Norske mellomalderballadar
Alibrand «sit over bord» og samtalar med Lindelin. Han frir til henne, ho skal få rå over alt han eig om ho svarar ja. Men Lindelin avviser han spottande. Korleis kan han fri til henne, han som har ansikt og munn som ein hund! Svaret gjer Alibrand rasande, dette skal ho ein gong få svi for. Etter ei tid vågar Lindelin seg til kyrkje, og på vegen møter ho Alibrands hund og deretter han sjølv. No kjem hemnen over henne. Alibrand seier at Lindelin minner om ei tik (ho-hund), og deretter bind han henne til hesten, som han piskar på. Det går over stokk og stein, til Lindelin er skamslegen og døden nær. Då endeleg synest Alibrand at Lindelin har fått nok straff. Han løyser henne og tek henne med seg heim. Der ber han mora vaske kjolen og setje gullkrone på henne – men det er for seint, seier Lindelin, det er ei likkiste ho treng. Før ho døyr, testamenterer Lindelin gåver til dei næraste slektningane sine. Til Alibrand gjev ho ein kniv, med ønske om at kniven stod i hjarta hans. Dagen etter kan dei føre tre lik frå Alibrands gard – Lindelin, Alibrand sjølv og mor hans som døydde av sorg.
Det finst kring femten variantar av denne balladen, dei fleste og fyldigaste frå Telemark. Eit par oppskrifter er frå Aust-Agder. Sophus Bugge har skrive opp heile fem variantar, deriblant etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr (1791–1866) og Gunhild Kjetilsdotter Sundsli (1781–1869), to av dei sentrale Telemarks-songarane med omfattande balladerepertoar (Jonsson & Solberg 2011: 494–498, 569–573). Vi har også ein melodivariant av visa som Rikard Berge skreiv opp i Bø (Ressem 2014: 167). Landstad trykte fire strofer av «Alibrand og Lindelin»:
Alibrand og Lindelin sat ivi bórð
dei talað sá mange skemtande órð.
Og høyre du Lindelin, hot eg seje deg
mi ære og trú sá geve eg deg.
Og hadde eg meg eit par fillutte sko
sá mykið tikje eg um di ære og trú.
Og hadde eg meg ei skengutte [stripete] tík
den totte eg var Alibrand lík
(Landstad [1853] 1968: 620–621).
Balladen har vore omtykt både i Danmark og Sverige. Danske flygeblad frå 1700- og 1800-talet har sett merke hos eit par av dei norske songarane. Det gjeld bl.a. Bugges oppskrift etter «en Kone på Mjaugedal i Eidsborg» – moglegvis Gro Olsdotter Mjaugedal (1820–1877) – som song for Bugge i 1857 eller 1863 (Jonsson & Solberg 2011: 446–447). Men dei beste norske tekstvariantane byggjer på ein eldre, norskspråkleg tradisjon.
Balladen om Alibrand og Lindelin er inga solskinshistorie og gjer bruk av dramatiske verkemiddel. At den vart spreidd gjennom skillingstrykk – som skulle seljast – har kanskje hatt noko å seie for den brutaliteten og bestialiteten som gjennomsyrar teksten. Brutalitet og bestialitet har alltid selt godt. Det kan hevdast at balladen minner om typiske skillingsviser, viser som legg sin elsk på ulukkeleg kjærleik, drap og død.
Likevel er det verdt å merke seg at det er æra som står på spel i balladeforteljinga, særleg uttrykt i hundemetaforikken. For ein mektig mann som Alibrand må det kjennast ekstremt vanærande å bli jamført med eit tenande og underdanig dyr, som hunden er. Denne fornærminga må hemnast, og han svarar med same mynt når han kallar Lindelin ei tik. Straffa Alibrand gjev henne, er også sterkt vanærande – men det er like vanærande for han sjølv å bruke makt mot ei kvinne på denne måten. Der står i motsetning til gamle norrøne så vel som riddarlege æresoppfatningar. I ei verkeleg skillingsvise ville truleg Lindelin overlevd den brutale straffa, og dei to ville gift seg og levd lukkeleg saman til sine dagars ende. Men slik går det heldigvis ikkje her!
Utsyn 146
DgF 311
SMB 127
TSB D 255: Alibrand og Lindelin
Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter ukjend songar på Mjaugedal, Eidsborg i Lårdal, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge IV, 102–104 (reinskrift).
Oppgjeven tittel: Alebrett og Ingelin.
*
1. Stolts Ingelin stó úte aa slager ne sitt haar:
«Krist give ingjen beiler turte koma íår.»
2. Neppe det ordAlternativ lesemåte: ór udaf munden der går.
fyr herr Alebrett kom seg der ridends i går(d)Parentesane står i oppskrifta..
3. «Kjære stolts Ingelin, du giver mig dí tro:
halvten æ’ miSamlarkommentar: [sic!] rige aa halten æ’ mí bu.»
4. «Min moder hun havde sig for gamle sko,
inkje mere skjøtter eg om her Alebrettes tro.
5. I min moder gaar(d)Parentesane står i oppskrifta. stende løven saa hvid,
så sýnest eg herr Alebrett i munden er lig.
6. Min moder hun havde sig en liden vakker hund,
eg vi’ heller kysse den hell herr Alebrettes mund.»
7. Herr Alebrett var vred og slog haanden i bor(d)Parentesane står i oppskrifta.:
«Ja visselig hevner eg óre, før eg dør.»
8. Stolts Ingelin sad inne i vintrene tre,
før hó turde seg utaf døren mon sé.
9. En aften da silde en dreng kom te bórs,
herr Alebrett var død og var lagd i sortan jór.
10. Stolts Ingelin tók på sig ei krone útav gull,
hó kjørte gjenom lunden så prydefull.
11. Men som hó kom seg i lunden ind,
så møter hó herr Alebrettes lille hund.
12. Hó tók no hånden og gav hånom brød:
«Ja jeg visselig tror, idag er min dø.»
13. Men som hó kom seg lidt videre frem,
da møter hó herr Alebrett med tusend menn.
14. [«Kjære herr Alebrett, du giver mig dí tro:]
[halten æ’ mi rige aa halten æ’ mí bu.»]
15. [«Min moder hun havde sig for gamle sko,]
[inkje mere skjøtter eg om stolts Ingelins tro.]
16. [I min moder gaar stende løven saa hvid,]
[saa sýnest eg stolts Ingelin i munden er lig.]
17. [Min moder hun havde sig en liden vakker hund,]
[eg vi’ heller kysse den hell stolts Ingelins mund.»]
18. Han batt hende til det hestelår,
herr Alebrett han red å den jomfruen sprang.
19. Der va’ ingen stein så liden eller stor,
at dæ ikke var jomfruen til stor men.
20. Men som han kom seg at dybeste vand,
så tók han stolts Ingelin og sette på sitt fang.
21. «Goddag, goddag, kjøre sønnen min!
hosse liver stolts Ingelin, den unge bruden din?»
22. «Kjære min moder, du vaskar hendes serk,
lad ingen få sé hendes svi eller verk!
23. Kjære min moder du flettar hendes hår,
sea så sete me den gullkróna på!»
24. «Gullkróna behagar ikke mig;
ligkisten, ligkisten er bedre forAlternativ lesemåte: [«fyr»] mig.
25. Krist give mig at jeg måtte liva så liden en stund,
at eg fik no skifte mine klæder i lund.
26. Min fader så giver eg min gangaren rø,
fyr han vil gå på tingje å lyse min dø.
27. Min broder så giver eg min gangaren grå,
fyr han vil gå på tingje å høre derpå.
28. Min syster så giver eg min gullkrone rø,
fyr hó hev vori bå hull å tro.
29. Herr Alebrett så giver eg min syllbúdde knív,
Krist give, han stó í hass unge lív!»
30. Så lagde de hende på dynerne fem,
blói dæ rann ígjenom alle dem.
31. [Så lagde de hende på dynerne] ní,
[blói dæ rann ígjenom alle] di.
32. Mandag morgen, fyr dagen va’ gry,
da låg der tre lig i herr Alebrettes hus.
33. Den ene er herr Alebrett, den anden var hass mø,
den tredje va’ hass moder, som døde av sorg.
*
Strofene er nummererte i oppskrifta. Under overskrifta står det: (meddelt af en Kone paa Mjaugedal i Eidsborg.)
Vi kjenner ikkje til nokon kladd til denne oppskrifta.
TSB D 255: Alibrand og Lindelin
Oppskrift: 1864 av Sophus Bugge etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli, Moland i Fyresdal, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge f, 49–53 (kladd).
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Alebrand å Lindeli sat over bór
– va hó vén som ei lind. –
dei snakka so mangt eit skjemtas ór.
– Eg minnest fulli jomfrúa Lindelí –
2. Høyrer de Lindeli kot eg seie deg
lyster du inkje trúlovast me meg?
3. Mín moder hun haver et svín
de synest eg Alebrand æ so líkt
4. Min fader han haver en hund
den ligner jeg ved A[lebrand]s mund.
5. A[lebrand] sló si hånd ímót jór
for visst ska eg minnast dei håingsór.
6. L[indeli] sat heime i åtte år
hó tóre kje tí kyrkja for A[lebrand] gå
7. De níende år hó tí kyrkja vill’ gå
å níe møyar so va dei då.
8. Då som dei kom seg í rósan lund,
der møter dei A[lebrands] fýgjeshund
9. Di take den hunden dí gjeve han brø,
no kjem han A[lebrand] han eige min dø.
10. Då som dei kom litt bet’e fram,
der møter dei han A[lebrand]
11. A[lebrand] tók í Lindelis hånd
minnest du L[indeli] de seinste mi fannst.
12. Ja A[lebrand] A[lebrand] lat de gama fare
kom fýg meg ti presten han gjev kon tí sama
13. Han tókk hennes hovegull,
de sette han på sin fýgjeshund.
14. [Han tók hennes] gúle hår
de batt han fast mæ sitt hestelår
15. [Han tók hennes] fingar smale,
dei [batt han fast] í sin heste hale
16. Alebrand rei etti vegjen fram,
L[indeli] ho etti hesten slång
17. Aldri æ der so líten ein stein
hanAlternativ lesemåte: de gjere a Lindelis hjarta mein
18. [Aldri æ der so líten ein] kvist,
ho vekkjer ‹ei› blói í L[indelis] bryst.
19. Då som dei kom í rósanlund
då ville A[lebrand] kvíle ei stund.
20. Lyster du inkje L[indeli] å kvíle her
no lyster eg take deg på hesten ti meg.
21. Ja høyrer de A[lebrand] kot eg seie deg
ette sia æ dú góe mæ meg.
22. A[lebrand] kom seg ríand í går
hass móder úti fyr han står
23. Vælkomen A[lebrand] mæ di véne møy
Gud gjøæve eg turte ‘kji ræast du lout fyr æ døy.
24. Heve hó fóstri í væræ føtt
hell heve den gangaren på æ no trøtt?
25. Hó hev alli [fóstri í væræ føtt]
men gangaren den [heve på æ no trøtt]
26. Hass móder hó tók vaksljósi í hånd
å då gav L[indeli] upp si ånd.
27. Der va mei sorg hell der va gama
der va trí lík ti joræ mæ sama
28. Fyste va L[indeli] so A[lebrand]
den trée hass moirDet er sett ein boge over vokalane for å markere diftong. av sorgjæ døyr
*
Strofene er nummererte i oppskrifta.
Reinskrift: NFS S. Bugge VII, 23–25, med overskrift: Alebrand og Lindeli (Gunnild Sundsli, Fyresdal 1864.)
TSB D 255: Alibrand og Lindelin
Oppskrift: 1915–17 av Halvor Gunnerson Kalbast etter Margjit Olsdotter Austistog Felland, Mo, Telemark.
Orig. ms.: TGM R. Berge CCLXXVIII, 88–90.
Oppgjeven tittel: Visen om Stolt Signelill aa Alebret.
*
1. Stolt Signelill sto uti aa slagede sit haar,
«krist gjøve engjen beilar tar kóma her i aar.»
2. Neppe disse ord utav monnen har gaat,
før Alebret, han reiar, kóm seg ridand’ igaar.
3. «Aa, kjære du, Stolt Signelill, du gjive mig din tro,
aa heile dit rikjí aa heile dit bo.»
4. «Nei, min moder havde sig en liden vakker hond,
den vill jeg heller kjysse, end Alebret, paa mond.
5. Min moder havde sig et par gamle sko,
ikkji meir skjytter jeg om h[er]r Alebrets tro.
6. Aa i min faders gaard staar en løve saa vid,
den sønest jeg h[er]r Alebret paa monnen ær lik.»
7. Alebret bleiv vred aa slo haanden i bord,
«sásandt som jeg lever ska jeg hevne dine ord.»
8. Aa Stolt Signelill sad enni i vintrane tri
ho aa tore ‘kji seg utom dynnane se.
9. Det var en aften silde, en dreng’ kóm siddende tilbords.
«Nu ær Alebret død aa lagde i den sortan jord.»
10. Aa Stolt Signelill tog paa seg den krona utav guld.
aa rie uti londen saa glad aa frydefuld.
11. Naar hó kóm seg at den grønne lond,
daa møtte ho Alebret aa has lille vakre hond.
12. «Aa kjære du, h[er]r Alebret, du gjive mig din tro,
aa heile dit rikji aa heile dit bo.»
13. «Nei, min moder havde sig en liden vakker hond,
den vill jeg heller kjysse, end Stolt Signelill paa mond.
14. Min moder havde sig et par gamle sko,
ikkji mer skjytter jeg om Stolt Signelills tro.
15. Aa i min faders gaard staar en løve saa vid
den sønest jeg Stolt Signelill paa monnen ær lik.»
16. Stolt Signelill tok upp eit stykkji brød,
«idag maa jeg vera visse paa aa dø.»
17. Só tok han hæna i det gullflettann haar,
aa bat det ennat sit hestelaar.
18. Alli só var der só lidet et vand,
anna Alebret rei, aa Stolt Signelill sprang.
19. Aa alli só var der só liden en sten,
anna den laut gjera Stolt Signelill men.
20. Aa alli só var der só liden en kvist,
anna den tok stykkji oto Stolt Signelills skjørtSamlarkommentar: (some sei bryst)
21. «Aa kjære min moder, vil du vaske hendes serk,
só ingjen ska faa høyre om hendes ilde værk.
22. Aa kjære min moder, vil du vaske hendes haar,
idag vill me sedkje guldkrona derpaa.»
23. «Nei, engjo guldkrone behøver no eg jeg,
men ligkjista, ligkjista er bæri for meg.
24. Aa min fader ska hava den sylvvogne ny,
for han maa paa tengji aa lyse min død.
25. Aa min broder ska hava den gangaren graa,
for han maa pa tengji aa lye derpaa.
26. Aa min søster ska hava den krona utav guld,
for ho hev’ vóri syster me, ære aa huld.»
27. Só lae dei hæna paa dønunne fem,
aa bloi de rann gjænnem alle dem.
28. Só lae dei hæna paa dønunne ni,
aa bloi de rann gjænnem alle di.
29. Aa tilegt om morgoen for sole skjein klar,
laag der tri lik i h[er]r Alebrets gard.
30. Den eine var Alebret, den anden has møy,
den tree var has moder av sorgjen lóut døy.
*
Strofene er nummererte i oppskrifta.
Under oppskrifta står det: (upr: av M. Austistog.) og Slut 30 værs
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 14 til og med TSB D 280.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
