Norske mellomalderballadar
Ein ung mann legg seg til å sove ute i skogen. Ei jomfru kjem bort til han og spør kvifor han ikkje er i brurehuset og dansar. Han svarar at han korkje kan å danse eller kvede. Ho lærer han korleis han skal bere seg åt mellom jomfruer og korleis han skal fri. Når han er utlærd, spør han om jomfrua vil vere kjærasten hans, men i dei fleste variantane avslår ho. I eit par variantar frå Fyresdal ber ho han likevel om å følgje med til jomfruburet. Han rir og ho spring, men likevel kjem ho først fram, og når ho er vel inne, låser ho døra. Den unge mannen blir narra.
«Tak hardt i hand…» er berre kjend i Noreg. Gamle folkeviser om korleis ein ung kavaler skal te seg, finst både i Danmark og Sverige, men ikkje i balladeform. Motivet med den narra friaren finst også også i ei dansk vise, «I Rosenlund» (DgF 230).
Anne Lillegård i Lårdal song visa for Landstad, og han trykte henne i Norske Folkeviser (1853, 849–850). Anne kjente ikkje til motivet med narringa, men forklarte at ungersveinen kjente att kjærasten sin i den jenta som kom til han i skogen; ho hadde vore bergteken og var gift der. Hallvor Hagabrekka frå Seljord, som song visa for Sophus Bugge, meinte at jomfrua var ei huldrekvinne, og ein songar som Rikard Berge skreiv opp etter, kalla visa «Elvekvinna». Svend Grundtvig tenkte seg at visa var ein variant av «Elverhøy» (DgF II, 105–106), men likskapane er få, og det er berre desse tre songarane som knyter visa til overnaturlege vesen.
«Tak hardt i hand…» har vore godt kjend i ulike variantar over store delar av Telemark. Den fyldigaste varianten, på 28 strofer, skreiv Sophus Bugge opp etter Gunhild Sundsli i Fyresdal. Gunhild utbroderer motivet med at friaren blir narra. Gro Haugen i Fyresdal kunne berre eit par-tre strofer, men refererte eit innhald som svarer til oppskrifta etter Gunhild Sundsli.
Berre éin melodi er kjend til denne balladen. Den skreiv Rikard Berge opp etter ein songar frå Kviteseid.
Utsyn 171
TSB D 143: Tak hardt i hand, trø lett på fot
Oppskrift: 1840-åra av Magnus B. Landstad etter Anne Ånundsdotter Lillegård, Eidskog, Lårdal, Telemark.
Orig. ms.: NFS M.B. Landstad 5, 15 (reinskrift)
Ingen oppgjeven tittelTittel i Norske Folkeviser: Eg sette min hest i hellarskóg
*
1. Eg sette min hest i hellarskóg
– her spilar ei hind –
sjave la eg meg ùnder linderot
– her spelar ei hind i al den skog. –I Norske Folkeviser står etter omkvedet: (Aldenskog?)
2. Kem der ei dame gangandi til meg
Ungersvend, Ungersv[end] kvi søv du her?
3. Kvi er du ki deg i brure-gárd
og leikar med brurines’Norske Folkeviser har ordforklaring: brurinne betyder efter Talebrugen: Bruden med hendes Brudekoner og Brudepiger. gule hár?
4. Hot skal eg meg i brure-gárdNorske Folkeviser har tilleggsord sist i lina: gera
eg kan einki anten danse hel kveda.
5. Have du ki ei du helle kjær
tak trut i hánd trø let pá hæl!
6. Segir hon det hon inki má
det er far og mor som tel ifra!
7. Seger hon det hon inki kan
sa hev ho vist lovat ein annen mann.
*
Under oppskrifta står det: Han gjenkjendte sin brud.
Trykk: M.B. Landstad: Norske Folkeviser, 1853 s. 849 f. (kun tekst). I ein fotnote har Landstad skrive: Anne Aanundsdatter Lillegaard i Eidsborg vil maaskee en anden Gang erindre mere af denne Vise. Hun forklarede at Ungersvenden gjenkjendte sin Kjæreste i den Pige, der kom til ham i Skoven, men hun var nu indtaget i Berget, og gift der. Hertil sigter vel hendes Yttring i 7de Vers.
TSB D 143: Tak hardt i hand, trø lett på fot
Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Aslaug Targjeisdotter Askedalen, Vrådal, Telemark.
Orig. ms.: NFS Sophus Bugge g, 340–342 (kladd)
Ingen oppgjeven tittel
*
1. Unger svenn, U[nger svenn]
kvi sover du her
– Der spelar ei h[ind] –
Kvi æ’ du ‘kje mæ í brúre fær?
– [Der spilar ei hind over al den skóg.] –Verken kladd eller reinskrift har etteromkved. I reinskrifta har Bugge skrive inn omkvedet i hakeparentes.
2. Hott sko’ eg í brúrestue gjera
ejinkje kann eg danse å inkje kvea
3. Dæ sko’ dú í brúrehus gjera,
dæ dú ‘kje kann, dæ ska’ dú lære.
4. Sér du der ei, dú helle kjær,
du lat ikkje alltí augunne sta der.
5. [Sér du der ein,] du unner best,
du drikk te den, der du site næst.
6. Tak løst í hånd, trø létt på fót,
vi’ hó deg trúlova, så trør hó deg ímót.
7. Svarar hó deg, ho inkje vi’,
så hev hó ein annen, hó tenkjer seg ti.
8. [Svarar hó deg, ho inkje] må,
så hev hó faer å moer, som tel ifrå.
9. [Svarar hó deg, ho inkje] tør,
så hev hó blivi for skalkar før.
10. [Svarar hó deg, ho inkje] kann,
så hev hó trúlova ein annen mann
(Han ønskede, at hun maatte være den samme)
11. Å nei, å nei eg inkje kann,
eg hev trúlova ein annen mann.
*
Reinskrift: NFS Sophus Bugge IV, 229–230
TSB D 143: Tak hardt i hand, trø lett på fot
Oppskrift: 1864 av Sophus Bugge etter Gunnhild Kjetilsdotter Sundsli, Fyresdal, Telemark.
Orig. ms.: NFS Sophus Bugge f, 97–101 (kladd)
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Eg va meg so trøytt eg va meg so mó
– Der spilar ei hind. –
so gjékk eg innunde ei lind å stó
– Der sp[ilar] ei hind óver al den skóg. –
2. Eg ha inkje sta’e kot ei lítæ stund
so kom der ei jomfrú ótó rósanlund
3. [Eg ha inkje sta’e kot] ei lítæ tí,
[so kom der ei jomfrú ótó rósan]lí.
4. Kví stende dú her som eit anna svín
kví gjenge dú inkje í frústoga inn.
5. Kot ska eg í frústoga inn
eg kann inkje gjere etti jomfrúsinn.
6. De dú inkje kann de ska eg deg lære,
koss dú ska deg inn í frústoga bere.
7. Fyst’e dú kjem í frústoga inn
so ska dú føie so væl ditt sinn.
8. Drikk inkje tí den dú líkar best,
men drikk tí den som deg sit næst.
9. Æ der ei dú líkar væl
hav inkje altstøtt di’ augur på den.
10. Når dú trør på hennes fót,
vi’ hó deg ære hó trør væl ímót
11. [Når dú trør på hennes] tå,
[vi’ hó deg] kje ære [hó trør væl] ífrå
12. Når dú gjenge på tili dú trør ein dans
trø létt på foten halt hart í hand.
13. Å seie hó nei hó inkje kann
so hev hó lova ein annen mann
14. [Å seie hó nei hó inkji] tør
so hev hó blivi for skalkar fyrr
15. Hav takk skjøn jomfrú for di gó lære,
Krist give dú ville den jomfrú vere.
16. Nei so menn eg inkje kann
eg hev lova ein annen mann.
17. Nei [so menn eg inkje] tør
eg hev blivi for skalkar fyrr
18. De gjere dú no for æra di,
forlete den å trúlova még.
19. Sakti gjær eg de for æra mi,
ville dú fýgje meg ti’ búri mi.
20. Riddaren rei å jomfrúa sprang,
men fyrri va hó ti búri hell han
21. Han batt sin hesten í eikjetopp
då læste jomfrú upp høieloft
22. [Han batt sin hesten í eikje]rót,
då sló jomfrú si’ dynnir í lås.
23. Han klappæ på dynnæ mæ finganne små
statt upp skjøn jomfrú skrei lokunn ífrå.
24. Nei statt no úti mæ spott å mein,
dú fann ei skjøn jomfrú, dú fýgde æ kje heim.
25. Krist give at eg måtte då liva den tí,
at eg fann deg i rósanlí.
26. [Krist give at eg måtte då liva] den stund,
[at eg fann deg i rósan]lund.
27. Nei aldri ska dú líva [den] tí
at dú finn [meg í rósan]lí
28. [Nei aldri ska dú líva den] dag
[at dú finn meg] í skóven glad.
*
Strofene er unummererte i manuskriptet.
Reinskrift: NFS Sophus Bugge 6, s. 116–119
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 14 til og med TSB D 280.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.