Norske mellomalderballadar
Paris tener hos kong Nilaus. Når kongen skal i leidang, gjev han Paris ordre om å vakte land og rike, og særleg dronninga Helena (Elen). Dette lovar Paris, men han har andre planar. Når kongen vel er borte, får han laga seg ei gull- og sølvharpe. Med vakkert harpespel innyndar han seg hos dronninga og overtalar henne til å følgje med til Trejeborg. For å kome usett av stad grev dei ein underjordisk gang ned til stranda. Men nettopp som dei kjem dit, dukkar kongen uventa opp frå leidangen. Han synest den vakre kvinna Paris fører med seg liknar mistenkeleg på dronninga, og spør kven dette kan vere? Det er tenestejenta til dronning Helena, får han til svar. Kongen ber Paris vente med å reise frå landet medan han talar med dronninga. Ho skundar seg då attende gjennom løyndegangen og er på plass i slottet når kongen kjem dit.
Deretter rir kongen til stranda for å ta farvel med Paris, men dronninga rekk tilbake før han, gjennom den underjordiske gangen. Så sigler skipet med Paris og Helena om bord. Kongen kan ikkje finne dronninga nokon stad og skjønar at dei har ført han bak lyset. Han dreg med hæren sin til Trejeborg og omringar borga i åtte år men kjem ingen veg. Ein gamal mann rår kong Nilaus til å lage ein kopparhest og plassere mennene sine i den. Helena vil at dei skal sleppe hesten inn, og det blir som ho seier. Hesten frøser eld og gneistar over borga, og Paris gjev opp kampen. Helena vel døden saman med Paris, dei drikk mjød og let seg årelate. Kong Nilaus finn henne død saman med Paris.
Det finst i underkant av ti oppskrifter av denne balladen, i hovudsak frå Telemark. Eldst er eit fragment frå den såkalla Rygnestadboka, frå garden Rygnestad i Valle i Setesdal, frå slutten av 1500-talet. Vidare skreiv Sophus Bugge i 1857 opp visa etter Torbjørg Gjermundsdotter Haugen (1792–1862) frå Skafså. Torbjørg Gjermundsdotter var ein av dei beste telemarkssongarane. Ho song 49 balladar for Bugge og kunne spesielt mange riddarviser (Jonsson & Solberg 2011: 540–544). I 1890 skreiv Moltke Moe opp «Paris og Helena i Trejeborg» etter Torbjørg Gunnarsdotter Ripilen (1820–1893) frå Mo (Jonsson & Solberg 2011: 503–506).
Balladen om Paris og Helena byggjer på det gamle tradisjonsstoffet om krigen ved Troja. Danske flygebladstekster ser ut til å liggje til grunn for dei norske oppskriftene, som alle har danskspråklege trekk. Den eldste danske teksten er frå om lag 1550 (DgF VIII: 1–13). Det har også funnest svenske skillingstrykk av denne visa og likeeins såkalla folkebøker (SMB 4:2: 5–8). Færøyske former av «Parisar vísa» er truleg påverka av danske skillingstrykk:
Kong Nial var so rík en mand,
og enn var Paris ríkari enn hann
(CCF VI: 167).
Utsyn 129
DgF 467
CCF 157
SMB 171
TSB D 381: Paris og Elena i Trejeborg
Oppskrift: slutten av 1500-tallet, Rygnestadboka etter Tollef Osmundsøn, Rygnestad, Valle, Setesdal, Aust-Agder.
Orig. ms.: Handskrift i Riksarkivet.
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. I lad’ drottning hel[ ] i sige icke siger icke sl[ ]
ingenn suend maa v[ ] sinn herre lig, vell
– vell op Ros om [ ] Vill pariis –Omkvedet er skrive inn etter siste strofe. Etter første strofe står det bare: R.
2. Der Kom gangen d[ ] enn gamell mand, Base Kung
saa hede handt, v[ ]
3. Hestenn begynntte ath rude, gloendes ild vdj
de, v paris ttag[ 8 bliffue
4. guld Harpenn u[di] ha]nir, saa gaar ha [ ] y
loffttett for derdro[ttn]inig hellene ath sta[ ]
*
Dette er ein kopi av ei avskrift av Rygnestadboka. Kopien er sendt til Norsk visearkiv av Harald B. Knutsen, 15/8-2001. Han skriv: Denne avskrifta er frå eit dokument på Rygnestad i Valle frå slutten av 1500-talet. Dokumentet er i privat eige, men denne avskrifta (gjort i 1945) finnest i Kildeskriftavdelinga på Riksarkivet. Det er nok Tollef Osmundsøn på Rygnestad (son av Vond-Osmund) som her har gjort ei skriveprøve. Dette er jo same person som og har skrive ned Liti Kjersti (Blo: «Ballader og legender», s. 203). Han gjekk i skrivelære hjå presten i Bygland.
TSB D 381: Paris og Elena i Trejeborg
Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Torbjørg Gjermundsdotter Haugen, Skafså, Mo, Telemark.
NFS, S. Bugge k, 41–47 (kladd)
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Kung Nilaus va’ så rig en Mand
å Paris va’ endå ríkar hell han.
– Vel upp rósen, um I lyster Paris fýgje. –
2. Kung Paris va så rig en Mand
vel syv Kongeriger så åtte han
3. Paris [va så rig en] Svend,
han tjente Kong Nilaus ved sin Seng.
4. Kung Nilaus skulde i Ledingen fare,
Paris skulde tage Landet i vare.
5. Du vokter mine Lande til jeg kommer hjem,
og vokter mest før Droning Elens Seng.
6. Jeg skal vokte dine Riger og Land,
som du var selv hjemme du kungelig Mand.
7. Paris han gjeng at Smiggja,
han lader Gullharpen smida.
8. Harpen av Sylv og Strenger av Guld,
så legde den Herre så frydefuld
9. Han legde i Dage, han legde i två
alt sad Droning Elen og lydde derpå.
10. Enten er du Paris Engel lig
eller er du selv Kristus av Himmerig?
11. Ikke er jeg Paris nogen Engel líg,
ei heller Kristus av Himmerig.
12. Det meldte Dronning Elen ved sit Sind,
Krist give min Herre var halv så ven.
13. Hør du Dronning Elen du tal ikke sligt,
dien Svend må ei være sin Herre lig.
14. Hør du Dr[onning] E[len] hott eg spyre deg:
lyster du fýgje av Landi mæ meg?
15. Så gjerne som jeg det gjorde,
når jeg for min Herren det torde.
16. I Tróiborg der er så fast et Land
der vindes ei over af ingen Mand.
17. I Tróiborg der er dei Muranne ni,
at ingjen i Væri kann vinne di.
18. Dei grove dæn Løyndegong mæd sin Hand,
ifrå Slotti ti Stråndi fram.
19. Dronning Elen hun lader sig Jomfruklæder skjære,
så vil hun af Landet med Paris stræve
20. Men der de kom seg til Strande,
da lå Kong Nilaus for Lande
21. Hører du Paris kjær Frænde min,
hvor haver du fåt den Jomfru så fin?
22. Aldrig så jeg nogen Jomfru så deilig,
som var min kjære Droning så lig.
23. Hør du kong Nilaus Herren min
det er Droning Elens Tjenestekvinde.
24. Paris Paris du holder herude,
mens jeg taler med min Dronning i Bure.
25. Kungen rei å Droningji unde Jori rann,
endå kom ho ti Buri før han.
26. Dær han kom seg til Buri,
da sad Dronning Elen så prude.
27. Hør I min Droning faver å fin,
hvor fik Paris den Jomfru so fin.
28. Han vilde ei andet have for lange Tjenesten sin,
jeg gav hannem Tjenestkvindin min.
29. Hør I min Droning faver å fin,
nu vil jeg tage Afsked med Frænden min.
30. Kungen rei å Droningji unde Jori rann
endå kom ho ti Stråndi fyrr han.
31. Der han kom seg til Strande,
da komstod Droning Elen på StrSande
32. Paris han lyfte på høian Hatt
farvel Kong Nilaus, hav tusend godnatt!
33. Der han kom sig til Buri,
burte var Dronning Elen så prud‹e›
34. De ledte ude og de ledte inde,
ikke kunde de Dronningen finde
35. Kongen han slog sin hvide Hand,
nu er min Droning med Paris af Land.
36. Så kom der fram en gamalle Mann,
Sakæus Kungje så kallàr dei han.
37. Hvilke Dosmere monne I være,
når I haver ligget så længe here.
38. Havde jeg ligget her Månerne ni,
så ha’ Tróiborg silt vori mí.
39. Så lod de en Koberhest gjøre,
hundrede Ryttere deri føre.
40. Så lode de Skruer i Benene slå,
som Hesten skulde have at stå på.
41. Ti svåra Paris det er mit Raad:
I lader den Hesten for Porterne stå.
42. Ti svåra Elen det er mit Sind
I lader den Hesten for Porterne ind.
43. Hesten for tel å grude,
så glóandes Ellen sprude.
44. [Hesten for te å] kneggje,
dæ rivnar i Murar å Veggjir.
45. Kvore vi du hæra vi vera Kung Nilaus Møy,Den eine forekomsten av vi skulle truleg vore stroke.
hell du vi’ hæra mæ Paris døy
46. [Kvore vi du vi vera Kung Nilaus] viv,
hell du vi’ mæ P[aris] lata ditt Liv.
47. Eg vi inkje vera K[ung] N[ilaus] Møy,
men eg vi helle mæ P[aris] døy.
48. Nu ville vi lata ‘kon Åre slå,
lettare Dø kan me alli få.
49. Det var Kong Nilaus største Harm
Droning Elen lå dø på Paris Arm.
50. [Det var Kong Nilaus største] Kvide
[Droning Elen lå dø] mæ [Paris] Side.
*
Øverst på første side av kladden står det: (Skal være digtet i … af en Mand, som havde fundet den i en gammel Krønike).
TSB D 381: Paris og Elena i Trejeborg
Oppskrift: 1890 av Moltke Moe etter Torbjørg Gunnarsdotter Ripilen, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS, M. Moe 25, 125–129
Oppgjeven tittel: Páris
*
1. Sò der kåmAlternativ lesemåte: kåm der eitt bò frå eitt ana land,
at kongen sille seg avatt ledingen.
– Valibrós søn som lyster ‘en Páris fýgje. –
I margen ved strofe 2 står det: (Med str. 2, jfr. Arw. II, p. 113).
2. Kongen sille’ seg avatt lédingen fara,
Páris sat si’ véra heimi å taka landi i varé.
3. «Du vòktar mitt kvæg, du voktar min hest,
men vokter dròning Héllena allerbest.»
4. «Ja eg ska’ vokte drònning Hellena så væl som eg kann,
som du sjave ha’ vóri heimi, du kungelege mann!»
5. «Å Paris han reiste seg avatt smiddja,Alternativ lesemåte: smidjen
den røde gullhorpa han smia.
6. Han leika i dagar åhan leika i två,
dr[òning] Héllena stó (jamt) å lydde derpå.
7. «AntéllAnten æ du Paris, selv ænglerne lik,
hell’år æ du Kristus av himmerik!»
8. «Nei eg æ inkji Paris, selv ænglerne lik,
å inkji Kristus af himmerik.
9. «Høyrer du dr[òning] Hellena, eg talar ti deg:
Lyster du kji fygje mæ ti Trøyeborg mæ meg?»
10. «Så gjerne (så mænd) jeg detAlternativ lesemåte: eg dæ gjorde,
når jegAlternativ lesemåte: eg for min herre (det) torde.»
11. «I Trøyeborg dér æ dei múrane fem,
(so) slett ingjen i verden kan vinne over dem
12. I Tr[øyeborg] dér hev eg [dei múrane] ni,
altAlternativ lesemåte: slett ingjen [i verden kan vinne over] di.»
13. Ei halv mil af slòtti avå néatt ti strand,
dér gróv skjønselv Paris med hvidan hånd.
14. Når Paris å droningji kåm seg at strand
då kåm båten ti kongjen skriand ti land.
15. «Høyrer du dæ Paris, min tjener so trúgjen,
hòr hev du no fængjé deg so skjøn ei jomfruve?»
16. «Eg ville ‘kji hava anna for lang’ tjenesten min,
so gav ho meg tjenestekvinden sin.»
17. «Eg hev alli sét noko jomfru so deilig,
eg sønes, du æ mi dròning so lik!
18. Høyrer du Paris, hòt eg spyrje deg må:
no vi eg av heim i buri å sjå.»
19. Kongjen han rei å dråningjé sprang,Alternativ lesemåte: rann
enda va ho fyrr inni buri hell han.
20. «Høyrer du dæ, dròning Hellenami fruve so fin,
eg vi’ né, taka avskjé mæ Paris, lag langténaren min!»
21. Kongjen (han) rei å dr[åningjé] sprang,Alternativ lesemåte: rann
endå va ho né át strand fyrr hell han.Alternativ lesemåte (skrive under lina): fyrræ va ho ne at stranda hell han.
22. Han leita uti å han leita inni,
han kunna inkji dròningParanteser rundt ordet er stroke. Hellena (atte) finne.
23. SoAlternativ lesemåte: Kungjen gjóre (han) bó ivi alt sitt land,
«so mange som sværi béra kann!
24. «DeiAlternativ lesemåte: den som inkji havaAlternativ lesemåte: hev sønner i krigen at stå,
skò lataAlternativ lesemåte: lade datteren for sønineAlternativ lesemåte: sønnen gå.»
25. NårNår dei kåm seg på vegjen fram,
dåso møtte dei seg ein gammel trollmann.
26. «Du skó deg ein kåpårhest gjøre
å trædive ryttarar déruti føre.
Strofe 27 ser ut til å vere skrive inn seinare.
27. For uden afAlternativ lesemåte: den kåber, for inden av gull,
så æ den hesten så frydefuld.
28. Så tala dråning Hellena, ei jomfru så fin:
«DåNo stænd dæein hest’e for pórternesAlternativ lesemåte: portens dør»
29. Då hesten tók ti å kneddja,Alternativ lesemåte: kneggje
dæ rivna bå’ i murar å i væggjar.
29b.Denne strofa er skrive inn på langs i venstre marg. Det er først markert at den skal inn som str. 33, men dette er endra til 29b. Derfor mangler str. 33 i Moes nummerering. I òtte dage monn’ Trøyeborg brenne
å man kunne slet ingjenAlternativ lesemåte: ingjen mann kunne skåi kjenne.
30. «Kvår vi du héra mæ Paris døy
hell fygje kongjenAlternativ lesemåte: kångg Valdemonn sør ónder øy?»
31. «Eg vi hell’eAlternativ lesemåte: Helle vi eg heramæ Paris døy,
hell fygje K[ongjen]Alternativ lesemåte: kång V. att’e sør ónder øy.»
32. «Då vi’ mé lata kòss årine slå,
for lettare dø kann me alliAlternativ lesemåte: døe kann me ikkji få!»
33. (34.) Å dæ bleiAlternativ lesemåte: va kångjen ti største kvide,
at droåningji låg dø mæ Paris’s side.
34. (35.) Å dæ va kongen sinti største harm,
at droåningji låg dø på Paris’s arm.
Foran strofe 35 (36) står det: Kongen:
35. (36:) «Ha’ eg visst, at ho ha’ havt Paris så Kjær,
so ha’ alli Trøyeborgji silt brunni her!»
*
Under overskrifta står det: (Torbjør Ripilen). Ved siden av til høyre står det: Abr. = Nyerup IV, nr. CCXX (pag. 320) Brönes Gyllemmärs Visbok nr. 85 (pg. 273). Til venstre for overskrifta står det: cfr. Arwidsson II, nr. 151, og skrått under: Hørt 2. gang april 91; varianterne derfra Jfr. Mo nr. III, p. 22!
Heilt sist i oppskrifta står det: So va dæ ‘kji berre ei tvo-tri vers ti, som eg inkji kjem ihug. Dæ va so, at han sette ell på Paris’s skóg, å den va so vi’e, at ‘en brann i åtte dagar, fyrhell nokon kjende dæ, – so vi‘ va han. (Torbjør har lært denne vise af en jente i Skafså bygd, Sigri Bassgår, for henved 50 år siden)! Under Bassgår står det: Basskår?
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 283 til og med TSB D 436.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
