Ei lita tavle frå Nordland.
Det er vel lite ventande at sørlendingar vil høyre på ein nordlandsgut som fortel om skikkar heime. Landsens skikkar er så ymse, og dei nasjonale tankane må streve seg fram på ymse måtar. Vil ein då berre tenkje på det han ser, kjenner han seg stundom som framand på hi sida åsen. Men det er gale, det. Ein lyt sjå til å få tak i tanken som arbeider opp under. I den understraumen vil han finne seg sjølv og sitt eige liv att og få minning på si eiga glede. Dette vil eg seie som forord. Ber folk ikkje kjensel på juleskikk i Nordland, så vil dei likevel kjenne den gamle norske helgartanken igjen. Lenge før folket vårt fekk kjennskap til Kristus, var jula den største høgtida. Til denne helga var det reisler store og gode. Og så er det òg sidan, etter at sola gjennom dei lange aldrar har vakse inn i folketanken med ein kvitare let og ein mjukare tone. I grend og gard, i hug og hjarta lyser denne mørke tida med den skiraste glansen gjennom heile året. Spør ein etter grunnen, vil mangt svaret finnast; somt er det vel som ikkje kan forklårast. I Nordland er denne helga òg som ein stor velfar-dag. Når trettande dagen er liden, og han «Knut faren ut», lyt kvar arbeidsfør kar i lofotbåten; presten lyser velsigning over dei og bed dei vel fare, både som fer og kjem, og den som fer og ikkje kjem, og kven veit kor det kan råke. Tanken på det som ligg attom, gjer høgtida meir høg.
I manns minne og mykje lenger tilbake har folket lagt seg om å få denne helga så fin og fjelg som det var råd til. Alt det huset formår og vel så det, vert lagt til. Då er det rett å krevje det gildaste ifrå fjøset og sjøen. Kan ikkje budeia få nyber-ku til jul, er ho ei vesal krøkje og fortener den straff å sitje på fjøstaket julenatta. Like eins lyt drengen drive på nausttaket såframt han ikkje har kveite på julaftansbordet. Slik skam må dei ha seg unna; og kan det lage seg slik at drengen attpå får lurt kalven frå fjøsfolket, vert det stor moro, og like eins på hi sida.
Det året som her kjem i tale, var eg endå berre småguten. Karsarbeid var eg ikkje god for. Men så hjelpte eg til både ved sjøen og i fjøset. Å vere med til utrors var den største gleda mi, og det var slett ikkje trøysamt å bere vandlane eller måke, bere vatn til kyrne, stå på låven i lag med tausa og treske på julehalmen med vesle-sloga. Men ho mor baud det så, og så fekk eg baketter lov til å støype ein stor trekongar då det var lysstøyping, bere oppskoka til grannefolket då juleølet hadde gått ifrå seg, halde i tretta då han far tretta det på tønnene, bake ein stor og gild finbrødfugl, då det var omnsbaking, og legge juleveden i eit høgt og jamt la, då gamlingen hogde, og meir slikt. Det var jul i alt arbeidet og endå meir i alle tankane og lengslene.
Nett den same tida var ho Stutt-Rakel tenestetaus hjå oss. Ho kom ifrå Skipperfolket. Dette gjorde ho seg til av og ville skipe alle ting slik som ho hadde det i rikmannsgarden. Ho mor viska sjølv til feet, og så vart det ikkje rom å få i fjøset; men då det lei fram mot juleståket, fekk ho Rakel heile stellet – ho mor hadde ikkje tid – og eg skulle vere under-budeie. No var vel jenta gild; ho kjente ikkje den foten ho skulle stå på. Vi to, sa ho, skulle halde i hop. Men fór eg og drøste om slikt som kunne hende i fjøset, skulle eg verte så hydd at det kunne vere like godt. Ho hadde ei nyber-ku ventande. Det måtte ingen få vite om det. Når julaftan kom, ville ho bere kalvekjøttet inn, og då hadde ho fridd seg frå fjøstaket. «Berre dæ no ikkje gnett i deg!»
I same fjøset stod òg Holls-kona si ku, og kvart mål var ho der nede og mjølka. Det var ikkje den finaste vennskapen mellom henne og Rakel. Kjerringa lét alltid ille om at kua hennar fekk så små og kleine vandlar; jenta var harm, for den andre var slik ei sladrebøtte. Dei unte kvarandre lite godt. Straks jenta hadde fått kua si, var Holls-kona mesta som sjuk før ho fekk bere det ut. Det høvde også godt til ein kveld at drengen og han far stod ute på tunet, og med di ho strauk inn, ramla ho ut av seg: «Jau, ho Stutt-Rakel ho friar seg vel, men kanskje du får dans’ på nausttaket!»
Av denne kvitring i høgmål, meinte gamlingen, kunne dei få moro, og vart jenta for ei retteleg god prette, fekk heile huset det trøysamt i lang tid. «Slikt slag, Ivar, ber du deg godt åt så jenta må på fjøstaket, ska’ eg kosta deg eit lite lag når du ska’ ha presthandæ på deg.» Guten vart med ein gong så glad som ei smørøskje og meinte som så, det kunne vel lage seg. Det skulle no ingen seie at han Ivar var nokon kløppar på vitet, og folk kan ikkje undrast på at han i den stunda var lite omtenkt på det som kunne råke når han la ufredsråd mot fjøset og fjøsaktaren. Men han gjorde då likevel eit godt tiltak. Så snart skje kunne, var han av stad og gjorde seg venner med Holls-kona. Ho var med honom på kammerset hans overs burssvala og fekk skjenk og bergenskringle og andre godsaker.
Ingen visste om denne rådtakinga; ikkje ho Rakel heller. Men tanken hadde ho med seg og gløymde ikkje at i denne tid var det alt å grue for. Dermed måtte ho vere vak og var. Kvar kveld tok ho sjølv fjøsnøkkelen av og hadde han i ei gøymsle som berre ho og eg visste om. Det syntest ikkje likt at nokon skulle sjå seg høve til å snyte han ifrå oss.
Vesle julaftans morgon kom jenta inn på loftet og ruska meg opp. Det var så tidleg som vanleg oppstandartid var. Augo mine var lenge små; men eg kom då til slutt på standande føter, og då vart eg straks var at det liksom drog urolege skyflokar over andletet hennar. Det var folk inne, høyrde eg. Då eg var nedkomen, fann eg drengen og han far i fullt hyr og med sjøstøvlar på i stova, og ho Rakel i kjøket. Ho hadde kalvdrikke på, og då det var lytt, og vi skulle til fjøset, råkast vi og karmennene i døra. Jenta var ikkje blid og ville vite kva dei fór og rente etter så tidleg dags. Drengen gjorde seg vond og reiv ut or seg: «Ke du vil då?» Men gamlingen fortalte at dei hadde nokre sildgarn ute på Storviken. Det måtte vi tru på. Men med det same dei gjekk sin veg, sette han Ivar opp slik ein lei småglis at både jenta og eg spådde oss ilt av denne otterenninga. Ho fór så fort føre at eg snaut nok vann følgje. Lykta, som ho bar i høgre handa, sette ho ned og stakk nøkkelen i. Då merkte ho at det store trelåset berre var hekta åt så heile stasen rauk i fanget på henne, just som ho ville dra luka ut. Fjøsdøra på vid vegg. Det var løyeleg å sjå ho Stutt-Rakel. Ho sto som geita i einstig – visste korkje att eller fram; det kom så uventa. Endeleg bar det inn, og det første ho gjorde, var å sjå til kalvstakken. Kalven var ikkje der. Lenge vart ho ståande og drog i seg; til slutt small det laust med ein eid: «Nei, kor e dæ vørten a kalven? Kem dæ e den kjeltringen som ha vøre her? Tru du ikkje d’e han Troll-Ivar som e skjelmen?» Og så slo ho i stakkefjølene så det skralla i fjøset.
Løyeleg var det ute, men verre inne. Eg stod attafor båsladet på andre sida og gliste. Men så tok eg meg på tak og gjekk framåt, bad henne fint om å gjere seg blid; vi fann vel att kalven – minte henne på det som han far hadde sagt om banning og utnamn. Drengen var innan frå fjorden, og då han kom til oss, hadde han «Troll»-namnet med, for han var eit storsinne. Men gamlingen sa det skulle ikkje høyrast i hans hus, ikkje banninga heller; fekk han vite om slikt, var han ikkje lang til å tøye.
Ho tok straks til vitet, og då vi kom oss til arbeids, såg vi liknaden til åtferda hans. Den største fôrstampen var borte; løedøra sto oppe og høyet låg nedtråkka frampå golvet. Det rima godt alt saman, og ho lova at vi vel skulle lyske og leite til han fanst. Då det var gjort av med måking og mjølking, var ho etter hammar og firtomsspiker, leita opp låset og krampane som låg kasta bort i skavlen, spikra godt åt og nykte innafor. Hadde det berre vore i god stand før, skulle dei ikkje tatt det ifrå så lett, tenkte ho, gav seg så på leiting, og kringom fór ho i kvart eit hol; men stakkars jente – ho vart like vis. Anten hadde han dratt beistet til sjøen eller han hadde gøymt det oppå kammerset sitt, – der var det stengt og nøkkelen av – eller Holls-kona hadde tatt kalven inn åt seg; det var det rimelegaste; men opp skulle han: «Bi berreste, te dajen kjem!»
Inne var det mykje å arbeide med. Stova var ikkje skura, og veven stod enno oppe. Den yngste søstera mi, ho Else, som enno var heime, hadde strevd med ein stubbe som enno stod att på veven, og såleis vart det drygt i lengste laget med vaskinga, som elles var imot skikken i huset. No var han komen til nedklipping, og medan ho Else og eg heldt på med å bere vevleinane ut, vart tausa tilsett å henge halvtønnegryta på med vaskarvatn. Vevstolane hadde plassen i burssvala. Der baska eg nett på med å få vevfjølene opp i roa; så fekk eg høyre eit ståk og ei trapping oppe på loftet; det kom så brått, og eg var enno redd tyrken, eg var ikkje eldre karen. Men som eg var på med å ha meg utor det mørke holet på fri mark, tok det å låte så ilt og løyeleg oppe: «Mø-ø-ø!» – Jaså, stod det såleis til, tenkte eg, og inn fauk eg med bod, og kor det no stod på med skuringa, så laut ho Rakel ut og ned på buret. Luka var attlate, og urådeleg var det å bryte låsen. Men jenta såg seg ikkje forråd. Storstigen sto ikkje langt ifrå; klipetong og hammar var snøgt henta; glaset som var spikra til utafrå, var lett å få ifrå, og inn smatt ho. Der stod fôrstampen med høyet i. Det var så vidt at kalven godt fekk rom; men kulden hadde tatt det stakkars krypet, og så hadde han kome seg fram på golvet og skitna så til at det er skam å seie det i skikkelege folks hus. Jenta gret ikkje, det er både visst og sant. Luka var god å få opp innafrå, og snar var ho med å få krøtteret i fanget og ha seg ned. På ein knagg hang nøkkelen til naustet. Den kunne vere fælt god å ha, tenkte ho, og nappa den til seg, slamra så luka i lås, og no var kalvungen stakkar straks i stakken sin, og så bar det til på nytt lag med å skure.
Det lei ei stund, og karmennene kom til gards med kokesild. Dei fekk no ikkje fred før dei hadde gjeve greie på kva dei hadde gjort så lenge ved sjøen. På dei mange spørsmåla om gangvad og kveite svara dei ikkje. Det var garnopptaking og tining som hadde hefta. Då dei hadde fått seg mat, bad gamlingen om alle matjungane og knivane elles som skulle ha sliping til jul. Dei hadde veslesteinen i ein stamp og heldt så til inne; han fraus ute. Han Ivar hadde lofotkniven sin med og ein bråte tollknivar. Dette var vanleg arbeid på formiddagen om julaftan, og kvinnfolka tykte det var underleg å sitte med slikt så seint. Etter sliping kom heining, og då det var gjort, strauk dei ut med kvar sin kniv og stilla seg ned om sørnova. Jenta hadde det i seg. Best som dei var komne seg på marka, spratt ho ned og ut i kammerset. Der kunne ein betre sjå buret. Ho mor meinte det var likare å få vaskinga ifrå seg enn å renne att og fram. Så måtte ho Rakel fram med alt i hop, og no bar det ut til henne med det alle saman. Det var greitt at guten no ville ned og tyne kalvebeistet så det slapp å fryse lenger. Men inne vart det ikkje langt lerret å bleike. Då dei synte seg på trappa att, kom han far flirande, han kunne ikkje blette. Den andre karen var ikkje i det laget. Skam og harme og motløyse låg som daudmørke over det trutne andletet. «Ja, dette va då greinle ei god tørv,» sa ho Stutt-Rakel og lo så det ingen måte var på, og dei andre med. Då gamlingen lét opp ytterdøra, var kvinnfolka komne seg til arbeids att.
Straks over middagsleite hadde båe karmennene ferdsleklede på seg; dei skulle over fjorden til gjestgjevaren og handle til jul. Når dei så kom heim i kveldinga, var dei meint på å dra opp børnskapen som var utsett; men dette vart ikkje tala om i garden. Som dei stod nede ved naustet, kom han Andres i Klipa og skulle same vegen. Han far tykte det ikkje var noko å hefte seg med når grannen ville dra kor som var. Dei bar då nedåt båten hans nokre våger råskjering og noko rå fisk, gav han så eit flaskefôr og ei lita bomme og gjorde greie for det som i skulle vere, og så skuva han ut. Gamlingen bad no drengen gå opp på neset til husmannen og få ein av gutane hans til å springe opp i garden etter meg. Dette stod no snøgt av. Med sjøen var det mange småting å stelle med, så der var arbeid nok for dei som venta. Av meg ville dei no først vite kva kvinnfolka heldt på med, og eg måtte då ut med det som sant var at ho Rakel var sett å tyne kalven og så gå i einerskogen og finne bar til jul, og dei andre var på med krenelbaking, og at brorkona mi på Moen var komen opp og skulle vere i laget med.
Det var uvant å sjå på han far og drengen at dei nettopp hadde fått grein på det som dei ville. Ei stor glede var det for meg at han far ville ta meg med på sjøen; han var så spak med vêret at eg godt kunne andøve. Drengen skulle ha denne kvelden for seg sjølv. Han fekk no legge hovudet i bløyt, meinte gamlingen; det var greitt at jenta måtte langt sør i marka før ho fann snøen avfoken, og det vart visst ei lang æva før ho vann seg heim. Hadde han no heile i hausen kunne det endå bli råd med å få jenta på fjøstaket. Glad vart drengen så det var grove ting, og då det alt var på og skymdest, dilta han straks opp etter vegen. Eit lite blink etter la vi linekorten og kleppen i båten og rodde nordigjennom til vi i måneskinet fekk sjå den store spåmannsblåsa liggjande på småbårene.
Det ville vere tvert imot gamal sed og vis å leggje ut om med og fiskestø, og for langt vart det også her å seie frå om alt det eg såg og hygde den første gongen eg var med han far på kveitefiske. Berre den tingen kan eg fortelje at vi hadde lykka med oss og fekk ei kjekk lita kveite, slik ein mellomstor fisk på lag. Det var eit stort bask før han fekk motgangsongelen i henne; men gamlingen var just karen sin som hadde vore i ein slik kamp før. Tre vendingar hadde han henne mesta under ripa, så dansa ho ned att; men han følgde henne varleg, letta på taket, gav etter, til han smått om smått vann lokke henne på oppvegen att, og slutten på denne krig vart slik at han med ei stø og kring hand smurte kleppen i henne og letta henne fint inn i rommet. Det var stridsmannens gode omtanke og lag frå først til sist. Ho lika seg ikkje vidare med fangehuset – slo med den sterke sporden så hardt at attertofta rauk i mange molar. Men snart hadde vinnaren kniven i hjartet hennar, og den fagre fisken som ein kunne likne med den finaste prinsesse, geipa livet ut, medan hjarteblodet gav sigerdrikken og vigde oss til ny stridslukke.
Ein fin landvind grådde på nedover fjorden, og medan han hespa nord-ilen inn, mastra eg og rakka til. Så la vi den gode ranværingen vår på framvinden, og over dei gylte bårene gjekk det som ein dans. Seint skal denne kveldsegling gløymast; måneglansen på den bårete fjorden, på dei englekvite strendene, på dei glade juletankane i den hoppande båten, på dei kvite julelengslene i dei ståkande og strevande hyttene «utmed havet».
Den første som vi møtte i land, var guten vår. Glede var det på båe sider. Om honom er det stuttaste å seie at han la til gards då han var stø på at tausa var kome seg uti marka; Holls-kona hadde fortalt at kalvkjøttet visst og sant var gøymt på buret; i kjøket var det så mykje kvinnfolkprat og ståk at dei aldri hygde på anna enn seg sjølv; etter leiting og omsnuing i buret hadde han langt om lenge fått sjå ei tønne nedst i det store ladet med ein blodflekk på logga; der hadde han råka rett på; alle tønnene hadde han skipa i same laget, og kalvskrotten hadde han nedlåst i kista si og nøkkelen i lomma.
Gamlingen gjorde til og hengde fisken opp i naustet, trødde så opp vottane i fjæra og venta ei stund på han som var bortover. Då vi kom heim, trudde då kvinnfolka at vi hadde vore hjå gjestgjevaren alle tre, men vi hadde lite grein å gjere på julehandelen og fisket som dei spurte om. Ho Rakel fekk god greie likevel; ho visste at vottane som ho sakna, kunne fortelje. Då ho ikkje såg likt til dei, var ho bortpå trøya til husbonden, og det var tydeleg å kjenne kveitelukta. «Ja – ja,» tenkte jenta, «dei ville jage meg på fjøstaket; no skal dei sleppe å kome med sine naser der eg har kalvkjøttet; men akte deg, Ivar! Eg kunne vel gjere deg ei prette.»
Natta la si milde ned over dei trøytte tankar. Den kvila er søt når ein liksom får legge av seg all møde og lengsle i den vissa at neste morgon lèt eg den mørke døra att, og då står eg ved den lyse vegen som eg stunda så lenge på. Eg har aldri stått opp med den gleda som julaftans morgon heime. Rundt ikring kviskra det til meg: No er julaftan komen, sant og visst julaftan.
Men han Ivar vakna ikkje så glad, han. Husbonden hadde om kvelden spurt etter den andre naustnøkkelen, men han kunne slett ikkje finne den der nede som han trudde den var opphengt. Då alle var til svars, spurte han etter nøkkelen, men ingen hadde sett den, og budeia gav så rangvise svar at det var reint bort i hør og heim. Gamlingen drog mistanke på henne. Dei samråddes då, han Ivar og husbonden, at ein av dei laut vere i naustet heile dagen, mindre turte dei ikkje vere trygge. På morgonsida var det så mykje å lage med at dei hadde arbeid båe to.
Då det lei til middags, gjorde ho mor meg til sjøen med matbod. Han far følgde med heim på timen; drengen skulle vere i naustet og gjete til gamlingen kom atter. – Guten var gagnleg til landsarbeid, men sjøen var han lite van med. I naust og båt såg han ikkje noko åfatt og visste ikkje å ta seg noko til. På det laget vart han no snart gåande arbeidslaus. Det var eit godt stykke heim; han far var òg alt noko gamal, det var ‘kje ventande at han så snarleg skulle kome att. Fraus gjorde guten, og han tok så smått til og vart svang; han tenkte på middagsmaten om julaftan, den gode mølja, og det vart altfor langsamt her åleine. Skulle han vente, var det likast, meinte han, å gå opp i skippargarden. Den låg midt på sjøvegen vår; der kunne han sjå kvar og ein som anten gjekk eller køyrte til sjøen. Det var òg ein annen veg, Øvrevegen; men den var ikkje opptråkka, og ei jente kunne umogleg grynne seg fram i den djupe snøen, meinte han. Det er òg å seie at det var eit knot mellom honom og inngangstausa i Skippergarden. Ein stor jenteferel hadde han vore all sin dag, og den stunda han ingen tingen gjorde, kunne han nytte betre. – Med naustnøkkelen på seg strauk han vegen oppover.
Julaftan lyt alle sengekleda og all sengehalmen ut og nytt i staden i kvar ei seng. Då han Ivar kom drivande, råka han nettopp jenta si oppå låven; ho stappa halm i ein stakk. Der vart han no ståande; om han gjette godt på alle som kom og gjekk, det skal vere usagt; venteleg var det vel så ymist med det; men det veit eg visst at han tykte vel om seg, for der fekk han juletråd og luggeband, og der fortalte han om husbonden sin lovnad og ho om stordansen som skipperen skulle gjere tredjedagen og meir om slike ting.
Då gamlingen kom, møtte han drengen sin i skippergarden. Han lét ikkje vel om gjetinga hans; når han fór så åt, meinte han, kunne kvinnfolka snart gjort dei ei stygg prette – berre dei hadde vore utom seg. Det trudde den andre karen han skulle svare for.
Å vere utom seg var ingen betre laga til enn ho Stutt-Rakel. Det fekk husbonden vite då han lét opp døra. Det var tanken hennar at dei båe to ville gå heim i lag og få seg mat. Då eg fór med matbod, bar det av stad med henne òg, men den andre vegen; ho fælte ikkje for grynning. Så måtte ho ligge og lure under sjåtilet hjå ein av grannane, til han Ivar tok til på oppvegen. Det vart god tid til å skjere finnar og bein ned i den berekassen ho hadde med, og å gøyme flaket og hovudet i ei gamal lofotkiste som stod oppå naustlemmen. Verre var det å kome seg heim så ingen kunne tale til henne på vegen. Ho måtte vere var. Derfor løynte ho seg attafor Vardhaugen til husbonden var nedover bakken, og endå venta ho til drengen var oppe i garden; då visste ho at mølja og guten hadde nok med kvarandre. Kassen vart godt gøymt, og jenta var ute på arbeid att.
Dei var så avtala, guten og gamlen, at kring nonsleite skulle han Ivar køyre til sjøen etter fisken og anna smått. Så lenge skulle han far vere gjetar. Medan guten bia på den stunda då kveita hans og kalvkjøttet til budeia skulle fram, fekk dei honom på låven; det var enno ikkje kasta og dryst etter dei siste framlag, og ho Rakel maste stadig på at låveloa endeleg måtte bli rein til jul; det var for Jomfru Maria si skuld, fortalte ho meg. Og når han stod med drøftinga, var han karen fin. Det stod ikkje lenge på før loa var reinsopa. Men så lei det òg så langt frampå at nonen ikkje var langt unna; han la greie på hesten og drog sleden fram. Som han stelte med dette, fauk ho Rakel inn med siste sengkledefanget og ville vite kvar han ville køyre no så seint. Det skulle ho snart få sjå; og no kunne han ikkje berge seg, men tok på å skreppe utav julekveita si. Han slapp å gå med naglebit i natt, meinte han, og firra på hesten, og av stad for han.
Heim kom han ikkje fullt så bratt i nakken. Alle stod ute på dørhella og skulle ta imot guten og kveita. Då han kom ned til naustet, bar han på husbonden at han hadde vore med og gjort honom pretta; men då denne spurte om han ikkje såg jenta heime, hygde han seg og gjekk ved at ho heldt på med arbeidet sitt alt ifrå han stod opp frå matbordet. Skulda hadde han sjølv, det såg han, og ingen kunne han leggje harmen på. Det vart mykje å svelgje no han stod midt inne i flokken av dei ertande og glisande gardsfolka. Ender og einkvar gongen murra han berre: «Kjeltringsty!» Men di meir han snudde den furtne og sære sida ut, di trøysamare vart det. Gamlen gav henne Rakel lovord og eit nytt ortstykke attpå fordi ho hadde vore slik ein greiing. No vart ho Stutt-Rakel høg, og då det vart spurnad om ho kunne fria seg, bad ho dei berre følgje med, så skulle det syne seg at det var anna folk i fjøset enn ved sjøen. Det gjekk fortare enn eg kan seie det å lange ladet ned og unna og få tønna oppslått; men då ho fekk botnen på kant og såg ned i den tomme tønna, vart ho så stutt og flat som ein koppartoskilling; men det lét ikkje ordet i jenta, for sjølvane stod attmed. Det var så løyeleg at eg aldri har sett maken, for ho stod der briskande høg og datt med ein gong så djupt ned, og ulykka var at drengen skulle gjere narr av henne, og han skulle få vere den siste.
Husbonden dømte at dei hadde vore dugelege og djerve båe to; dei slapp med straff, men så skulle dei skjenke heile laget kvar sin gong. Han bad dei å fli seg; jula kom snart i garden.
Freden kom såleis i stand. Ifrå skjemt og moro skunda dei seg alle som ein til den rette helgargleda. Den friske einerlågen skylte bort all furting og småilske, og fine søndagsklede vermde berre kringom ein lys søndagstanke. Det vart sidan sagt at aldri hadde det vore slik hyggjeleg helg i huset, og det meinte mange låg mykje i den gaman som gjekk igjennom førebuing og tillaging; det var ein poesi i ventedagane, eit preludium framfor den store høgmessa.
Inne hadde ho mor kveikt julelys. Dei store stakane, krusa med sølvlokk og den snøkvite dreielsduken som hadde lege i den mørke kammerskista eit heilt år, hadde no kome seg fram og glima og glansa, og juleglede var det alt saman. Dei blanke veggane stod og såg ikring på stova som var så underleg stor i kveld, takka for glansen og tenkte på julegleda, og det kvite nybara golvet glodde og fortalte om ein grøn sumar under og opp av det kvite, kalde kledet. Alt saman hadde eit «Gledeleg Jul» til alt som kjært var, og til den kjære heimen og mest til dei kjære gamle. I slike stunder er det liv i ei helsing; heile hjartet ligg i ordet, og ønsket dreg då lenger, og sukken løfter under: Kjært var det òg å ta i mot svaret: «Takk, Gud gje deg det same!» – og så juleskjenk med sukkerkringle og godter og øl av kruset. Ja, det var glede i alt! Og så kom ho mor med gåver til tenestefolket, med julelys og julestompar til oss alle, og gamlingen gav oss lite grann med brennevin, så mykje at vi kunne traktere vennene våre i jula.
Så vart det prat om nokon bar «Julehornet»; vi måtte då syne oss fram; men alle hadde nye plagg på seg, han Ivar dei nye luggebanda, jenta eit nytt tørkle og ei fin rødhuve, og ho Else gjekk med ei dyr silkehuve; det tyet var «Berns-blom» ifrå styrmannsonen på Skei; berre ho mor og eg visste om det. Denne gåva var den første ifrå guten hennar; men ho var ikkje så glad den kvelden som ein skulle tru, helst ville ho ha seg unna og vere åleine og la dei glansfulle augo stire på ingen ting. Fager var ho som aldri før, der ho sat med den unge livsvona stigande i lett raude opp over andletet som ei dagsrand om våren.
Men budeia var ikkje sturande; ho var just i eit godt lag og hadde så mykje å fortelje, og eg var alltid huga på å lyde. Inga julenatt var ho i seng, fortalte ho; det var så mykje å få vite då; ho ville no snart setje tinnfatet med vatn i under bordet, og i morgon tidleg skulle ho seie det på ein prikk kvarhelst i Lofoten det vart fiske i vinter; det var mykje å sjå på lyset; stundom brann det tvers av, det var eit stygt merke. Så fortalte ho om han Herr Petter som fekk bod julaftan ifrå kongen og skulle preike høgste juledagen i København; om skyssen han fekk, og om faren han var i midt på Stadshavet, og sidan fekk eg høyre om Herøypresten som var i eit storkarslag saman med Alstahaugpresten; der gjorde dei julespel, og han ifrå Herøy vart dømt av den andre til å gå til borgstova og kyssa legdkjerringa; det gjorde han, og ho fekk ein blank sølvpenning attpå, ho; men for Alstahaugpresten vart det leiare, for han skulle kysse henne som sto i døra; men der fann han ein dauding som han hadde gjort uro i grava berre for nokre kledefiller si skuld, og det hadde visst vorte ein annan dans, hadde ikkje Herøypresten, som kunne svarteboka frå perm til perm, fått henne vel og bra ned att. Og så fortalte ho om han Per i Kulvikjen som tok smellen ifrå børsa si på den måten at han skaut til måls tre gonger gjennom eit kyrkjebrød som han hadde gøymt usmelta i munnen då han var til altars; med den børsa skaut han alt som til var, og ho beit på draugen med, for det var ein vinter han låg i Skipåtsvær og slo sel at han seint ein kveld høyrde ein fæl styr utanfor bu-døra, men just som det skulle til å bryte seg inn, peika han med pipa ut gjennom dørgløtten og la til; etter eit stygt brak vart det stilt, og der kom aldri meir slikt til honom. Då det lysna, og han kom ut, låg der ei grøn sleipe over heile berget – og andre segner lét ho meg få vite; og eg lydde.
Det lei – kvelden kom. Julegrauten, kalvkjøttet og kveita var alt av bordet, og dei gamle salmebøkene låg ikring på den kvite duken og venta. I bortestova lét songen så friskt og trillande: «Store Gud og Frelsarmann!» Ei lita stund etter tok det til å stige opp ifrå Pål-stova, rullande i tunge og sterke kast: «Store Gud og Frelsarmann!» Så kom Holls-mannen vår, og den veike og haltande trilla hans slo lag med: «Store Gud og Frelsarmann!» Og endeleg kom gamlingen, litt bivrande, men støtt og tonefast, og så la vi vårt: «Store Gud og Frelsarmann!» inn i dette orgelkor. Heile grenda var eit Guds tempel.
By og Bygd, 1871, 6. band.
Boken er utgitt av Det norske språk- og litteraturselskap
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Utgiveren av denne boken, professor Hans H. Skei, har hatt som mål å samle de tekstene Klæbo skrev fra eller om Nordland. Jon Klæbo er i dag en nokså glemt forfatter, men han skrev en god del dikt og fortellinger, for det meste skildringer fra Nordland.
I denne utgaven trykkes ti dikt, fem fortellinger og tre brev. I tillegg inneholder utgaven en biografisk skisse om Jon Klæbos liv og dikting. Utgiveren har også tatt med tre tekster om Klæbo og en samlet oversikt over Klæbos produksjon.
Se faksimiler av Songar og sogor, 1898 (NB digital).
Se faksimiler av Ove Bakkens samling med Klæbo-dikt fra 1934 (NB digital).
Salmedikteren Elias Blix kalte Jon Klæbo «den unge gaaverike nordlandske diktaren, som me syntes gjekk so altfor tidleg burt fraa oss». Jon Klæbo er i dag en nesten glemt skikkelse i norsk litteratur- og kulturhistorie, men i sin samtid var han en anerkjent ung forfatter og målstrever.
For denne boken finnes det også faksimiler tilgjengelig:
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.