Norske mellomalderballadar
Ein riddar leitar opp kjærasten sin, og ho slepp han inn. Dei ligg saman om natta. Om morgonen ber ho om at han må stige forsiktig ut av senga så sporane hans ikkje skal ringle slik at brørne hennar kan høyre det. Oppe på heia møter han dei sju brørne. Riddaren seier at han vil gifte seg med søster deira og bli som ein bror av dei. Men brørne vil ikkje vite av noko bryllaup, og dei gjev han valet mellom å slåst eller å rømme. Han tek opp kampen og feller alle dei sju brørne.
Den eldste versjon av denne visa står i ei bok som kom ut i København i 1657. Tittelen er Tragica eller Gamle Danske Historiske Elskaffs Viser, som ere lagde om saadan Kierligheds Øffvelse, som haffve taget en Tragiske eller Sørgelig Ende.
I nokre av dei eldste danske variantane græt jomfrua for dei døde brørne sine, men i dei norske og fleire av dei danske variantane sørgjer ho ikkje. I staden ber ho om at riddaren må drepe resten av slektningane hennar også. Berre då kan dei leggje seg trygt.
I Noreg har vi denne visa i omlag 20 oppskrifter frå Telemark og ei fyldig oppskrift frå Valdres. Visa må ha vandra inn frå Danmark, for språket er svært danskprega. Men berre delar av visa er komne med i Kjempeviseboka, og det er vanskeleg å finne grunnlag for dei norske tekstane i det danske materialet.
Den danske viseforskaren Axel Olrik skreiv at «Intetsteds har Visen været saa yndet som hos den danske Almue». Denne populariteten røper seg også ved nydikting av tekstane og ved at visa har fått heile 24 danske melodiar. Dei yngre variantane har fått dikta til eit par romantiske strofer i slutten. Desse strofene har ikkje vorte med til Noreg, men merkeleg nok har nokre få av dei norske variantane fått ei lyrisk opningsstrofe som ikkje finst i det danske materialet. Det er frå denne strofa Knut Liestøl har henta vår tittel til denne visa.
Lindeman har skrive opp to melodiar til den norske visa: ein etter Olav Glosimot i Seljord og ein etter Anne Hermodsdotter Haugen i Mo, båe i Telemark.
I 1861 gav den danske komponisten Andreas Peter Berggreen ut Norske Folke-sange og melodier. Berggreen hadde funne Olav Glosimots melodi i Lindemans Ældre og nyere norske Fjeldmelodier, men der sto berre teksten til første strofa. Sophus Bugge hadde hjelpt Berggreen med tekstar tidlegare, og no sette han saman ein høveleg tekst. Sidan språket var så danskprega, normaliserte Bugge teksten til norsk riksmål. Knut Liestøl kunne ikkje akseptere eit slikt språk på ei norsk folkevise, og daå han gav ut andre bandet av Norske folkevisor i 1922, omsette han heile visa til eit telemarksprega nynorsk.
Sverige har ei fyldig oppskrift frå Västergötland frå 1670-talet, nokre kortare variantar og tre melodiar. Visa finst også på Island, og i Skottland er det eit par viser med liknande innhald: «The bent sae brown» (Child 71) og «The dowie dens o Yarow» (Child 217).
Utsyn 119
DgF 416
SMB 80
IFkv 75
TSB D 69: Krist gjeve eg var der soli renn
Oppskrift: Udatert avskrift av Sophus Bugge etter visebok skriven av Gudbrand Gudbrandsson Moen etter ukjend songar, truleg frå Øystre Slidre, Oppland.
Orig. ms.: NFS S. Bugge r, nr. 11–12.
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Ridder tager høg og svend tager hund,
de redeAlternativ lesemåte: bryder i lunden at bede,
de fundeAlternativ lesemåte: at bede derAlternativ lesemåte: de diur baade store og smaa,
som spilled for dem over hede
– Om sommeren. –
2. Han fandt en hind alt under en lind
en jomfru under de pile,
og der slog ridderen sin kaabe blaa,
for der var saa fauert at hvile
3. Og der laa de den nat saa lang
og ingen mand til skade,
linden hun skiuler dem begge saa vel
med sine bolde blade.
4. Og der laa de den nat saa lang
og ingen mand det viste,
linden hun skiuler dem herlig og vel
med sine bolde kviste
5. Aarle om morgen det var dag,
de gøge de gole saa vide,
den jomfru klapped ridderens hvide bryst,
i maa ikke lenger her bide.
6. Du rider vel snarlig over den bro
saa listelig over de hede,
der møder duAlternativ lesemåte: i B. mine Brødere siu
saa raske hofmænde og vrede.
7. Og ere dine brødre siu eller ti
og ere de bolde og skiønne,
vilde de kjendeAlternativ lesemåte: holde B. mig for stalbroder god,
saa vel skal jeg dennem rønneAlternativ lesemåte: lønne B..
8. Og ville de haveAlternativ lesemåte: holde mig svogre trøstAlternativ lesemåte: for s-er god B.
de skulle mig broder finde,
men tragte de mig efter liv og blod,
den seier skulle de ikke vinde.
9. O hierteAlternativ lesemåte: O hør i B. aller kjæresten min,
jeg beder ederAlternativ lesemåte: eder alt B. saa gjerne,
du rider en anden vei omkring,
jeg saa der en saa særneSamlarkommentar: (sic)Alternativ lesemåte: og føier min begjære B.
10. Aldrig skal det spørges til kongens gaard,
jeg skulde af veien vige,
for disse hel bevæbnede mænd,
jeg haabes at være deres lige
11. Den ridder bandt sit sværd ved side
og lagde god brynje paa,
han sagde den jomfru tusind god nat,
saa ene derAlternativ lesemåte: og ene da B. maatte hun staaAlternativ lesemåte: gaa B.
12. Han stak sin ganger med skarpen spore,
han var saa modig i sinde,Alternativ lesemåte: saa hastelig monne han rende B
og der han komAlternativ lesemåte: kom riden B. af lunden ud,
hannem møder siu raske hofmænde.
13. Vel mødt, vel mødt, her ridder god,
hvor haver du været saa aarle,
jeg var mig udi rosenlund
at bede de diur saa snarlig
14. Hvor er din høg, hvor ere dine hundeAlternativ lesemåte: er din hund B.,
hvor ere de diur som du bedte.
Og dem gav jeg min kjære god ven,
mig først i morgen mødt‹e›
15. Og det pleier ingen ridder god
‹…›give bort vilden bradAlternativ lesemåte: ran B.,
du soverAlternativ lesemåte: Bed oust (sic) hos vor søster i nat
og spurde os eiAlternativ lesemåte: intet B. til raad.
16. Jeg red mig at jage de diur,
e‹ders› søster jeg aldrig kjendte,
jeg bed‹te› det venneste diur saa bold
so‹m› mig kom først til hende.
17. Det gav sig under mit skarlagens skind
og mig saa vel til føye,Alternativ lesemåte: saa vel det sig monne føye
jeg tog til takke og var saa glad,
og lod mig saaAlternativ lesemåte: de B. der med nøye,
18. De vilde diur jeg løbe lod
ad skoven for mine hunde,
den tammeAlternativ lesemåte: samme hind jeg tog i favn,
vi glædesSamlarkommentar: (sic) af hiertens grunde.
19. En jomfru var hun purbold og fin
som manAlternativ lesemåte: man kunde B. med øyne vilde see,
var hun eders søster, jeg beder derom,
i lade vort bryllup skee
20. En broder vil jeg findes tro,
for eder mit liv opsætteAlternativ lesemåte: at opsætte B.,
jeg vil hendeAlternativ lesemåte: jeg hende vil B. holde i agt og æreAlternativ lesemåte: heder og agt B.,
hvad skal jeg meere indretteAlternativ lesemåte: gjætte B.
21. Og ikke saa fanger du af vaares søster,
dit bryllup skulle vi herAlternativ lesemåte: vi her ville B. giøre,
du gjør dit skriftemaal til den lindAlternativ lesemåte: lund B.,
det skal hver fugl paaAlternativ lesemåte: alle fugle skal derpaa B. høre
22. Hvad heller da du vilAlternativ lesemåte: vil du B. stande eller flye
eller du vil ad skoven rende,Alternativ lesemåte: eller ogsaa skammelig røme B.
eller du vilAlternativ lesemåte: vil du B. vaaveAlternativ lesemåte: værie B. dit unge liv
for kjærest god villie til hende.
23. Og jeg vil stande og ikkeAlternativ lesemåte: ei saa vil jeg for eder flye
ikkeAlternativ lesemåte: ei heller ad skoven rende,
men jeg vil værge mit unge liv
for megenAlternativ lesemåte: kjæreste B. god villie til hende.
24. Først vog han en, saa vog han toe,
og saa lod han sig kiende,
saa vog han jomfruens brødere siu
de raske og vredeAlternativ lesemåte: vrede og raske B. hofmænd
*
Strofene er nummererte i avskrifta. Dei er ikkje delte opp i versliner.
Over avskrifta står det: (I Visebog skreven af Gudbrand Gudbrandsen Moen i Rogne)
Etter dei fleste variantane skriv Bugge ein B; det er usikkert kva det tyder. Teksten følgjer «Tragica» (1657) nokså nøye, og variantane kjem ikkje derifrå.
Etter oppskrifta står det: Samme Vise efter en Anden. Her Slutning:
Den jomfru spurte de tidender ny,
saa modige taare hun fælte,
hun græd fast for sine brødre siu
men mest for ridderen gilde
Bå baksida av heftet står det ei strofe til, skriven inn med blyant:
Der stander et tre udi vaar gaard,
der vokser æble og pære,
lønlig sorg og hiertens kvide
de ere saa tunge at bære
TSB D 69: Krist gjeve eg var der soli renn
Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge o, 38a–39a.
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Krist give jeg var der som solen rinder op
og siden jeg var der hun hviler
så vilde jeg leite min kjæreste op
om den va burti 5000 miler.
– Um sommeren. –
2. De va daAlternativ lesemåte: då den faver ungersvenn
ud for pórten monne hvile,
hun reiste seg op hun lukked han ind
hun lagde han ned ved sin side
3. Våge upp v[åge] u[pp] i favre ungersv[enn]
i har sovi en timi for lengji
ti sole den skin uti grønaste seng
småfuglanne kvildrar derúti
4. Du stiger så farleg utav minom seng
Du lét ikkje sporanne klingre
Du rider så farleg ifra minom hjem
d[u] l[ét] i[kkje] beisli ringle.
5. Han steig så varleg [utav] hennes s[eng]
han let inkje s[poranne] k[lingre]
han rei så mandeleg ifrå hendes h[jem],
han lét no dei b[eisli] r[ingle]
6. Han rei så mandeleg [ifrå hendes] h[jem]
alt over de nordiske hede,
der møter han jomfruens brøanne syv
dei va både sterke å vredeSamlarkommentar: inkje gott mót
7. Velkommen v[elkommen] i faver ung[ersvenn]
haver i været sjå jomfruens hvile
der har du været du kommer der ei mér
end medens du er udi live.
8. Kvòre vil du rømme end du vilde fly
end du vil då mandeleg stride
end du vil misse ditt faver unge liv
fyrr jomfrúvens sødeste hvile
9. Inkje vil jeg rømme, i[nkje] v[il] j[eg] f[ly]
men jeg vil dog m[andeleg] str[ide]
i[nkje] v[il] j[eg] m[isse] mitt f[aver] u[nge] l[iv]
f[yrr] j[omfrúvens] s[ødeste] h[vile]
10. De strea i dagar í daganne två
den tree dragjen ti kvelli
alle dei kjempur mått víke derífrå
jomfrúva den vandt han mæ velli.
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
TSB D 69: Krist gjeve eg var der soli renn
Oppskrift: 1891 av Moltke Moe etter Lars Larsson Veslestøyl, Seljord, Telemark.
Orig. ms.: NFS M. Moe 25, 219–222.
Oppgjeven tittel: Stig varleg utav mi sæng.
*
1. «Statt du opp, st[att] d[u] opp, du fagre úngersvenn
du hev sovi ein time for længje
nå gjæle goukjen i røde rosens lund
å lærka den spelar i ængji
– Om sommårén
når alle småfuglæne sjunga. –
2. Å stig nå så sagte utav mi sæng
så dæ inkje i spòræne ringlar
å ri nå så sagte utav min går,
så dæ inkje i hesskoen singrar.»
3. Ja så rei han langt nór ivi nór
langt nór ivi dei nordiske heiar.
der møtte han jomfruas brøæne sjau
dei alle va morske å vreie
4. «Å hòr he’ du vòré du fagre ongersvenn
mæ du kjæme riands så årleg?
«Å eg har vòré i røde rosenlund
eg he’ jaga etter dyri dei småe.»
5. «Nei inkje he’ du vòré i røde r[osen]l[und],
du he’ jaga etter dyri dei småe
men du he’ sovi hos kons syster i nótt
å derfe ditt liv me skå forråde.»
6. Men hor vi rømme, hell du vi nå fly
hell vi du nå mandeleg bie
hell vi du førre lata ditt fagre onge liv
fe jomfrugas vilje den eine?»
7. «Nei inkje vi’ eg rømme å slett inkje fly
men mandeleg vi eg au bie,
å lata vi eg inkje mitt fagre onge liv
fe jomfrugas vilje den eine.»
8. De sloges i dage, de sloges i to
den tre’a dagjen te kvèllé
då skilte han dem ved ve deires fagre onge liv
så di blei trøtte av møde.
9. Så snudde han tebage te jomfrugas gå‹r›
fe jomfrugas vilje den eine:
«Nå hev eg slègjé din brøar ihæl
fe jomfrugas vilje den eine.
Nå vi eg sova trykt ve di sie.»
10. «Nei he du slègjé min’ brøar ihel
fe jomfrugas vilje den eine,
så skå du slå mi syster ou ihæl
førr eg søveAlternativ lesemåte: sover trygt ve din sie.»
11. «Ja nå hev eg slègjé din syster ou ihel
fe jomfrugas vilje den eine,
Nå vi eg sova trygt ve din sie»
12. Nei hev du nå slègjé mi syster ihel
fe jomfrugas vilje den eine,
såAlternativ lesemåte: fe nå skå du slå min faer ou ihjel
førr eg sove trygt ve din sie»
13. «Nå hev eg ou slègjé din faer ou ihjel
fe jomfr[ugas] vilje den eine,
Nå vi eg sova trygt ve din sie.»
14. «Ja he’ du slègjé min faer [ou ihjel]
fe jomfrugas vilje den eine,
så skå du nå slå mi móer ou ihjel
Så sæv eg så trygt ve din sie»
15. «Ja nå hev eg slegjé din moer ou ihjel
fe jomfr[uga]s vilje den eine
nå vi eg sova trygt ve din sie»
16. «Ja nå he du skilt min faer å móer ve liv
fe jomfr[uga]s vilje den eine,
nå kann du sova trygt ve min sie»
*
Strofene er nummererte i oppskrifta.
Etter oppskrifta står det: «Denne jænta sku endå hava voré heime på Skógemark i Brunkeberg. So æ dæ meg fortåld.»
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 14 til og med TSB D 280.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
