Norske mellomalderballadar
Den norske varianten av denne visa er ikkje så lett å forstå. Dei gamle danske og svenske oppskriftene gjev oss ei heilslegare form.
Herr Peder skal ut i krigen, eller seinare i visa er han på pilegrimsferd til Roma. Mens han er borte, slår fru Metteliti ut håret, ho fester, drikk og er utru med ein tenestekar. Det er også antyda at ho blir gravid. Herr Peder har ei trolldomsbok, og i den kan han lese at det har kome eit udyr i hagen hans. I symbolsk form kjem det fram at noko er gale. Strofene etter dette kan lesast som ei spottevise mot Metteli.
Når Peder kjem heim, går Metteli ikkje ned til stranda for å møte han. Ho spør om ho kan få lov til å dra heim til foreldra sine, og han svarar at ho berre kan dra. Når far hennar får vite kva som har skjedd, vil han jage henne bort, men mor hennar let henne liggje oppe på loftet. Om morgonen finn dei Metteliti død med to små born i senga. I dei gamle, danske variantane tek ho livet av seg sjølv.
Det manglar ikkje utru hustruer i balladane, og dei får som oftast si straff, jaga bort eller drepne, men i denne visa er det også medkjensle med Metteliti, sjølv om ho blir jaga frå mannen og foreldra.
Den eldste oppskrifta er dansk, frå 1570-talet. Hundre år seinare kom visa på trykk i Tragica med 42 strofer. Men i motsetning til Kjempeviseboka vart Tragica aldri ei folkebok, og teksten i Tragica kom ikkje til å verke inn på den munnlege tradisjonen.
I Noreg er visa ikkje funnen utanfor Mo i Telemark, og det må ha vore ei kvinnevise. Bortsett frå den teksten som Sophus Bugge fekk frå Bendik Felland, er alle kjeldene kvinner.
Lindeman skreiv opp Bendik Fellands melodi i 1861, og dessutan fekk han også melodiar frå Anne Knutsdotter Bruhær og Tone Olsdotter Vistabakken.
I Danmark er det registrert éin melodi, i Sverige er det tre melodiar.
Utsyn nr. 133
DgF 360
SMB 113
TSB D 220: Fru Metteliti
Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Torbjørg Gjermundsdotter Haugen, Skafså, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge k, 34–38 (kladd).
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Lill’ Peder han skulde til Ledingen fare,
det var ikke for det beste,
hjemme sidder stolten Fru Mettelill,
hun drikker op Slot og Feste.
– Den Herre hev lova si Sveinar í Lunden utrie. –
2. Slotte og Feste de drikker hun op,
siden lader hun sig lokke.
Det lader hun altsammen gjøre,
med Peder hendes Herre er borte.
3. Det var Peder liten,
han ser í Róninne sterke,
Dær æ komi eitt Dyr uti min Hagji,
dæn plukkar upp Bladene beste.
4. Før havde jeg Urter uti min Hagji,
bå Rosur å deilige Plommi,
men no æ dær komi noko anna ibland,
siden jeg skulde reise til Romme.
5. De var Peder liten
han styrer si Snekkja fyr Land,
dæ va Frúva Mettelill
ho gjenge dær bleik på Strånd
6. Høyrer du Peder liten,
hott eg spyre deg:
min Fader ligger så ynkelig syg,
han lenges fast efter mig.
7. Ligger din Fader så ynkelig syg,
og lenges fast efter din Tale,
høyrer du Fruva M[ettelill]
Orlov det får du have.
8. Min Fader han gifte meg væl av Gari,
mæ Hestar å Vogninne fem,
høyrer du Peder liten,
du låner meg ein av dem!
9. Min [Fader han gifte meg væl av] Gari,
[mæ Hestar å Vogninne] ni
[høyrer du Peder liten,]
[du låner meg ein av] dí.
10. Din Fader [han gifte deg væl av Gari,]
[mæ Hestar å Vogninne fem,]
men høyrer du Fr[uva] M[ettelill]
du fær inkje [ein av dem!]
11. [Din Fader han gifte deg væl av Gari,]
[mæ Hestar å Vogninne ni,]
[men høyrer du Fruva Mettelill]
[du fær inkje ein av dí.]
12. De var Fruva Mettelill
ho kjæm seg riands i Går,
de va’ hennes sæle Fairen,
han ute fyr hæna står.
13. Høyrer du Fruva M[ettelill]
hot eg spyre deg:
hoss stende dær ti i Herr Peders Går,
kjæm du så seint ti meg?
14. Så stende dær ti i Her Peders Går,
som eg seie fyr deg:
Búrmann han hev lokka meg,
difyr kjæm eg så seint ti deg.
15. Heve no Búrmann lokka deg,
som du seie fyr meg
så reiser du atte så fort som du kom,
du tøvrar ‘kje Notti hær.
16. Dæ va’ hennes sæle Moiri,
hó tala eitt Or mæ Snille,
må ho no kje liggje denne einasti Notti,
imorgo kann ho burtrie.
17. Dæ va hennes sæle Moiri,
hun var en frue så venn,
så visar ho hæna i Høielofti,
alt i ei uppreidde Seng.
18. Dæ va tilegt um Morgonen,
mæ sama Dagjen va ljús,
dæ va’ hennes sæle Moiri,
ho va’ at Lofti fús.
19. Dæ va’ hennes sæle Moiri,
ho breier upp Blomstri rød,
undi låg stolten Fru Mettelill,
hanFeil for: hun var både bleg å død.
20. Dæ va’ [hennes sæle Moiri,]
[ho breier upp] Bl[omstri] blå,
deilige va’ dei Syninne tvei,
som på hennes Armar låg.
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
Mellom strofe 4 og 5, og 11 og 12, er det ei stiplaline.
Reinskrift: NFS S. Bugge III, 22–25, med overskrift: Peder å Mettelill. I. (meddelt af Torbjør Haugjen.) Reinskrifta har tilvisingar til andre, nordiske versjonar og ein del variantar etter Signe Napper.
TSB D 220: Fru Metteliti
Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Bendik Ånundsson Sveigdalen/Felland, Skafså, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge a, 236–242 (kladd).
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Det var Peder líten,
han skulde til Ledingen fare,
hjemme va’ frúva Mettelíti,
ho si’ taka lande í vare.
– Herren heve lova sí’ sveinar í lùnden útríe. –
2. Hjemme v
Kongen sille til ledingen fare,
det blev ikke for has beste
hjemme var fr[úva] M[ettelíti]
hun drikker op slot og feste
3. Slott [og Feste] det [drikker hun op,]
[siden lader hun sig lokke.]
[Det lader hun altsammen gjøre]
imens hendes H[erre er borte]Bugge viser til andre strofa i oppskrifta etter Torbjørg Haugjen (oppskrift A her), og strofa er utfylt etter denne.
4. Det var P[eder] liden
han talar te stýringsmann
Du mvender mitt skipi heimat umkring
nu lengest mig hjem til Lande,
5. De var P[eder] l[iden]
han glåper í rónebokji sterke
Her hev vori trodd i hagjen min
å plukk upp blo’i dei beste
6. Her hev v[ori] tr[odd] i h[agjen] m[in]
[å plukk upp blo’i] dei beste,
der æ ‘kje atte bare ei einaste rót,
som kunna mitt hjarta’i trøste.
7. De va’ P[eder] liten,
han skúva si snekkja ti land,
inkje kom fr[úva] M[ettelíti]
å møtte han ne ve strand.
8. De va P[eder] l[iten]
han kom seg ríand í går,
burti va fr[úva] M[ettelíti]
som sille fagne hånom då.
9. De va P[eder] l[iten]
han kom seg í stoga inn,
burti va fr[úva] M[ettelíti]
[som sille fagne honom] heim.
10. De va P[eder] l[iten]
han talar ti liten svein
hor æ’ no fr[úva] M[ettelíti]
som sille fagne meg heim.
11. Dæ va fr[úva] M[ettelíti]
ho gjekk seg í høieloft inn,
hó saumad så mykje de kvite lin
ho aktar eitt líti kind.
12. De va P[eder] l[iten]
han gjekk seg í høieloft inn,
der sit hó frúva Mettelíti
hó bliknar undi skarlakskinn.
13. Høyrer du P[eder] l[iten]
hott eg no talar ti deg:
min fader han ligge så ynkelig sjuk,
han lengest fast efter meg.
14. Ligge din [fader så ynkelig] sjuk,
å l[enges fast efter] dig,
høyrer du fr[úva] M[ettelíti]
du lýt fulli ríe dít.
15. Min fader han gifte meg heimatifrå,
mæ karmer forgylte fem,
høyrer du P[eder] liten,
du låner meg ein av dem.
16. Min f[ader han gifte meg heimatifrå]
[mæ karmer forgylte] ní
[høyrer du Peder liten]
[du låner meg ein av] dí.
17. Dín [fader han gifte] dig [heimatifrå]
[mæ karmer forgylte] fem
høyrer du fr[úva] M[ettelíti]
du fær slett ingjen av dem.
18. [Din fader han gifte deg heimatifrå]
[mæ karmer forgylte] ní
[høyrer du frúva Mettelíti]
[du fær slett ingjen av] dí –
19. De va’ fr[úva] M[ettelíti]
hó seg i stallhúse går
de vi’ eg for sannheit seja
sjóv la’ hó gullsadelen på.
20. De va fr[úva] M[ettelíti]
hó va’ både trøytt å mó
då hó kom ti sin faders gårAlternativ lesemåte: gari
va’ skóen henne fuddi av bló.
21. De va fr[úva] M[ettelíti]
ho kjeme seg ríands í går
uti stend hendes kjære moder
å blítt fagnar hó ‘a då.
22. Høyrer du fr[úva] M[ettelíti]
hott eg spyre deg:
‹ho›ss stende de ti i herr Peders går,
mæ du eisemadd’e kjem hít.
23. «Høyrer du fr[úva] M[ettelíti]
hot eg talar ti deg:
du ríe tibakars den sama vegjen,
som dú kom hít ti meg.
24. De va hendes kjære moder,
hó va’ ‘æ nokså blíe
hó kann då liggje her denni einasti nåtti
í morgó kann hó burtríe.
25. De va då fr[úva] M[ettelíti]
hó va’ i høieloft fús,
de va’ hendes kjære moder
hó tennte for hæna vaksljús.
26. De va årli um morgónen
dagjen den bliver ljús,
de va hendes kjære m[oder]
hó va’ i høieloft fús.
27. De va hendes kj[ære] m[oder]
ho býe gud maarenSamlarkommentar: (sic) med snildi
hossi stendi her ti utí detti húsi
mæ adde mónne tie så stille.
28. De va hennes kj[ære] m[oder]
hó bretter på skarlaken blå,
deilige va’ dei søninne tvo
på kvorsenSamlarkommentar: (sic) arm da låg
29. De va h[ennes kjære moder]
[hó bretter på skarlaken] rø
undi va låg fr[úva] M[ettelíti]
hó låg både bleik å dø.
(Han kom efter, tok der til at kristne Bonni, drap seg sjave).
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
Reinskrift: NFS S. Bugge VIIIa, 100–106, med overskrift: Herr Peder og Mettelill. (Bendik Sveigdalen. Skafsaa.)
TSB D 220: Fru Metteliti
Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge d, 305–312 (kladd).
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Peder skulde sig at ledingen fare
det var ikke fori det beste
hjemme site frúva Mettelill
hó drikk upp bå slott å festi.
– Min herri dei herrar hava lova si’ sveinar í lunden útríe. –
2. Slott å festi de drikke hó upp
sigSamlarkommentar: (sic) selv lader hun sig lokke
de lader hun altsammen at gjøre
me’ hennes herren va burte
3. Fru Mettelill ganger i høieloft
hon syr de hvide lin
de vil jeg for sanningen sige
hun agter det liden små kinn
4. De va då Pederlille
han kom seg at borgele,
fru Mettelill ganger hun hanem imod
hun havde så styg en uppsede.Samlarkommentar: (hó va vreie
5. Velkomen Pederlille
å velkomen er du hid
jeg haver fåt bud ífrå faderen min
jeg skulde til hanem ride.
6. Haver du fåt bud frå faderen din
du skulde til hanem hjemfare,
å hører du fruvan Mettelille
et órlov so monne du have
7. Min fader gifte mig så rigelege bórt
med karmann forgyllande fem
og hører du Pederlille
du låner meg ein av dem.
8. Gifte din fader deg så rigelege bórt
med karmann f[orgyllande] fem,
hører du fruva Mettelille
du fær slett ingen afv dem
9. Min fader [gifte mig så rigelege] bórt,
[med karmann forgyllande] ní,
[og hører du Pederlille]
[du låner meg ein av] dí.
10. Gifte [din fader deg så rigelege bórt]
[med karmann forgyllande] ní,
[hører du fruva Mettelille]
[du fær slett ingen av] dí.
11. De va då frúva Mettelille
hun valer ut gangeren grå
de vi no eg for sanningjen seia
selv la hun gullsadelen på.
12. De va då f[rúva] M[ettelille]
hun kom seg ríande ígår
de va no hennes sæle faer
han úti fyr hennar står
13. Vælkomen f[rúva] M[ettelille]
vælk[omen] æ dú hít,
hossi liver Pederlille
nyss kommen er han av ting.
14. So lever P[eder]lille
nyss [komen er han av] ting,
en annen mann heve lokka mé,
å derfyr so kjeme eg hít.
15. Hev en annen manne lokka deg,
å derfyr so k[jeme] d[u] hít,
du skynd deg so hastig utav minom gar
so hastig som du kom hid.
16. De va frúvas kjære moder
hun talte eitt ór me snilli,
må hó inkje liggje denni einaste nåtte
i morgó so kann hó burtríe.
17. De va då fr[úva] M[ettelille]
hun var at høieloft fus,
de vi no eg for sanningjen seia
dei bar dei høie vaksljús.
18. De va årle om morgónen
mæ sama dagjen var ljús,
de va då hennes kjære móer
hun var at høieloft fús.
19. De [va då hennes kjære] móer,
hun bød gudmåren med snille,
hossi æ her tíst úti detti húsi
kvi teja dei alle so stiddeAlternativ lesemåte: stille
20. De va då frúvas kjære moder
hun breier upp skarlagjen rø
undi låg fr[úv]a M[ette]lill
hun var både bleg og død.
21. De va fr[úv]as k[jære] m[oder]
hun breier upp skarlagji blå,
der vart ho vari to deilige sønner
på kvorsenSamlarkommentar: (sic) armen dei låg.
22. Dei fóstra upp dei bonne
alt ti dei blei stór,
den eina kalla dei unge Tór
den are GråsveinAlternativ lesemåte: Gråsveien med ære.
23. De va då Pederlille
han sér útí rónebókje sterke
her hev komi eitt dýr útí min hagji
som hev plukka av blai dei beste.
24. Ífjór ha’ eg úrtir útí min hagji
med de róser og ædelige plómmer
iår hev her vanka noko anna íblandt
alt siden jeg reiste til Romme.
25. Ifjór [ha’ eg úrtir útí min hagji]
[med róser og] ædelig bla,
íår [hev her vanka noko anna íblandt]
[alt siden jeg reiste] avsta.
26. De va då Pederlille han ganger i høieloftDette er skrive på to liner i kladden, men på éi line i reinskrifta.
som han va då vani at gjøre
den første søvn som på hass øieni falt
fru Mettelill ganger ham fyri.
27. Dei eple æ alli så hågt uppi tré
dei mónne ei til jórden nedfelde,
den som haver seg en fulltrújen ven
han gjenge so seint útav gløyme.
28. De va då Pederlille
han springer på gangaren rø
eg vi finna frú Mettelille ídag
anten hun er levende hell død.
29. De va då P[eder]lille
han kom seg riande í går
der møter ‘en frúva Mettelille
låg dø på bårunne små
30. De va då P[eder]lille
han talte med den døde eitt ór
de vi no eg for sanningjen seia
han døde i den same stund
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
Reinskrift: NFS S. Bugge VI, 39–43, med overskrift: Peder og Mettelille. (Jorunn Bjønnemyr. Mo. 1863.)
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 14 til og med TSB D 280.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
