for Torger, foruten sitt eige] forutan sitt eige Tmforuten sitt eige. Vakker var ho òg, sa dei, så rundøygd og kvit-tennt og så lykkelig smilande. Far såg på henne med eit faderblikk. Torger likte henne ikkje bedre for det.

Så var det denne roren deres til marknaen. Far skulde ikkje dit den sommaren. Torger vilde i veg for skikks skyld; dei andre frå være hadde alt fare. Olina sette på ho vilde vera med. Far drog på det, tykte visst ikkje om at dei fór to-eina. Men han ga etter. Da såg han så rart på dem, særlig på Torger. Torger vilde gjerne ha hjelp til å ro. Dei var vel i 17–18 åra den gongen.

Stund og anna kom han i hug korleis far såg på dem] korles far såg på dem Tmkorleis far såg på dem: som han var gud eller prest og sa amen til ferda deres like vel. Slik såg han på dem da dei kom att òg. Som der hadde skjedd lagna og viktige ting.

136Ingen verdsens ting hadde der skjedd. Det var nifst at eins eigen far tenkte så usømmelig. Men det gjorde han ja, arme mannen, der han gjekk og var gammal og ønska godt for dem båe to. Rett fram sagt, han trudde Torger hadde missbrukt gjenta, at han var æresforplikta til å forlova seg med henne. Han venta til fånyttes. Det òg tilga han, etter kvart. Han dømte med seg sjøl at her skulde Olina bli, til eit levande minne om svikferda mot henne. Men slepte han vona tru?

Olina stellte vel med han da alderdommen og sjukdommen fall over han.

Torger tykte at for han vart det umulig å tenke på ei gjente meir. Men det vart ein mon lettare å bera da han fekk skjøyta og det nye sjølive å tenke på, men lyst vilde det liksom ikkje bli i kring han.

Olina ga visst ikkje opp trua på at ho skulde få han til slutt. Ikkje før han fortalde at han hadde ei gjente austafor. Dei såg vantruen på han da, både ho og far. Det samme gjorde dei da han la i veg og skulde hente henne hit. Gud veit kva dei gjorde da han kom heim med henne.

Første gongen han såg denne gjentungen der aust hoss folke sitt, vart han lei seg. Der er skapningar nok som er verjelause med dei veks opp, som li hundlive på jorda. Ein har herda seg mot det. Men der er andre — ja ein er ikkje rå nok til å sjå at dei har det vondt. Han mintes henne stadig, ho var så 137bleik og grannvaksi, ho burde aldri tent hoss så hardt folk. Og så hadde ho denne broren sin: ho lei vondt ved at han gjorde det samme, kom knapt nok i hug ho sjøl var til. Han kunde visst ikkje gjera noko for dem.

Ho var i slekt med kona i huse, han med mannen. Dei var gniarfolk!

Andre gongen han kom der vart han glad. Ho såg verkelig på han, og det gjorde ho så fritt og trygt, han hadde ikkje møtt så opne menneskeauga. Mest som ho visste at han var ikkje farlig. Ho glømte å blunke når han snakka til henne, men best det var drog ho ørande lite grann på smilen, tykte vel han var samme dummingen han som dei andre, og snudde seg til arbeide sitt. Ho var så vidt konfirmert.

Men ho var enda meir skrinn da han såg henne att, enda meir trøytt og vonlaus. Verst var det lel når ein såg henne for seg i tankane. Ho kunde umulig leva stort lenger. Han vart nokså frammand for seg sjøl da, vilde mest be om han fekk koste lik-kista hennes, — det skulde bli kiste det! —, eller så fór han innover og flytta henne der ifrå. Det vart som ein sjukdom i han. Dette opne blikke, denne dødsmagre gjentekroppen, som like vel var mjuk og ledig og heldt seg bein i undergangen] bein midt i undergangen Tmbein i undergangen, denne smilen ho gjekk og bar på innvendig, ei tru eller kva det var, heile soga hennes slik ho dikta seg i han, det var med han ut på have, var med han i sømnen òg, ja han møtte det på 138moen midt i brennsteikte eksisen. Da gjekk det for vidt, måtte ein vel seie.

Han heldt på og vart ein ordlausing mellom dei andre, han måtte ta seg på tak når han skulde svara dem. Men stundom kunde der komma som ein lovna ned over han, så han kjente seg sterk nok for kva det skulde vera, for gjenta kunde ikkje bli anna enn hans. Han òg skulde ha ei gjente!

Han sa til kommandersersjanten i ei slik stund: — De synes det er stort å styre kompanie inn i leiren her De. Men har De segla eit farty] rettet etter Tm. 1938: har de segla eit fartyhar De segla eit farty inn på ein frammand hamn i mørkre og uvêre nokon gong? Nei ikkje eg heller, sa han og lo, men i kompanie her er eit par som har gjort det mange gonger alt. Og så veit eg det De ikkje veit, tenkte han og lo innvendes. Hang berre live i gjenta eit år til, da skulde han snu på lagnaen hennes! Ho heitte Borghild.

Eit skinande eventyr å tenke på: at ein gong kom han til å løfte henne og bera henne, ho sat på armen hans så levande ho var, kanskje så lo ho ein liten stubb òg, med seg sjøl om ikkje meir. Da var sjøen blank ja, berre speielen alt have utover. Han òg skulde ha ei gjente.

Ein gong var det sundag da han var der aust. Ho låg i arbeide som vanlig, gjekk i verste arbeidshyre. Ho kom inn på kjøkkene med eit stort fang risved, og vilde svinte seg ut att. Da reiv ho ein stor lapp av skjørte sitt, han hang der og dingla breiddmed ei stor flerre. Ho vart brennheit i kinna, 139vilde komma seg ut usynlig, men så hendte det uhendelige: ho såg opp på han og smilte. Eit ørfint stjernerap av ein smil, eller gud veit om ho ikkje lo òg, men ute var ho. Auga hennes lo i alle fall. Så nær han var ho den stunda. Det var rart, sa han seg, at dette live kunde vera så pass rart som det var.

Næste gongen snakka han til henne. Det hadde komme for han] Der hadde komme for han TmDet hadde komme for han noko nifst. Dei kunde bli vâr henne, somme av dei andre; det var ikkje rådelig å dryge lenger. Han var ikkje særs modig da det bar til. Skulde han vore så redd sjøen, da hadde han rømt være for lenge sia. To dagar låg han vêrfast der aust, men dei fór som fjør i vinden. Henne såg han mest berre skymten av da og da, ho låg i rave støtt.

Ja ja, så steig han i vegen for henne, det var straks utom kjøkkendøra. Ho hadde den vesle vanen at ho fingra ved ein liten halsknapp når ho stod framfor ein. Ho såg på han og såg ut i lufta, det eine like rolig som det andre. Skyene fauk over hustaka, regnelingen kunde komma i næste sekund, og Borghild stod på sprange og lei vondt.

Han smått svor inni seg at kom farbror eller kjerringsøtta hans nå og ropte på Borghild, da tok han gjenta og sprang med henne. Han kunde ta med broren hennes i samme vase, kven han nå var eller ikkje.

Og så snakka han alvor til henne] snakka han ålvor til henne Tmsnakka han alvor til henne. Det var eit målstrev å få det til. Fuglane må veta kva han sa, 140men han fekk da fram det meste. Han ansa at auga hennes vart unaturlig store først, men så vart dei smale. Dermed lo ho, stirde på han og lo av han og sprang sin veg. Ho lo visst godt òg; der er noko til unådig hjarte i slike småkrek. Han laut trøste seg etter kvart med at ho lo nå ikkje sist. Han hadde visst nemnt dette med å hjelpe henne, — utor dette gråkalde bondehelvete, sa han da?

Det laga seg slik at han måtte innover ein vending snart att, han var med i eit styre] han var med i eit lag Tmhan var med i eit styre, og nå krevde dei at han møtte opp. Og han møtte opp ja. Nei for det var mest som heile være og velferda der ute stod på spel. Kom ikkje ho dit, da var der ikkje stor vona i det. Han var så reint for einslig] reint for åleine Tmreint for einslig.

Han gjorde pina stutt. Han gjekk beint inn i kjøkkene, dette velvyrde garmannskjøkkene der dei forbanne meg kokte kumat all dagen! og åt han opp sjøl ventelig, gud signe bøndene og kjerringane og kyrne deres! Han for sin part han kom utanfrå havsnøda eller der i kring.

Men han snakka folkelig til henne straks dei vart toeina ei blink. Dei fekk elles god tid, husmora hadde ein vev for seg. Borghild hørte ansles på han denne gongen, stod og snudde på den vesle beinknappen oppunder halsen og tok det rolig. Det var elles herlig å sjå, for nå var det liknament til hals på henne, så rund og fin, og ein dåm av rødlett kom der opp i andlete hennes.

141Det var underlig kor ho hørte på ein når ho vilde. Men det var bror sin ho tenkte på, det fekk han veta sia, guten fór og tulla seg bort i galne ting så ho måtte få han der i frå. Javisst lo ho denne gongen òg, men ho var alvorsam for det, reint lei seg.

— At De skal vera så dum De òg! sa ho. Ho lo enda ein stubb, åt både det og det.

Han lo litt han med. Og så venta han. Slik dei hadde venta der ute somme gonger: Kjem storsjøen og tar oss i natt, eller kjem han ikkje?

Da lysna det til i andlete hennes. Ho såg nærgåande på han, der var visst tusen små låttar i andlete hennes, ho måtte vera både redd og glad, men tirande modig var ho i alle fall, som ho vilde hive seg ut i lause lufta. Og så spurde ho med ein farlig liten smil:

— Enn om eg ikkje vilde skiljas frå bror min?

Kva han svara til det, det var nå vel likt seg, vilde han tru, men han tok henne i hand på at broren var velkommen. Ein mon bleik vart ho da, fri det var nok] vart ho da, men fri det var nok Tmvart ho da, fri det var nok heller ikkje han. Og var dei forlova nå, eller var dei det ikkje? Det var live om å gjera at ein visste det, men det fekk vera som det var til så lenge. Han fekk sagt at han kom snart og førte dem der ifrå, på prøve, sa han visst. Det var lenge enda til ho kunde bli lykkelig, såg han, og straks etter såg han at ho stod ikkje der lenger.

142Han fór ikkje heim med stor vona. Ikkje tykte han at han trong stor vona heller, det var merkelig nok som det var. At slike ting kunde hende ein grå fiskarmann?

Midt i svartaste tida, i lyse sommaren og sømnløysa, kom der brev til han. Ei vaksenmanns-skrift, såg han. Og så var det frå henne. Alt i verda er kanskje ansles enn ein trur, han fekk ikkje svimle for den tanken.

Ho bad han komma og hente dem, «etter ord og avtale», stod der. Bror hennes var jaga utor tenesta, slik og slik. «Du er den einaste eg kunde be om slikt, du er ein venn i alle fall,» skreiv ho, «eg har tenkt mykje på det.» Ho sa at ho torde ikkje lova for mykje, ho vilde vera ærlig og seie som det var, men ho skulde arbeide] ho vilde ikkje lova for mykje, ho vilde vera ærlig mot han i alle fall, ho skulde arbeide Tmho torde ikkje lova for mykje, ho vilde vera ærlig og seie som det var, men ho skulde arbeide og vera snild så langt ho rakk, og broren skulde ho gå god for, — «han er det kjæraste eg har, det veit du vel?» Ho skreiv så sant som eit menneske kan få det til. Det trøsta han storveges det. Han var ein modig ein da han peisa i veg austover.

Bubblan kalla dei denne farbroren hans. Kjerringsøtta burde dei kalle Blåa. Berre dei nå var så kloke at dei tagde. Dei gjorde det.

Dermed, så å seie, var ho om bord hoss han. Det var ei stund da motoren kom seg i gang. Det var særlig eitt han vasa og tenkte, at der kjem Øyvære seglande mot meg med framtid og full musikk. Elles så hadde dei gråvêre utover. Men to gonger smilte Borghild til han, ein gong da ho skulde 143koke kaffe om bord, og så da han hjelpte henne i land. Siste gongen var der ein angst i det, ei bønn om nåde eller kva det var, men det var da visst som ein lovna òg: — eg skal vera djerv gjente, det svær eg deg!

144II.

Der var husrom nok heime. Far hadde alt flytta inn i vestre stua. Det var kjøkken og kammers til, og loftsrom ovanpå for Olina. Torger og Borghild fekk resten av huse. — Her er det rom for mange, sa bror hennes da han hadde set det over, men ho less som ho ikkje hørte det. For det første låg ho på eit loftsrom og broren på det andre, Torger nede i sengkammerse.

Der hadde Olina, vesle purka] rettet etter Tm. 1938: Der hadde Oline, vesle purkaDer hadde Olina, vesle purka, reidd opp i båe sengene. Det aller finaste ved Borghild var at ho var så ulik Olina.

Olina ja, ho hadde kanskje sorg, på det vise det var, ho ga han eit lite hånsord gong og annan. Ein gong daska han henne bakpå ein av dei elskelige rundingane hennes og sa: — Nå er det din tur, i veg med deg, ut og fri! Ho snudde andlete mot han og smilte, synte det ho åtte av tenner, 34 alt i alt. Nei henne var det ikkje farlig med. På ein måte var der inga Olina] rettet etter Tm. 1938: var der inga Olinevar der inga Olina etter Borghild kom dit, og far sat reint tomhendt med denne dommen. 145Nå kunde Torger ha fortald han kor skyldlaus han var i den saka, men nå var ikkje det noko å fortele. Hunden han ta kor vondt det gjorde] Fan han inderlig kor vondt det gjorde TmHunden han ta kor vondt det gjorde i alle dei åra!

Far såg venlig til Borghild] rettet etter Tm. 1938: Far såg venlig til BorgildFar såg venlig til Borghild og bror hennes. Han vilde ha gjort mykje for dem om han kunde.

Nykommarane såg seg om. Øyvære var ingen by nei, men ennå såg dei det ikkje heller, det var berre eit eventyr for dem, særlig for Arne. Og her var dei, det var eventyre for Torger, var det ikkje bra urimelig? spurde han seg. Det var merkelig kor all ting vilde seg for han.

— Du er ein tulling, sa Borghild ein dagen, kvifor vilde du ikkje heller ha Olina?

Olina var noko still den dagen dei rusta seg ut og fór til kjerka, da dei hærbudde seg til stordåd, som han sa denne brorgalningen hennes. Borghild var stillare enda, og ikkje så lite bleik. Men, ho sendte da ein annan stakar eit blikk like vel. Det var drømte ting det for ein sjøsliten ein.

Han kjente ikkje liv i handa hennes, da dei ga einannan «hendene derpå»; men ho var der da, inni handloven hans.

Halve være følgde med innover. Noka bryllopsnatt dei pratar om vart det ikkje, og ingen sørgde over det. Heile sverta natta over på eit «privathotell», og far drakk seg full ved borde og sovna; det vart vel siste festen for han. Dei andre stomla til sengs og sov der det fanns rom. Brurfolke låg på stasromme i lag med eit anna par.

146Om morgonen vekte ho han med ein kyss. Har vi fleire vitnemål nødig? dikta han og tenkte.

Etter ein larmande og litt dum frukost bar det i palinga] (f.), (av pale v., ro sent) i sakte fartpalinga vestetter. — Gå vestetter, unge mann! sa dei i Amerika i farne tider. Torger Tronson hadde all tida sagt det samme, og nå gjorde han det.

Høgare dag stod aldri over have her, himmelen hang som blåaste vona over alt du såg. Ein kann bli så poetisk at det er ei nød. Små kvitskyer hang ute i synsranda, vilde syne kor milevis langt det var dit ut. Skjæra hildra opp og gjorde seg ukjennelige, men dei folka seg til att når ein kom nærare. Det gjer all ting, det, trudde Torger i dag.

— At denne motoren kann halde på slik og gå? undra ho seg. Noko finare hadde ikkje vore sagt om bord i ei skjøyte, her i lande da. Motoren, svarten, han banka som eit hjarte han, men der var ingen til å seie det.

Borghild sa velkommen heim til han. Det var blide ord å høre, om ho smilte aldri så fattig.

Arne var han ein frammandvoren ein. Han såg mest ikkje søster si (og ho såg berre han den tida), han gjekk opp i sjøbruke han og anna som var nytt for han, kunde mest ikkje bie til dei skulde ut. Ein gløgg kar for resten, det var ikkje til å tru kor fint han bonden gjorde båten og motoren rein. Torger sa til Borghild: — Han er rettelig ein smed, er han. Herre gud kor godt blikke hennes vart mot han da!

Torger måtte smile åt seg sjøl stund og anna. 147Det fór eit vanspark] (n.), stakkar, uslingvanspark av ein måse her i vår, i tid og utid, han var jamkvit over all sin kropp. Dokteren sa det måtte vera ein albino, ein vantrivning i farga. Torger hadde ofte skjemdes over at han var så lyshåra. På moen kalla dei kan Kvitingen, og dei brukte han å gå etter i fjøllden] (n.), mengdefjøllden, sa dei. Han skaut fuglen, den skulde ikkje fara og spøke og minne folk om at dei var to slike her. Ein kunde få albino-ungar med eitt mindre.

Albino-ungar, tenkte han ja. Han måtte visst tru på storken den tida.

— Må eg flytte ned nå da? spurde Borghild første kvelden etter bryllopsferda. For skams skyld, la ho til. Ho sa det på den sorglystige måten sin. Ho såg på han med eit blikk av samme slage; det råkte midt i blinken.

— Du kjem da vel til meg? sa han.

— Ja da, svara ho, men ho var ikkje større lik Borghild da.

Der hadde vore gjenter før, og eit par av dem hadde han vore nærgåande mot, på trass mot far var det visst. Sjøl veit kor nær dei tok seg av det; han visste heller ikkje kva han gjorde om det. Ein gong las han i ei fillebok, der var ein ung ektemann som «venta» på kona si i aldri så lang tid, for ho skulde komma av seg sjøl, skulde ho. Usedelig gjerning! sa han den gongen, mannen burde vore sendt til dokteren eller dyrlækaren.

Borghild, arme, ho hadde aldri komme av seg sjøl. Gud glede henne slik ho var. Nå ja, ho var 148ikkje den som gjekk frå lovnaen sin. Gud gi ho det hadde gjort, tenkte han med kvart, men slikt tenker ein da ikkje, da var ein albino da. Ja ja ja. Han gjorde seg skyldig i ekteskapssynda mot henne.

For resten, Borghild og bror hennes var berga dei. Det var trøsta hans. Og så var det andre ting å tenke på. Det første var å få i agnsild og komma seg utpå. Det gjekk da det. Men pina var, nå som før, at fekk dei fisk, da var det lite å få for han, og fanns der pris, da var helst ikkje fisken å finne. Eller utlendingane tråla med seg børnskapen] (m.), fangstutstyr til fiskebåt, særlig garnbørnskapen deres så dei var glad dei fann att ein stubb eller to. Men dei var heldige ein gong i mellom. Og så synte det seg at Arne-guten ikkje var for katten om bord, — når han da ikkje datt over ende og sov midt i arbeidsria.

Borghild var glad når dei kom att. Det var inga lita spaning ho gjekk i med dei var borte. Visst var det broren ho særlig kom i hug, men ho såg da den andre kroppen òg. Ho ga han den varmen ho hadde å gi bort. Og så vantrivdes ho ikkje her ute, var ikkje det bra livsfriskt gjort av ei gjente som henne?

Noko av det finaste i dette dikte om henne, det var at ho kom seg etter kvart. Jamenn gjorde ho det, ho hadde snart andlet og skapna som eit anna kvinnemenneske, ho var reint mjuk å ta i. Der grodde fram som ei smiledokk i eine kinne hennes.

Ein annan ting måtte ein òg bli glad i henne for. Ho tok seg nær av matløysa i være, denne fôrnøda, 149som ho sa for spøk. Det såg ut som folk skulde svelte derifrå. Dei måtte hjelpas åt så langt dei rakk, og Borghild var den ivrigaste i det. Men ho kunde sjå tungt på han med kvart. — Dei syg deg ut! sa ho. Det lo han til, og sa dei var to om skaden. Litt pengemørkt vart det kanskje for dem ei tid, men ikkje i morgo.

Nei det rakla og gjekk. Om dei nå just ikkje fekk barn; og det hasta det vel ikkje med? Han kunde ikkje ein gong ønske så vondt over henne, ho var berre barne sjøl. Ja og så var ho mor for denne bror sin, men han hadde nok klara seg utan henne nå.

Han måtte dei like, alle på båten, men det fall dem ikkje lett å tru noko større på han. Han var snart lei fiskarlive og være her. Berre han ikkje vart lei søstra òg, tenkte Torger.

Korles det vart å vera henne da, det vilde ikkje Torger tenke på. Elles kunde han vore glad om han fór sin veg, kanskje.

Nokon kvar hadde sitt å stri med, eit ekteskap eller verre ting. Her kom ei kvinne med mann og barn, og nå gjekk ho øya rundt og venta på han, i år og dag. Som ho spådde ulykke over heile være, var det ein som sa. For tull skal dei seie om dei er aldri så kjeftlause.

Torger hadde venta ei ulykke. Det er klokt det, men det hjelpte ingen ting.

Han måtte i veg etter dokteren. Det var rimelig 150vêr å kalle, og Borghild vilde at Arne vart med, han skulde ikkje vera mindre mann enn nokon annan i være. Det var modig tenkt av henne det.

Austi farvatne ein staden kom dei ut i stoplesjøen, han var rettelig nask mot dem. Arne fer fram og skal sette fokka til, i det samme Torger vil be han om det. Da kom ulykka veltande inn over luv] (m.), side av fartøy som vender mot vindenluv baug, ein veldig foss av ein straumsjø, og da den fór, da hadde gutstakaren òg fare.

Samme kor lenge ein låg der, borte var borte.

Ein lyt fara heim att på ømse vis. Det kan vera fan likt. Han var ein rovmåse da han fekk Borghild hit ut!

Borghild kom seg over det. Han hadde aldri trudd eit menneske kunde sørge slik og enda bera det. Det heldt på og sleit ut han med. Han ønska mest ho hadde hata han etter den dagen. Ei natta sa ho til han: — Det er for ille at ikkje du heller får sova. Ein annan gong sa ho, og strauk han over panna så det isa i han: — Du må tilgi meg dette! Måle hennes var heilt nær han. Det òg strauk han og isa.

Ein kunde sverje hardt i slike stunder at ein skal bli eit bedre menneske å leva i lag med. Men jamvel ein havhetning veit litt for mykje om seg sjøl til det.

Det var ho som vart eit bedre menneske av det. Særlig mot han ja, men mot dei andre òg. Da først vart det vondt at ho ikkje fekk barn. Men, som han alt visste, ho måtte under dokterhand før det kunde bli. Kven vilde plage henne til det?

151Ein gong spurde ho han om han var svært glad i barn. Han svara som sant var, at det fresta dei han ikkje til, dei barna han hadde set. Det vart ho glad for; ho kunde bli så takksam i auga. Men litt etter kvart såg han, ein død bror blir ikkje noko barn for ein i lengda.

Ved den tida døde far. Han hadde gått og vasa i sømnløysa lenge, han som ein annan øyværing i den alderen, slik hemnar sømnløysa frå ungdommen seg. Borghild sa til Torger ein dagen: — Han far din ser så rart på deg? — Ventelig fordi det er han som lyt i veg først, svara han.

Slikt seier ein vel når ein er dum og lykkelig nok. Auga til far hadde liksom tatt vare på denne dommarmina hans. Elles såg han berre sveltihel for seg og Olina, — kva var ein trefire tusen kroner?

Det var førejulsvinteren. Dei var ute etter kveita, men ho hadde reist i lag med utlendingen for lenge sia, så dei fekk nøye seg med litt matfisk og ta levemåten elles på borg. Enda åtte for resten Borghild og Torger både hus og skjøyte å låne på.

Far datt på ein hålkekul og vart liggande. Han hadde all sin dag vore så frisk i magen, som ei god klokke. Nå var det den som tok skade. Dokteren visste ikkje noka råd] ikkje noko råd Tmikkje noka råd.

Han låg og døde så smått. Han hørte på dei frå bedehuse òg nå, tok i hop hendene og sukka tungt. Ein natta spurde han etter Torger. Han stod like ved senga, og han bad Olina gå ut. Far kremta og var urolig. — Det er ho mor di! kvinka 152han. Der etter fortalde han, så godt han vann det:

Da Torger kom til verda hadde dokteren sagt til far at mor måtte aldri komma på den vegen oftare, det stod ho ikkje ut. Og det hadde han lova, for Gud sjøl. Det var ein dom. Men så kom ho på den vegen like vel. Ho pintes meir enn nokon var godtil å minnast, før ho slapp utor live. Far hørte det visst nå, han såg slik ut.

— Eg visste ho måtte døy om så gale hendte, sa han. Eg visste det da? Å jau, herre gud, det gjorde eg, det gjorde eg. Om ei stund sa han, der rann ein fred over andlete hans: — Men eg døyr rolig. For det var ho sjøl som vilde det slik. Eg må vel ha ein gjentunge òg? sa ho. Men, klaga han seg att, — eg veit ikkje kva ho tenkte da. Eg veit det ikkje! — — Ho var lyslett som deg, Torger. Ho sa så lite. — — Eg kan da ikkje tru ho hatar meg? Ikkje nå lenger?

— Tvert i mot, svara Torger. Ho er i kjærleiksverda nå. Kom deg etter! hadde han så nær ønska.

Ja for menneske har da fått dødens nådegave. Og døy fekk han. Men slik hadde han gått og plaga seg og dømt seg, derfor la han dom og plage over sonen sin med, og resultate av det var at Borghild kom hit. Det var ein luftig tankeveg det, om ein vilde gå han.

Olina arva det som var att etter far, og budde i huse, slik far hadde ønska det. Borghild hadde ikkje noko mot det, tvert om. Ho likte henne, om nå Olina just ikkje gjorde gjengjeld.

153III.

Litt ansles var det med dette ulykkesmenneske dei kalla Enka.

Ho gjekk der rundt øya med dei to ungane sine. Det var ikkje ulikt til ho vilde syne fram ulykka si, men det var ikkje slik meint] men slik var det ikkje meint Tmmen det var ikkje slik meint; ho var ikkje dum, det såg du i andlete på henne. Ho var berre så gudsjammerlig ung. Men ho hadde ein særskild måte å føre seg på, som stormodigaste bydama, ho bar bringa så hjartans frimodig. Og blikke hennes, om du møtte det, det gjekk over deg som skya går over skjære, som månen skrår sunde her ein hende gong.

Stakars Arne med han levde, han var visst bra fortulla etter henne, Borghild nemnte det av og til, halvt som det skulde vera til last for Enka. Ho fekk det ikkje ansles til enn at Enka hadde lagt seg etter han, det var synda og uskylda det. Torger smilte aldri så lite når han kom i hug det; det er ikkje berre kvinna som smiler over mannen, det kan vera så ømse slik, og den eine er den andre like kjær] den eine er like kjær for den andre Tmden eine er den andre like kjær for det.

154Borghild såg det òg etter kvart, at Enka hadde eit auga etter han. Det var likt til det gledde henne, på einkvart vise. Men da hadde alt Borghild blitt eit nytt menneske mot han. Ho hadde komme sjøl til han. Det hadde hendt, det uhendelige. Ho var berre varme og liv mot han. Det er smått om ord for slikt.

Den dagen, eller var det natta, da ho openberra det for han, den glømte han ikkje. Ein er berre eit lite menneske, om ein trur seg nokså havsalta og herda. Det var som når dei spela musikk av det høgare slage, du kunde ikkje bera det, men du bar det lel.

Nei det var natta og vinteren den gongen, han syntes berre det var ein sommardag. Stille vakre midnattsleite var det. Snøflisene kom lysande nedgjennom lufta, månen stod med ein gulkvit krage kring andlete, ei heil naturskildring berre han, — og så var det vel ikkje anna enn varsle om meir snøvêr. Det hadde vore ein frostrik vinter og stadig meir snø, nå var det òg vakkert. Det var første gongen han syntes at sunde og strendene sov. Dei sov fagert der dei låg. Synd at verda skal gå under ein gong. Om det er aldri så lenge til.

Folk sov dei òg, dei andre. Gud veit kva dei kan ha opplevd, kvar for seg. Dei er da med om bord i live? Han sa godnatt til dem alle i hop, men han vart sittande på sengekanten sin og sjå ut. Borghild sov snart ho med.

155Der kom utenkelige tider for han. Men evig godvêr? undra han seg. Nei det har vi ikkje opplevd, og det kann vi vera glad for. Vi treng ikkje ottast for det heller, slo han fast.

Borghild hadde snakka med Enka nokre gonger, ho fresta å live henne opp litt. Enka var kanskje for nedtukta til at ho kunde glede seg over det. Eller kanskje ho hadde for stor ro i seg sjøl. Han hadde lagt merke til det før òg, at kvinnene er som nakne for kvarandre, eig ikkje skinn som kan verne den eine mot den andre.

Borghild og Enka, dei to burde ha funne einannan. Men det gjer dei aldri, såg han. Den eine hadde mista mannen sin, den andre hadde endelig funne sin. Den avgrunnen torde dei visst ikkje sjå ned i. Og så var det ingen avgrunn, det var ei bru. Ja slik kom det for han.

Og slik var det. Da lykka kom til vesle gjenta hans, da kom reddhugen luskande etter. Angsten gjorde auga hennes vakrare, dei viste nye leter, syntes han, himlar og hav, syntes han. Men det var for vondt å sjå. Kunde ho slett ikkje tru ho berga ein ting som var henne dyrverdig? Å nei, ho hadde vel ikkje hatt det slik. Torger visste ikkje noko å gjera ved det.

Han hadde snakka ein del med styfaren til Enka, han kom her i sommar. Alt frå første stunda var det greit mellom dem, at være det burde leva. Dermed var dei venner å kalle. Helmer heitte han, ein greiskoren bonde; han helsa høgt og truverdig 156når han såg ein, tykte liksom at det var bra dei var til båe to.

Helmer meinte det ein dagen her, at hamnen i sunde den måtte dei kunne rette på sjøl, — kor mange mann var dei i alt? Nei staten! song han ut, tru heller på sjøormen. Der har vi steinura, sa han og var låg og faktisk i måle. Og slik steinur da kar! Finaste byggesteinen eg har set. Når vi murar att det gape der mellom skjære og odden, da monnar det, — ja du har set det du òg.

Til sommaren gjekk dei i gang, let han. Når dei manna seg på det heile mannhusingen, frå tidligaste våren av — ikkje sant?

Slik snakka Helmer, men han sa mangt anna vettugt. Enda han var visst ein tagal mann, ein som sa det meste med seg sjøl. Dei likte han kanskje ikkje ennå, dei andre. Og Sjøtrolle var fienden hans, men om det sa Helmer, at han og eg vi høver i hop vi, som halsen og reipe, berre vent.

Det var ei soga for seg, å sjå kor barnslig han såg etter stydotra si, liksom han var ingenting og ho og barna var alt. Javisst måtte Torger og sjå etter henne. Som du vilde sjå på ein dødsdømt ein, slik på lag.

Han heldt Borghild fast og såg henne i auga. Slikt var vanskelig konst, for han meinte det så alt med seg. Ho smilte sannferdig til han, vilde seie at ho trudde da på han. Men bakom der var det visst godt om angst. Var det være her, tru, 157som vilde tyne henne? Nå ja, slikt noko var der ingen å spøre om.

Sia ein gong hadde dei møtt Enka oppå haugen, med Helmer og ungane. Dei prata litt om vêr og vind, der stod ein stor stas-ting til regnboge sør i hav, så gjekk dei kvar sin veg. Da seier Borghild:

— Det ser ut som du hatar denne Enka?

— Pøh! bles han. Det har eg vel ingen grunn til?

— Nei eg skjønner ikkje] eg skjønnar ikkje Tmeg skjønner ikkje det, sa ho.

Der var ein djup sukk i det. Det gjorde beistelig vondt. Men han visste ikkje anna å trive til, han lo og hermte Helmer:

— Kvar gong høna får ei ny tann seier ho òg noko vislig.

Det var da ikkje så reint uhøvelig sagt det? Og der fór skymten av ein smil over andlete hennes. Men ho sa ikkje noko meir. Heller ikkje visste han noko meir å komma med. Han mintes det han sa ein gong, at helvete er fort tilrigga: Steng to snilde kjerringar inne i eit rom i paradise. Det våse hadde han ventelig hørt av ein som var like så vis som han.

Det urimelige var at han, ein fiskar og ein einfeld mann, skulde komma ut i slikt. Andre visste kanskje orde som måtte til. Han laut finne det han òg, — for det måtte han det! surra det i tankane hans. Borghild var ikkje slik at ho burde lide vondt, der fanns ikkje rettferd i det, fanns ikkje vett i det. Og her gjekk han breiddmed h158enne og var fåne; han kjente han såg ut der etter.

Her må vera einkvart gale i verdensordninga, syntes han. Denne kjærleiken tar frå oss både hug og hått.

Borghild snakka om andre ting. Så pass til menneske var ho.

Her måtte einkvart hende, om det var aldri så hardt, så dei kom ut or denne gråskodda. Han tenkte så villt somme stunder, at han var nær på å klaga seg for denne vismannen Helmer. Han måtte da òg ha tulla og vore borti einkvart dumt? Ja, men visste han stort meir for det? Menneske kjenner vi alle, men kven kjenner meg? Det er det som er nøda med oss.

Lage hans kom og spurde om dei ikkje skulde utpå ein vending att. Det var just det han gjekk og pønska på, svara han, men dermed var det fare og glømt. Vestavinden susa godslig i bergnabbane, der synte seg ein mørkblå skymur austi lande, Borghild ansa ikkje det ein gong ho.

Ho tok kjærlig mot han når han kom til henne, vilde han useielig vel, ho var ikkje Borghild utan det. Men tankane hennes dei fór. Dem makta ho ikkje å halde styr på. Kjærleiken, seier folk.

Karane gjorde ei havferd att. Det lønte seg kleint. Sia gjekk dei heime i være og trødde igjen.

Det var ein god dag over være da Borghild sa: — Nå skal du ikkje gå og vase i tull og ingenting. 159Eg veit da det eg, at du reiser ikkje frå meg. I dag vil eg opp på høgste haugnakken der aust.

Det var ikkje farlig høgt til vêrs det, der var enda eit godt stykke att før du støytte mot himmelen, men det var bratt veg, det var eit klor å nå dit. Som godt var så var det vindstilt. Himmelshøge dropleskyer hang dørgstille oppunder blånaen, dei var kvite som kvitaste fuglefjøra. Det fekk all øyverda til å syne seg nær ved dem, kvar holmen synte seg liksom sannare enn han var, fjellhøgdene der aust kom fram med andleta sine, og vestover var det slik slag, berre det at der var det ingen ting, sa Borghild; himmelen stod eventyrs tydelig nedpå have der.

Ja og der sat dei to. Dei var da nær einannan dei òg. Han heldt i handa hennes, så ikkje heile gjenta skulde fara sin veg, spøkte han, for det var ikkje berre koselig å sitte der øvst oppe. — Eg vilde nødig sitte her når det var jordskjelv, sa ho. — Eller ei uversnatt, sa han. Handa vermte inni handloven hans. Men ikkje sa handa noko, og ikkje ho sjøl heller. Men dei kleiv ned lettare i hugen enn dei kleiv opp. Det var reint rimelig å vera til.

Da sa Borghild, som ho hadde tenkt på det all vegen:

— Det er utrulig at ikkje Enka er meir moderne. Går og svartsørger over ein ingenting til mann. Det er da noko naturstridig i slikt, nå for tida?

— Fuglane må veta det, sa han. Slikt er astronomi for meg] Somme kjerringar er slike, veit du TmSlikt er astronomi for meg.

160— Nei da er det meir liv i det når dei seier ryk og reis! til einannan og finn seg ein ny trøstar. Dei er kvikke slik, dei som er med i tida, det har vi da lese om. Kvinna av i dag, skriv dei. Det høres som ein lovna det. For det burde da finnas einkvart nytt under sola?

Han måtte snu seg og sjå på henne.

Sia sa ho, meir for seg sjøl: — Nå kjem eg i hug vårsongen i lia der heime. Eg hørte visst ikkje stort på han den tida. Gi eg var barn att, seier somme. Det seier ikkje eg] seier somme; det seier ikkje eg Tmseier somme. Det seier ikkje eg.

Da dei var nede ved husa heime, spurde ho om det var Roald han heitte, sonen bortpå Langholmen. — Der kjem han over sunde ein gong att, la ho til.

Torger hørte at Enka sat ute og spela på gitarr; det gjorde ho einkvan gongen. Kanskje det var det Borghild hørte da ho snakka om vårsong i lia. Sia skjønte han litt meir] Sia skjønna han litt meir TmSia skjønte han litt meir. Borghild visste ikkje anna råd, ho vona at denne staskaren Roald, ein staut gut for resten, måtte bli fanga av Enka og ho av han. Ja ja, det kunde vera fint tenkt det, men herre gud, var ho så fattig da at ho laut leva på ei slik von! Måtte det skje henne som ho ønska!

Det såg vonoms bedre ut slik, etter kvart. Roald kom ofte over sunde, og Enka såg verkelig etter han. Men Borghild såg etter dem liksom det skilde henne.

Om Menneske og maktene

Menneske og maktene fra 1938 er Duuns siste roman og en av de mest sentrale i hele forfatterskapet.

Romanen er en kollektivroman uten en egentlig hovedperson og er bygd opp som en rammefortelling med et åpningskapittel og et sluttkapittel. Mellom disse blir leseren bedre kjent med noen av hovedpersonene fra rammefortellingen.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook