Riddarballadar 1

Norske mellomalderballadar

Forrige Neste

TSB D 61 Dalebu Jonsson

[Samson]


Innleiing

Dalebu Jonsson røvar kongsdottera og tek henne med seg heim, men kongen sender soldatane sine etter. Dei er så mange at alle våpna deira skygger for sola, men Dalebu Jonsson blir ikkje redd, han kler seg i stålrustning og tek opp kampen. Det endar med at han drep heile kongens hær, og han står til slutt i blod til langt opp på leggen – eller «i blóð ivir stálklædde kné», som det heiter hos Landstad (Landstad [1853] 1968: 270). Deretter rir Dalebu til kongsgarden. Kongen blir overraska, for eit slikt utfall av striden har han ikkje rekna med. Men han må berre godta det som har skjedd, og Dalebu Jonsson kan feire bryllaup med kongsdottera.

«Dalebu Jonsson» har vore ein svært populær ballade på 1800-talet, det viser dei mange oppskriftene. Vi har mellom femti og seksti variantar, dei aller fleste frå Telemark. Sophus Bugge har skrive opp mange, etter nokre av dei beste Telemarks-songarane, som Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr (1791–1866) og Aslaug Targjeisdotter Askedalen (1799–1876). Melodioppskrifter har vi også fleire av, dei to eldste ved Olea Crøger etter ukjende songarar frå Heddal (Ressem 2014: 32–47). Litt seinare (1851) skreiv Lindeman opp ein melodi etter Tomine Henrikke Finckenhagen (1803–1880), prestefrue i Hjartdal i Telemark. Ho song fem balladar for Lindeman, mens dottera, Lise Finckenhagen (1831–1858) song to. Høgsterettsadvokat Bernhard Dunker har elles gjeve interessante portrett av mor og dotter i den reiseskildringa han skreiv frå sommaren 1852 (Jonsson & Solberg 2011: 166–172).

Landstad trykte to former av denne balladen i Norske Folkeviser med ulike titlar: «Dalebu Jonson» og «Dalebuggin Jonson» (Landstad [1853] 1968: 268). Ein av Landstads tekstar går attende på ei av Olea Crøgers oppskrifter frå Heddal (Alver, Kvideland & Ressem 2004: 70–75).

Vidare finst det nokre danske 1600-talsformer av denne balladen (DgF I: 55–63). Også på svensk er det skrive opp fleire variantar av visa, den eldste forma vart nedskriven så tidleg som 1573 og står i Harald Oluffssons visbok.

Namnet Dalebu kan omsetjast med «den som bur i dalen», dvs. ein bonde – jf. Aasen: «Bue m. Indbygger, Beboer. Kun sammensat, som i Dalbue, Fjellbue, Landbue.» Det er ei høveleg nemning for ein helt som set seg opp mot kongen og røvar dotter hans, og kanskje er den opprørske tonen ein grunn til at visa vart så omtykt i Telemark. Omkvedet formidlar noko av den same holdninga til makthavarar: «Kenner du Dalebu Jonson?» (Landstad [1853] 1968: 268–273). Men opphavleg har det vore ein samanheng mellom denne balladen og Didriks saga, skriven kring 1250 i Bergen etter tyske menns fråsegn. Her blir det fortalt om riddaren Samson som røvar dotter til jarlen Rodgeir. Etter mange forviklingar, kamp og strid, endar det med at Samson og jarledottera Hildesvid får både kvarandre og heile riket (DgF I: 55–63). Det er ikkje mykje att av det som ein gong må ha vore den opphavlege visehandlinga, men i danske og svenske former har i alle høve Samson-namnet overlevd. Også i Bugges oppskrift frå 1857 etter Anne Knutsdotter Bruhær (1794–1869) heiter helten Samson:

Samsonen tjener i kungens går
han lokkar kungens syster, dæ vene mål [mær/már = ungjente]
– Så væl tore [torde] Samsonen bie [vente].

Utsyn 114 og 115
DgF 6
SMB 76




Oppskrift A

TSB D 61: Dalebu Jonsson

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Aslaug Targjeisdotter Askedalen, Vrådal i Kviteseid, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge g, 305–311 (kladd).

Ingen oppgjeven tittel.

*

1. Dalebú téner í kungjens går,
han téner for liden Kjersti, dæ véne mår.
– Du kjenner fulla D[alebú] Jónsson. –

2. Hør du l[iden] Kj[ersti] hott eg spyre deg,
vi’ dú av lande fýgje mæ meg.

3. Inkje eg tore å inkje eg må,
her stend så sterke vektar rå.

4. Lat dei vekte dei vekte vi’
vi’ du sjóv så sko’ dæ blí,

5. Denne strofa står under strofe 6 i handskriftet, men med tilvisingsteikn hit.L[iden] K[jersti] stó upp smal som eitt liljevand,
så rekte hó D[alebú] høire hånd.

6. L[iden] K[jersti] hó samlar sitt gull i skrín
D[alebú] salar út gangaren sín.

7. D[alebú] gjórest í håndi så sterk,
han tók liden Kj[ersti] å lyfte hó på hest.

8. Då dí kom seg på vegjen fram,
då møtte di seg en gamalle mann.

9. Høyr du dæ D[alebú] hott eg spyre deg
hott æ’ de for eitt vív dú flýte mæ deg?

10. Dæ’ mí einaste syster
eg flýt ó heimatt frå kløstr.

11. Du tar kje l[iden] K[jersti] skyggje unde skinn,
eg skjenner så væl díne plómmekinn.

12. Eg kjenner deg så væl som eg au må,
eg ténte din faer í 18 år.

13. Eg gjeve deg mí kåpe blå,
vi’ du ‘kje seieSamlarkommentar: (sic) min faer dæ nå.

14. [Eg gjeve deg] min rødegullring
[vi’ du ‘kje seie] te faeren min.

15. Hav du sjóv din rødegullring!
eg sko’ ‘kje seie dæ te faeren din.

16. Den gamle mannen svepte sitt hovu í skinn,
så gjekk han i høieloft for kungjen inn.

17. Her site kungjen, drikk mjø å vín,
D[alebú] reiser mæ dótteri dí.

18. Kungjen han blei så ille ivi ór,
klare mjøen han spilte på bór.

19. Kungjen han rópa ivi all sin bý:
DiRetta frå: De spretter dikkon væl mæ brynjunne ný!

20. Di spretter dikkon trúgji å inkje falsk!
Di vet, D[alebú] æ’ en hårde hals.

21. Sóme dei rei å sóme dei sprang,
te di kom te Dalebúsgåren fram.

22. Då dei kom te borgele,
då stó Dalebús móer å kvilte seg ve.

23. Høyrer du D[alebú]s móer så fín:
Æ’ D[alebú] heime sønnen din?

24. D[alebú] heve nýss gjengji a sengji
han æ’ ikkje rædde for bastògdrengjir.

25. Me æ’ ikkje noko bastogd[rengjir]
eg fæler at D[alebú] lýt óto sengji.

26. Då D[alebú]s móer rann’ tårir på kinn,
så sørgelig vekkjer hun sønnen sin.

27. Kjær min moder græd ikke for mig!
D[alebú] bergjar væl sjave seg.

28. D[alebú] ótó sengji sprang,
skjøn j[omfrú] sló seierklæer ikring

29. D[alebú] trekte stålhanskanne på,
så tók han dæ svære på naglanne låg.

30. D[alebú] út gjenom dynni sprang,
han rudde den vegjen, som stó så trang.

31. Han hoggje íhel fíre, han hoggje íhel fem,
han hoggje 60 av kungjens menn.

32. Der va’ ikkje atte bare ein líten dreng,
som kunne bere dei tíende hjem.

33. D[alebú] springe på gangaren grå,
så rei han seg te kungjens går.

34. Høyrer du D[alebú] hott eg spyrje deg må,
hor æ’ dei hommennane, eg sende deg í gjår.

35. Sóme ligge sjúke å sóme ligge såre,
sóme ligge døe i D[alebú]s går.

36. Du tar no deg ei tunne mæ salt,
um du kann få salte de galtekjøte alt.

37. [Du tar no deg ei tunne] mæ grýn,
um du kann gjere den pylsa så skjønn.

38. D[alebú] riste på blóutte svær,
va’ du ‘kje kungjen dæ va dú vær.

39. D[alebú] D[alebú] still ditt svær!
eg gjev deg l[iden] K[jersti] du æ’ hó vær.

*

Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.




Oppskrift B

TSB D 61: Dalebu Jonsson

Oppskrift: Truleg 1863 av Sophus Bugge etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge p, 15b–19a (kladd).

Ingen oppgjeven tittel.

*

1. Dalebú téner í kungens går,
í vintranne trí å så eitt år.
– Eg kjenner ‘en Dalebú Jónssón. –

2. Han téner inkje fyr ånnó løn
hell fyr líte Kjersti, hó æ so skjøn.

3. Høyr dú líte K[jersti] eg talar ti dé
lyster dú av landi fýgje mæ mé.

4. Mig vektar fader å mig vektar moder,
å mig vektar søster å yngste broder

5. Lat dei vekte denSamlarkommentar: (sic) vekte vi’
dú sko fýgje, um dú sjóv vi’

6. L[íte] K[jersti] hó samlar sitt gull í skrin
Dalebú salar gangaren sín.

7. D[alebú] ha en gangar bå líten å spak,
han set ‘a l[íte] K[jersti] uppå hass bak.

8. Då dei kom på vegjen fram,
der møter dei en gamal’e mann.

9. Vælkomen Dalebú eg talar ti deg
å så de vívi, dú flýte mæ deg.

10. De æ’ mi yngste syster,
eg flýt hæna heim ótó kløstri.

11. Dú tar inkje l[íte] K[jersti] skyggje unde skinn
so væl kjenner eg ditt plómekinn

12. So væl [kjenner eg ditt] gúle hår
alt sea eg ténte íRetta frå: e din faders går

13. Eg sko gjeve deg min rødegullring
vi’ dú ‘kje bera bo’i ti fa’i min

14. Hav du sjóv din rødegullring,
eg sko ‘kji ber’e boi ti fai din.

15. Då dei kom seg litt lenger fram,
då møter dei kungens líten smådreng.

16. Vælk[omen] D[alebú] eg talar ti dé
å so de vívi dú flyte mæ dé.

17. De æ min yngste broder,
eg hentar en hjem til min moder

18. Dú tar inkje l[íte] K[jersti] skyggje unde skau,
eg kjenner so væl di’Samlarkommentar: (aab) augo tvaug.

19. Eg sko gjeva deg mitt rødegullband,
vi du ‘kje bera den boi fram.

20. Hav du sjóv ditt røde gullband
eg sko bera den boe fram.

21. D[alebú] kom seg riand í går
D[alebú]s moder úti fyr ‘en står.

22. Vælkomen D[alebú] kjær sønnen min
å so de vívi dú flyte mæ dé.

23. Her site dú kungen dríkke mjø å vin
D[alebú] ríe mæ dótte diSamlarkommentar: (aab)

24. Kungen han blei so illi ivi ór,
den bróne mjøen han spiller på góv.

25. Kungen han rópa ivi all sin bý
de statt upp mine hommennar klæ dikkon í brynja ný.

26. Di klæ dikkon trúji å inkje falskt,
for D[alebú] de æ ein hård’e hals.

27. Dei hommennanne kom seg ríand í går
å D[alebú]s moder hó úti står.

28. Eg helsar deg D[alebú]s moder eg talar ti dé
hev dú sett Dale[bú] sónen din

29. D[alebú] heve nýss lagt seg ti seng’
han agtar inkji noko bastogmenn.

30. Me æ inkji noko bastogkarar
eg tvílar, at D[alebú] ska’ blíve rannsaka.

31. Dei støytte på dynne mæ gnjnavel å spjút
Æ dú inni D[alebú] du tør sé herud.

32. Upp reis hass kjærest ho va’ no ‘kje falsk
hó sprette den brynja íkring hånoms hals.

33. D[alebú] seg ígjenom vindauga såg
dé æ so mange å mé æ so få.

34. D[alebú] út igjænom dynne sprang
han rudde den vegjen som fyrre va trang.

35. D[alebú] hoggji ti han va trøytt,
han gat inkji stande í mannerøyk

36. D[alebú] [hoggji ti han] blei mó,
han stó pundi knéi í mannebló.

37. Han kasta dei hommennar í en ring,
å sjav’e so rei ‘en utta íkring

38. D[alebú] springe på gangaren grå
so rí en seg te kungens går.

39. Eg D[alebú] kom seg ríand í går
kungen úti fyr en står.

40. Eg helsar deg D[alebú] eg talar ti déSamlarkommentar: (sic)
hor gjóre dú av hommennanne som eg sendte ette dé.

41. Sóme ligge sjúke å sóme ligge såre
å sóme ligge døe í D[alebú]s gåre.

42. Dú turte deg ei tunne mæ salt,
um dú kunn’e få salte de galtekjøti alt.

43. [Dú turte deg] ei tunne mæ kveiti,
um dú kunna gjera di pylsa so feit’e.

44. [Dú turte deg] ei g tunne mæ grøn,
[um dú kunna gjera di pylsa] so skjøn.

45. D[alebú] rister på syllbódde svær
ha’ dú kje vori kungen de ha dú vori vær.

46. D[alebú] [rister på syllbódde] knív,
[ha’ dú kje vori kungen] de ha silt kosta ditt lív

47. D[alebú] D[alebú] still din knív
eg gjeve deg l[íte] K[jersti] de véne vív

48. D[alebú] [Dalebu still] ditt svær,
[eg gjeve deg líte Kjersti] dú æ’ a fulli vær.

*

Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.




Oppskrift C

TSB D 61: Dalebu Jonsson

Oppskrift: 1867 av Sophus Bugge etter Hæge Olsdotter Dalen, Øyfjell i Lårdal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge c, 107–111 (kladd).

Ingen oppgjeven tittel.

*

1. Samsingjen kjæm seg ríands te lé
der stó hånoms móer å hvílte seg vé.

2. Høyrer du Samsingjen hot eg spyre deg
hot æ de fyr jomfrú dú flyte mæ deg.

(han bad at hun vilde være tro)

3. Greven han kom seg ríands í går
å kungjen úte fy hånom står

4. Høyrer dú Kungjen eg talar te deg
Samsingjen reiserSamlarkommentar: (usikker) mæ dí dótter av går

5. Kungjen han rópa í neste bý
klæ dikkon alle í brynja ný

6. Di klær dikkon alle foruta falsk
for S[amsingjen] han æ ein vågehals.

(Samsónen faldt ‹…› i Munden)

() Moderen stod å vilte seg ved

7. Høyr du Samsings móer hot eg spyre deg
æ Samsingjen heime, du dule de inkje for meg.

8. Samsingjen reiste te býen ígjår
han kjæm inkje heimatt før te jóle í år

9. So breidde dei út den kåpa blå
de raue gulle la’ dei uppå

10. De røde gull va gott å gjøyme í kiste
men Samsingjen min søn æ so vónd å misse

11. Mitt i vår går, der stander eitt hús
der æ S[amsingjen] inne mæ si unge brur.

12. Di støtte på døren mæ glavin å spjut
å æ du no herinne so kom herut

13. S[amsingjen] seg igjenom vindauga såg
han såg annal himmel å sværi så blå.

14. Dé æ’ så mange, å mé æ så få
endog skal jeg ud til eder gå

15. Kjære mine hommenn i tøver en stund
mæ eg fær klæ meg en annen lund.

16. Hånoms allerkjæreste va’ han kje falsk
så sprette hó brynja íkring hans hvide hals.

17. Der haver i så gott et sværd
uti mitt blod så æ de hært.

18. S[amsingjen] han gjenom dynni løp
sitt gode svær han fore seg bød.

19. Fyst hoggje han 4 så hoggje han 5.
så hoggje han 30 af kungjens menn.

20. S[amsingjen] hoggje ti han blei mó
te båe hånoms stevlar stó fudde av bló.

21. S[amsingjen] stakk sit sværd i side,
nå lyster han til kóngen at ride

22. S[amsingjen] kjæme seg ríand í går
kungjen stó úte va sveipt í mår.

23. Høyrer dú Samsing hot eg seie deg
hor æ no dei hommenn eg sendte ette deg.

24. Sóme æ sjúke, å sóme æ sår
å sóme ligge sjúke í Samsingjens går.

25. Kungjen ha turt seg ei tunne mæ salt
um hann sill få salte sitt galtekjøte alt.

26. K[ungjen ha turt seg ei tunne mæ] grøn
[um han sill få] gera den pylsa så skjøn.

27. S[amsingjen] riste påa syllbúden knív
va’ dú kje kungje de sill koste ditt lív.

28. S[amsingjen] S[amsingjen] still din knív
eg gjev deg mi dótter de véne viv

29. [Samsingjen Samsingjen still] ditt svær,
[eg gjev deg mi dótter] du æ a (no) vær

*

Strofene er nummererte i oppskrifta.

Etter opplysningar i Bugges register til folkeviseoppskriftene (i TGM R. Berge Register. Bok 071), skreiv Bugge opp denne visa etter Hæge i Høydalsmo i Lårdal.

Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.

Om Riddarballadar 1

Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.

Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.

På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 14 til og med TSB D 280.

Les mer..

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook

Gå ikke glipp av ett eneste ord.

Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.