Innleiing

Torkjell Trondsson tener i kongsgarden og forelskar seg i stolt Adelus. Ho gjev Torkjell «sin thro med huiden hannd», og dei blir kjærastar (DgF VIII: 240). Etter ei tid kjem dette kongen for øyra. Han mislikar sterkt det han får vite, for Torkjell er ingen rik mann og han har heller ikkje spurt Adelus sine frendar om løyve til å nærme seg henne. Som straff sender kongen Torkjell til Island. Dei to kjærastane anar uråd, men må rette seg etter kongens påbod.

Torkjell segler over havet saman med eit riddarfølgje. Etter at dei har kasta anker, går dei fram for den islandske kongen og leverer frå seg ei brevsending frå danskekongen. Brevet inneheld grove skuldingar mot Torkjell og ætta hans. Han blir kasta i fengsel, mens dei andre segler heim til Danmark. Adelus får til si store sorg vite at Torkjell sit fanga. Ein annan riddar ber far hennar om å få gifte seg med henne, og jamvel om Adelus set seg imot, pressar faren gjennom ekteskapet. Adelus overtalar terna si til å ta hennar plass i bruresenga, så ektemannen ikkje skal merke at ho ikkje er jomfru. Knepet – kanskje inspirert av Tristrams saga – lukkast. Etter ei tid betaler Adelus løysepengar, slik at Torkjell slepp fri frå fangenskapen, og han kjem heim. Etter Adelus’ råd gifter han seg med ei anna jomfru. Dei to kjærastane er no gifte på kvar sin kant, men snart viser det seg at riddaren som Adelus er gift med, døyr. Kvinna Torkjell har gift seg med, døyr på barselseng, og dermed kan Torkjell og Adelus endeleg få kvarandre:

Nu haffuer Therckell Thrundessen
for-wondit bode angest och harom:
hannd soffuer i-saa gladelig
y staltenn Adelutz arom
(DgF VIII: 250).

Det finst ein tekst av «Torkjell Trondsson» i ei gamal handskriven visebok frå Valle i Setesdal, frå 1500-talet. Denne teksten er utgjeven av Sigurd Kolsrud i Maal og Minne (1919). Vi får ikkje heile handlingsforløpet presentert i teksten, men den er likevel på meir enn 60 strofer. Kolsrud tenkjer seg at Valle-teksten er ei avskrift av ein opphavleg dansk tekst og viser elles til Axel Olriks omtale i Danmarks gamle Folkeviser, som går ut på at visa vart dikta kring 1500. Kolsrud tenkjer seg at visa er dikta om norske hendingar og nemner ei spesiell norsk adelsslekt som «visa kunde høve paa. Det er Benkestokkætta, med namn som Tord, Trond, Adelitz, Jon, Ingebjørg og Kirstin» (Kolsrud 1919: 139–140). Forutan 1500-talsavskrifta frå Valle finst ei oppskrift frå Seljord i Telemark og ei enkelt strofe oppskriven av Lindeman, frå Bygland i Aust-Agder (1861).

«Torkjell Trondsson» finst elles på dansk, islandsk og svensk. Dei fem lange, romanaktige danske renessanseoppskriftene er på om lag 200 strofer. Visa er dessutan oppskriven i nyare dansk tradisjon. Den islandske forma av «Torkjell Trondsson» ser også ut til å vere ei avskrift av ein dansk tekst. Det finst likevel nokre detaljar i den islandske teksten «for which the simplest explanation is that the ballad came to Iceland through the West-Nordic area» (Ólason 1982: 338). Forklaringa kan vere at balladen, etter å ha blitt dikta av dansktalande adel i Sør-Noreg, har spreidd seg til Bergen og nådd Island derifrå (Vésteinn Ólason 1982: 340–341).

DgF 480
IFkv 62
SMB 110
Maal og Minne 1919: 142–146

Oppskrift A

TSB D 201: Torkjell Trondsson

Oppskrift: Udatert av ukjend samlar etter ukjend songar, ukjend stad.

Orig. ms.: NFS Visebok 2

Oppgjeven tittel: Vers 19–66 av visa um Terkil Trundesen

*

[1.] 19. Det wor Daner Konning hand
hand slo sin hand y Bordt
hand sad alt saa Lenge
oc tenckte paa thette ordt

[2.] 20. Her ær well de dig yncker
oc icke forglømme dig
Hør du torckil Trondsønn
thil Island skal du for mig

[3.] 21. Det wor Torckil trondsønn
sine ord kunde hannd vel wende
I ære min herre ieg eders suend
I huort i wille mig sennde

[4.] 22. Det wor om ein Søndag
Saa helig daa wor then tiid
Torckil sender sinn suend for siigh
bad prestend skulde effter ham bie

[5.] 23. Det wor Torckil trondsønn
bad sadel sin ganger med ære
hand Riider thil thenn same kyrcke
som stolt Adeluts monne inde werre

[6.] 24. Det wor torckil trondsønn
han ganger ad kyrckenn frem
Hilser hand fruer oc stolte jomfruer
saa hederlig helser hand them

[7.] 25. Hand talede til fruer oc stolte iomfruer
som hannom stode aller nest
Baade først oc sist til stolt Adeluts
hannd wnthe hende aller best

[8.] 26. Det wor stoltenn Adeluts
hun sporde ad moderen sinn
Huem daa er det sendinge Bud
der skal thil Island Riide

[9.] 27. Det suarede [hin]dis kiere Moder
hun Smilede wnder sit skindt
det skall torckil trondsønn
thenn aller kieristen dinn

[10.] 28. Jeg haffuer icke mere med torckil
end med ein andenn vnger Suend
Herre gud lade mig Leffue den dag
at Torckil komer glader igienn

[11.] 29. Messen hun wor siungenn
oc folckit thet foer hiem
Torckil oc stolt Adeluts
de giorde deris tale saa Lang

[12.] 30.Hør du stolten Adeluts
du skall huerckenn sørge ellr quide
Ein Lidenn stund icke ‹halle› Lenge
skall ieg til Island riide

[13.] 31. Ein stackit Reisse ‹er› snarlig endt
thiill Island ‹adt› riide
den tyckis ein stackid tid were lang
som baade skall sørge oc quide

[14.] 32. Det wor stolten Adeluts
fulde Torckil thil gangerin sin
der hun wendis tiill bage igien
daa rand hende taare paa kind

[15.] 33. Der wor liidenn glede
di bøde hin anden gode natt
Saa finge de bør hin bilde
De seile thil Island saa brat

[16.] 34. Fire aff sine suenne
tog hand aff Landit med sig
I andre skulle hieme were
oc wocte aller kieriste min

[17.] 36. De wunde ‹theris› silcke segel
wnder theris forgilte Raa
Saa seigle the til Islands
ey ‹…› mindre end maanid tho

[18.] 36. De wunde op theris silcke segel
dennom bleste baade veir oc vind
Ald sad Torckill Trondsønn
med hand wnder huidenn kind

[19.] 37. Veirit det bleste oc Skipene skrede
oc Bøller Leger for borde
Stille sad Torckil Trondsønn
hand talede aldrig it ord.

[20.] 38. Det melte her Esbern snare
hand suarede hastelig wnder skind
icke ær her sigle then Siø y dag
at Torckil tør blegne om Kindt

[21.] 39. Jeg wil sigle ein Siø med dig
om tusind gyldenn at tære
Jeg wil bryde ein stang med dig
y alle Jomfruers ære

[22.] 40. Saa kaste de deris Acker
alt paa then huide sandt
Torckil oc her Esbern Snare
de tren der først paa Landt

[23.] 41. Mit wdj then Borrig gaard
der axler the theris skindt
oc saa gaar de wdi hoffue Lofft
for Islands konning indt

[24.] 42. Hil sidder i Islands konning
all offuer eders Brede bord
Konningen udaff Dannemarck
haffuer send eder Breff oc ord.

[25.] 43. Det waar Islands Konning
der hand wdj breffuit saa
saa tog hand wd ein Liiden Kniff
oc skar thennom vdj sticker smaa.

[26.] 45. Det melte Islands Konningi
Hannom kom saa møgit y hug
før haffuer mandt hørt saa fattig suend
faar saa riger Jomfru

[27.] 46. Det suarede torckil Trondsønn
hand stod kongenn aller nest
icke wor Breffuit saa ilde screffuid
at y motte det io før hafft lest

[28.] 47. Hører du torckil Trondsønn
ful wel kiender ieg dig
Siu tønner aff the huide sølff
dem skattede din fader for mig

[29.] 48. Siu Tønnder aff ‹the› huide Sølff
dem skattede din fader for mig
otte tynnder aff Røde guldt
wil ieg icke haffue for digh

[30.] 49. Det Suarede Torckil trondsønn,
det neste der hand torde
Fuld Liidet kunde ieg ther wdj
wolde, at huad min fader giorde.

[31.] 50. Hører du Torckil trondsønn
haffuer du det icke før hørt
det skal grisenn gielde
det gamble Suin haffuer giort

[32.] 51. Det suarede torckil Trondsønn
det beste at ther hand kunde
op daa woxer denn lille griss
med huasse tender y munde.

[33.] 52. Alle daa finge ‹di› kongens mendt
orloff hiem at fare
for wthenn Torckil trondsønn
hannd monne der ene wære

[34.] 53. Alle daner kongenns Menndt
faare hiem thil deris møer
for wthenn torckil trondsønn
hand skulde wthi tornit dø

[35.] 53. Toge de torckil trondsønn
lode hannom wdj tornit indt
hannd grundede for fruer oc stolte jomfruer
oc mest for kierist wenn sinn

[36.] 54. Alle thaa stode de danske hofmendt
de saae saa ilde wid
toge de torckil trondsønn
wunde hannom y tornit indt

[37.] 55. Det Suarede Torckilds liden smaa dreng
wor kleder wdj kiortil rødt
Enthen ieg skal følge torckil hiem
eller ieg skal med hannom dø

[38.] 56. Hør du nu Her Esbern snare
ein bønn saa beder ieg digh
Sig stoltenn Adeluts tusin gode nat
bed hennde icke forglemme mig

[39.] 57. Du bed hennde dantze oc quæde
oc were baade glade oc fro
ieg wil indenn aar oc dagh
med hende baade bygge oc bo.

[40.] 58. De wunde op deres silcke segel
wnder theris forgylte Raa
Saa seigle de thill Danmarck
mindre end maanid tho

[41.] 59. Kaste the theris Acker
alt paa denn huide sand
det wor her Esbern Snare
hand trenn der først y Landt

[42.] 60. Det wor her Esbern Snare
hand trenn der først y Land
det wor stolten Adeluts
hun recker ham Huidenn hand

[43.] 61. Wel kommenn Her Esbern Snare
oc wil du siige migh
Huor er torckil Trondsønn
aff Landit foer med digh

[44.] 62. Torckil hand tiener wdj Islandt
baade for guld oc ære
hand sennde eder tusinde gode nat
y ære hans hiertenns kiere

[45.] 63. Hand bad eder huercken sørge ellr quide
y skulle were baade glad oc fro
Hand vil inden aar oc dagh
med eder bygge oc bo

[46.] 64. Daa suarede stoltenn Adeluts
oc hende runde taare paa kindt
det raade gud fader i himmerig
at Trockil bliffr naagen tid min

[47.] 65. Det suarede daa ein liden smaa dreng
wor kleder wdj kiortil Rødt
Torckil hand sidder wdj Islandt
i tornit monne hand dødt

[48.] 66. Torckil hand sidder wdj Island
alt indenn de haarde giemme
hand bad eder for then øffuerste gud
y skulle hannom icke forglemme.

*

Strofene er nummererte i manuskriptet.

På omslaget til viseboka står det: Vers 19–66 av visa um Terkel Trundesen / Kjøpt til Riksarkivet juli 1917 av Sigurd Olsson Steinsland i Valle. / Gjeve til norsk folkeminnesamling 8. mai 1918 / Sigurd Kolsrud / arkivar

Teksten ligg tett opp til ei skillingsvise, trykt i DgF X, s. 873–880.

Oppskrift B

TSB D 201: Torkjell Trondsson

Oppskrift: 1861 av Ludvig Mathias Lindeman etter John Olson Langerak, Bygland, Aust-Agder.

Orig. ms.: NB ms 2456/1861:206, nr. 18

Ingen oppgjeven tittel.

*

1. Torkild han er den gjæveste Svend
Som Sverdet kan bære ved Side
Og hver den Dag der Øster dages,
Da lyster Hannem at ride,
– Saa felder hun Lyden for hannem. –

*

Strofa står til Lindemans melodioppskrift.

Oppskrift C

TSB D 201: Torkjell Trondsson

Oppskrift: 1891 av Molkte Moe etter Lars Larsson Veslestøyl, Seljord, Telemark.

Orig. ms.: NFS M. Moe 25, 264–265

Oppgjeven tittel: Torkel Tróndsson og Adeluds

*

1. «Førr du ska taka Torkel Tróndssón
førr han skå få deg te Viv
førr skå han i Tårne inn»

(sa far te Adeluss)

(«Ho sku taka Espen Snare ^{i staen}»)

2. Men når Adeluss å Torkjell fandtes
anten dæ va på voll hell kvitan sand
så gjore de ein tale så lang.

3. Men mæ Espen Snare der måtte bryllup bli,
men då dæ lei te Sængjeti,
mått’ ho få brur fer sig.

4. «Hør du Adelilla, jeg bede dig vi’
at du vi gange i brureseng for mig,
for du æ mø å hanen galer for dig
men eg æ ikke mø og hanen vil ikke gale for mig.»

(Men efter gjæstebudet kom Adeluss’s far og bød Espen Snare tre pund sølv og tvo pund gull, hvis han vilde dølge, at Adeluss var ikke mø.)

5. «Behalt du sølve dæ kvite
dertil dit guld så rø
eg hell meg te stolt Adeluss
dæ va så pén ei mø»

6. «Æ dæ sant, som du siger,
at ‘o Adeluss va mø,
så skå ikke Torkel Trondssón
i tårne for ‘ó dø.»

Då Adeluss træfte Torkjell, sa ‘o:

7. «Eg takkar stolten Adelilla, at ho va
at ho va brur fe mig
å frelste dermæ æra mi
å fridde den hals fe dig.»

*

Strofene er unummererte i manuskriptet.

Under oppskrifta står: (Lars har lært denne vise af Tone kjæringji si, ho va komi ór Flåbygd)

Om Riddarballadar 1

Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook