Norske mellomalderballadar
Ein ung mann gifter seg med ei gamal kjerring. Det går bra i førstninga, men snart skjønar han at giftarmålet var eit stort mistak, for no er det slutt på nattefreden. Den gamle kjerringa bit han i nasen, riv han i øyra og bit jamvel eit stort stykke av armen på han. Då salar mannen hesten og rid til bispen for å klage, men kjerringa kjem ridande etter på grisepurka si. Bispen prøver å irettesetje kjerringa, men ho slår han på nasen. Til slutt tek mannen seg ein liten båt og ror ut på havet, og når kjerringa ror etter i eit knatrog, går det ikkje betre enn at ho druknar. Men det er framleis liv i henne, og mannen må ty til kniven for å få fred:
Eg ha’ meg ein liten Kniv,
Sto saa laust i Skjefte;
Eg kasta den i Kjæringjis Liv,
Aa femten Dævlar ette.
Naa har eg,
Naa fær eg
Baa’ Dagjen og
Aa Nattero
For Kjæringji
(Moe 1964: 76).
«Den vonde kjerringa» har vore ei populær vise, og vi har eit titals tekstvariantar av henne, frå ulike delar av landet (Solberg 1993: 223–224). Jørgen Moe, som skreiv opp ei form av visa då han var på innsamlingsferd i Telemark i 1847, seier at ho er «udbredt over de fleste østen- og vestenfjeldske Egne» (Moe 1964: 74). Elles er «Den vonde kjerringa» også oppskriven på dansk og svensk. Den eldste varianten står i Magdalene Barnewitz’ handskrift frå siste del av 1600-talet (Tang Kristensen 1901: 27), og ein svensk variant går attende til 1755. Dette er ei avskrift som vart gjort av den islandske bonden Jón Egilsson, og som byggjer på ein svensk tekst. Handlinga følgjer det vanlege mønstret, den ekteskaplege harmonien er snart over:
Fórsta Nat vii Sammen laa,
vii baade kista och klapped’,
anden Nat vii sammen laa,
vii baade beed og Napped
(SMB 5:2: 40).
Vidare har vi mange melodioppskrifter av «Den vonde kjerringa», deriblant fire stykke ved Vestlands-samlaren Olav Sande (Ressem 2015: 124–138).
Mange vil nok sjå det slik at «Den vonde kjerringa» uttrykker kvinneforakt. Men det er likevel først og fremst alderen som utset henne for degraderande skjemt. Skjemteballaden er alltid på parti med dei unge, og eldre kvinner – og menn – får gjennomgå. Vidare alluderer «Den vonde kjerringa» ironisk til Jobs bok i Det gamle testamentet. Som Job klagar den unge mannen over vanlagnaden sin til høgre makter. Men til skilnad frå Job blir han ikkje berga frå ulykkene han har fått i hovudet, før han tyr til drastiske hjelperåder.
Moe 1964: 74–76
Tang Kristensen 4
SMB 238
TSB F 30: Den vonde kjerringa
Oppskrift: Udatert avskrift av Sophus Bugge etter oppskrift av J. Taasen etter ukjend songar, Bærum, Akershus.
Orig. ms.: NFS S. Bugge II, 45–46.
Oppgjeven tittel: Den slemme Kjærringa
*
1. De hendte sig en Lørdagskvæl,
je skulle ut aa fria
møtte mei ei gammal kjærring,
je trudde, de var en piga.
– Aldri fekk je dagen go
for den slemme kjærringa
aa aldri fekk je nattero
for den slemme kjærringa. –
2. Den fyste natt, vi laag ihop,
vi kystes aa vi klappas,
den andre natt, vi laag ihop,
vi luggas aa vi nappas.
3. Den trea natt, vi laag ihop,
saa beit ‘a mei i næsa,
de var naa vist en tre vekers ti,
je netop kunne læsa.
4. Den fjære natt, vi laag ihop,
saa beit ‘a mei i øre,
de var no vist en tre vekers ti,
je netop kunne høre.
5. Saa tok je mei min lille hest,
skulle te presten ria,
kjærringa tok sin saubokk fat,
rei jamte ve mi sie.
6. Presten tok si storeAlternativ lesemåte: lille bok,
aa sette sei tel aa læsa,
kjærringa tok sin krokete kjepp,
slo presten over næsa.
7. Tok je mei min lille baat
aa seilte over sunne
kjærringa tok sitt knatrau fat
aa seilte sammelunde.
8. Saa tok je mei mit lille skib
aa seilte over have,
kjærringa tok sitt grynsaal fat
aa seilte sei te graven.Samlarkommentar: opr. i kav
9. Saa tok je mei min lille kniv,
aa den var laus i skjefte,
saa sette je den i kjærringas ræv
aa seisten syler derefter.
– Sea fekk je dagen go
for den slemme kjærringa,
aa sea fekk je nattero
for den slemme kjærringa. –
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
TSB F 30: Den vonde kjerringa
Oppskrift: 1912 av ukjend samlar eller Ivar Kleiven etter Marit Runningen, Vågå, Oppland.
Orig.: Ivar Kleiven 1915. Lom og Skjåk. Gamal bondekultur i Gudbrandsdalen. Kristiania: Aschehoug. 138–139.
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Eingong de va ein liten gut
som skulde ut og kjøpe rog –
saa kjøpt ‘n se ei gomol kjering
og kom ‘kje rogen meir ihog.
– Alder fekk han dagen go’
alder fekk han natte ro
for kjeringen di vonde. –
2. Den fyrste natte ‘n hjaa kjeringen laag
da beit ho han i armen,
alder ha ‘n havt verre saar
og alder større harmen.
3. Den andre natte ‘n hjaa kjeringen laag
Daa beit ho han i si’a,
alder ha ‘n havt større saar
og alder verre svi’a.
4. Den treja natte ‘n hjaa kjeringen laag
da beit ho han i laare,
alder ha ‘n havt styggar’ mein
og alder grøddest saare.
5. Den fjore natte ‘n hjaa kjeringen laag
daa beit ho han i taae,
alder ha’n havt verre verk
og alder verre klaa’e.
6. Guten tok ein abel-graa hest
og vilde aat bispe ri’e,
kjeringje, paa ei skabbe-merr,
ho heldt se jemt ve si’a.
7. Bispen fann stor-bokje si
og vilde aat kjeringen lesa,
kjeringe ha upp krykkja si
og slog ‘taa bispe nosan.
8. Guten tok ein liten baat
og rodd’ se ut fraa lande,
kjeringje paa eit reko-bla’
se krafsa fram med hendom.
9. Da tok han se ein større baat
og rodd’ se ut-paa have,
kjeringje i eit sorpe-traug
se rodde sjøl te graven.
10. Og guten steig paa baata-bar’
han baade log og skratta,
kjeringje ne’ paa havsens bott
ho gjorde baade grov aa krafsa.
– Da fyrst fekk han dagen go’,
da fyrst fekk han natte ro
for kjeringen di vonde. –
*
Strofene er ikkje nummererte i kjelda.
Kleiven opplyser om kjelda til denne visa på s. 391: Ette Marit Runningen i 1912.
TSB F 30: Den vonde kjerringa
Oppskrift: Udatert av Sæmund Vulsberg etter ukjend songar, Sandsvær, Buskerud.
Sæmund Vulsberg: «Gamalt or Sandsvær.» I: Rikard Berge (utg.): Norsk Folkekultur. Folkeminne-tidsskrift., 10. årgang, Risør: Erik Gunleikson, 1924, 76–77.
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. «Naa har væll jei ei kjæring faatt,
– hu er ‘te av di goe!
Hu er saa ramm te aa slaa min skrott
som kattæ er te aa skoe.
– ÆlldriAlternativ lesemåte i dei neste strofene: Ællri har je dagen go,
hæller ingæ nattero
førr kjæringo! –
2. Første natt je med kjæringæ laa,
kjyssæs vi og klappæ.
Andre natt je med kjæringæ laa,
sløss vi som hunden og kattæ.
3. Treæ natt je med kjæringæ laa,
slo æ mei i ryggen.
I fjorten da’r je maatte gaa
og enndæ saa kællt’æ me’ «styggen»!
4. Fjærde natt je med kjæringæ laa,
beit æ mei i øre.
I fjorten da’r je maatte gaa
og itte kunde høre.
5. Mann han tok sin beste hest,
vilde te kjærkæ kjøre.
Kjæringæ tok ‘i’ mærræbest
og enndæ saa kom æ føre.
6. Mann han tok sin beste prom,
vilde te andre siæ.
Kjæringæ etter i knatraue kom,
kom enndæ te samme tiæ.
7. Mann han klauv opp i et tre,
oppe i di øvste greinær.
Kjæringæ sto paa bakken ner
og kastæ med store steinær.
*
Strofene er ikkje nummererte i kjelda.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Skjemteballadane har, som namnet seier, eit humoristisk innhald; dei skal få folk til å le.
Tradisjonelt har dei blitt nedvurderte av forskarane: Slike viser var lite verdfulle estetisk og dessutan moralsk forkastelege, vart det hevda. I tillegg skulle skjemteballadane vere yngre enn andre balladar. Vanlege folk sette likevel pris på skjemteballadane, noko vi kan sjå av den store geografiske utbreiinga desse visene har.
Det er heller ikkje rett å seie at slike viser er verdlause estetisk, det er snarare det at forskinga ikkje har visst å verdsetje den estetikken som skjemteballadane byggjer på – grotesk realisme og degradering av allment aksepterte verdiar. Nettopp dette gjer skjemteballadane til ei motvekt mot alvoret i andre balladar.
Mange av desse balladane har tidlegare vore publisert enkeltvis, men er no samla i denne boka.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
