Norske mellomalderballadar
Tre jenter står og plantar kål mens dei snakkar iherdig om gifting. Tre matrosar overhøyrer samtalen og bestemmer seg for å nytte sjansen og besøke jentene om natta. Men jentene stenger døra, rett nok berre med stikker og strå. Vinden blæs døra opp, og matrosane kjem inn. Der «trakk de av flikkene sokker og sko,» heiter det (Espeland [utg.] 1981: 80). Om morgonen må matrosane skunde seg om bord, men er uheldige og møter kapteinen på vegen til skipet. Han set dei i arrest for å ha vore for seint ute.
Det finst ikkje mange variantar av «Jentene som planta kål» på norsk jord. Den einaste fullstendige tekstvarianten står i Sjømannsviser I ved Diderik Brochmann (1937). Derimot har vi fire melodioppskrifter, dei to eldste ved Lindeman, og han har skrive ned nokre strofer ved kvar av dei (Ressem [utg.] 2015: 82–85, Gaukstad & Edvardsen 1997: 641, 741). Ei av Lindemans oppskrifter skriv seg frå Samuel Hansen Hella/Hellen (1813–1892), fødd på Nøtterøy. Han var omstreifar, kopparslagar og ein framifrå songar. I åra 1868 og 1869 song han mange viser for Lindeman, deriblant tolv melodiar som Lindeman tok med i Norske Folketoner til tekster av Peter Dass (Gaukstad & Edvardsen 1997: 74–75).
«Jentene som planta kål» er elles oppskriven på dansk i fleire variantar, av Evald Tang Kristensen (Tang Kristensen 1903: 181–184). På svensk finst det to oppskrifter frå 1700-talet og ei lang rad nyare tekst- og melodioppskrifter (SMB 5:1: 331–351). Dei to 1700-talstekstane er opptrykt – med melodiar – i Fula Visboken. Den eine er ganske grovkorna, komikken går i stor grad ut på bruk av tabuord (Anderberg, af Klintberg & Mattsson [utg.] 1980: 54–57).
Det ser ut til at «Jentene som planta kål» er svensk opphavleg, og truleg ikkje mykje eldre enn dei eldste skriftlege belegga. Den norske sjanti-teksten har såleis fleire svenske målmerke, men manglar omkvede. Omkvedet spelar elles ei viktig komikkskapande rolle i mange skjemteballadar, noko vi ser i fleire svenske variantar, som den følgjande frå 1920 – med eit visst nordisk perspektiv:
Det gingo tre jungfrur och planterade kål.
– Fabo libi sibion. –
De talte så ljuvligt om giftermål.
– Fabo Lansa va’ me’ och fabo Libions Juss.
Sen kommo där tre snurribussar hoppandes.
Och de norske de danske de gåvo de än
(SMB 5:1: 343–344)
Dei tre giftegalne jentene står i sentrum for handlinga, og dei trur vel at dei skal få ønsket sitt om giftarmål oppfylt, sidan dei ikkje nettopp barrikaderer døra. Men matrosane, som i enkelte variantar også kan vere studentar eller deknar, dvs. kyrkjelege medhjelparar, har sjølvsagt ikkje tenkt å binde seg, og etter samleiet stikk dei av. Dei får på si side straff av kapteinen, sidan dei har vore for seint ute, han gjev dei ein omgang tamp. Det svir i skinnet, men dei trøystar seg med at jentenes nederlag, i motsetning til deira, er permanent.
Espeland 1981
SMB 232
Tang Kristensen 50
TSB F 20: Jentene som planta kål
Oppskrift: 1864 av Ludvig Mathias Lindeman etter Eli Bredesdotter Østerhaug, Grue, Hedmark.
Orig. ms.: NB Mus ms 6858, nr. 84 og NB Mus ms 6860, s. 9.
Oppgjeven tittel: Juleleg
*
1. Der stander tre Damer alt udi en Ring,
der er mange af os som gaar uden omkring
– falleri falderei
der er mange af os som gaar uden omkring –
2. Saa stænger dem Dørra med Stikker aa Straa
saa inte de Gutter ska ind te dem gaa.
3. Det blæser kalt Nora og Vesta æ Vind
og Døra sprang up og de Guter kom ind.
4. Saa drager dem fram den forgyllende Stol
saa di Gutar ska faa dra taa se baade Støvler og Skor.
5. Saa drager man frem det forgylende Skrin
og skjænker de Guter med Skjær, Puns og Vin.
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskriftene. Første strofa står til melodioppskrifta i NB Mus ms 6858, der også overskrifta står. I tekstoppskrifta, NB Mus ms 6860, er første strofa berre antyda med dei fire første orda.
TSB F 20: Jentene som planta kål
Oppskrift: 1869 av Ludvig Mathias Lindeman etter Samuel Hellen, Moss, Østfold.
Orig. ms.: NB Mus ms 2456:29, nr. 14.
Oppgjeven tittel: Ved Udrykningen
*
1. Saa stode der to Jenter og planta sin Kaal,
– hei hurra Kammerater –
saa talte de om Krigsstyr og Giftermaal.
– Med Sabler udi Hænde,
forsvare vi til Ende
vort Land med Tro og Ære
med Kjæreste og alle Kjære
af de de gamle Kjæmpehære
med Sang har vi det lært. –
*
Strofa står til Lindemans melodioppskrift.
TSB F20: Jentene som planta kål
Oppskrift: Før 1937 av Diderik Brochmann etter ukjend songar, ukjend stad.
Orig.: Brochmann, Diderik (utg.) 1937. Sjømannsviser, I. Oslo: Tiden. 36–37.
Ingen oppgjeven tittel. (Trykt som norsk tekst til Blow the Man Down.)
*
1. Der stod tre skjønn flikker planterande kål.
De talte så jævli om gifterlig mål.
2. Der stod tre matroser og hørte derpå.
Om natten de vilde til flikkene gå.
3. Men flikkan stengte døren med stikker og strå,
at ingen matroser derinn skulde nå.
4. Men så sprang det op en nordosterlig vind.
Så døren sprang op og matrosene inn.
5. Så trakk de av flikkene sokker og sko.
Når allting var tatt av, så gikk de til ro.
6. Så blev de derinne til dagen skjen sol.
Men kors for sju tusan, vi må jo ombord!
7. Og som vi spaserte den strandgaten hen,
på veien vi møtte vår sjø-capitèn.
8. Hvor har dere varit den langene natt?
Det var endelig bra at jeg fikk dere fatt.
9. Jeg har dere søkt der hvor ølet var best.
Nå skal allesammen få tre døgns arrest.
10. Og så blev vi satt i arresten så trang.
Og der falt forresten tiden så lang.
11. Men blås i arresten, vi seiler nok enn!
Men aldri får flikkan sin møidom igjen!
*
Strofene er ikkje nummererte i boka. Den norske teksten står jamsides den engelske. Det finst ikkje norske omkved i oppskrifta, men Brochmann set inn dei engelske, med slik mellom- og ettersleng: Way, hey, blow the man down! og Give us some time to blow the man down!
Over visa står det: «Strekke-sjanti» og «To hal i hvert omkved»
TSB F 20: Jentene som planta kål
Oppskrift: Slutten av 1950-talet av Finn Åberg, truleg etter Erik Jansrudvangen, truleg Austmarka, Hedmark.
Orig. ms.: NVA Ms 164 (maskinskrive manuskript).
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Det stodo tre flikkor på kongens gård,
– for de nifota hei før en jung. –
De snakkade om sine giftarmål,
– for de nifota hei før en monsans sei.
Fram kom den store daliduptan hei,
og hopskola monsa,
og flikkorna dansa
før de nifota hei før en jung. –
2. Det stodo tre gossar og hørte derpå,
De ville så gjerne til flikkorna gå
3. Og døra den stengdes med stikker, og med strå
Før at inte de gossorna inn skulle gå
4. Men så blåste det opp en sydvestelig vind
Og døra spratt opp, og de gossar kom inn.
*
Strofene er nummererte i oppskrifta.
Etter oppskrifta står det: Oppskrevet for meg av Erik Jansrudsvangen (1905-1971) en gang på slutten av 1950-tallet. Finn Åberg.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Skjemteballadane har, som namnet seier, eit humoristisk innhald; dei skal få folk til å le.
Tradisjonelt har dei blitt nedvurderte av forskarane: Slike viser var lite verdfulle estetisk og dessutan moralsk forkastelege, vart det hevda. I tillegg skulle skjemteballadane vere yngre enn andre balladar. Vanlege folk sette likevel pris på skjemteballadane, noko vi kan sjå av den store geografiske utbreiinga desse visene har.
Det er heller ikkje rett å seie at slike viser er verdlause estetisk, det er snarare det at forskinga ikkje har visst å verdsetje den estetikken som skjemteballadane byggjer på – grotesk realisme og degradering av allment aksepterte verdiar. Nettopp dette gjer skjemteballadane til ei motvekt mot alvoret i andre balladar.
Mange av desse balladane har tidlegare vore publisert enkeltvis, men er no samla i denne boka.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
