Skjemteballadar

Norske mellomalderballadar

TSB F 9 Kjerringa og hoffmannen


Innleiing

Ein hoffmann er ute og rir og møter tilfeldigvis ei kjerring som står og sagar ved. Han ber om å få dotter hennar til kone, men kjerringa bannar på at noko slikt aldri skal skje, jamvel om ho har fleire døtrer! Kjerringa blir så oppøst over framlegget at ho kastar øksa etter hoffmannen og jagar han føre seg over stokk og stein. Den ville ferda stansar ikkje før hoffmannen bergar livet ved å krype inn i vomma på ei nyslakta merr. Då først kjenner han seg trygg for den illsinte kjerringa. «Kjerringa og hoffmannen» presenterer to diametralt ulike aktørar for oss. Normalt er det sjølvsagt hoffmannen som er den mektigaste og viktigaste, men balladen snur opp ned på all logikk og realisme og let den gamle kjerringa bli sigerherre både i ord og handling. Komikken ligg særleg i degraderinga av hoffmannen til eit lågt og dyrisk nivå, slik han blir når han hamnar i ei merrevom. Teknikken er såkalla grotesk realisme, den antatt overlegne aktøren blir utskjelt og latterleggjord på verst tenkjeleg vis (Solberg 1993: 191–194).

Det finst fire variantar av denne skjemteballaden, to frå Hardanger, ein frå Sunnmøre og ein frå Telemark. Den mest innhaldsrike er ein tekst i Ivar Aasens samlingar som Bernt Støylen skreiv opp etter Kari Olsdotter Bakkja/Kvamsbakke (1818–1893) frå Sande på Sunnmøre. Ho var gardmannskone, gift med Gullik Danielsson Hatlebrekke (Solberg 1993: 194).

«Kjerringa og hoffmannen» finst også på dansk i nyare tradisjon og med tilsvarande handling. Ein variant frå Vendsyssel på Nord-Jylland byrjar slik:

Vor Hovmand kom atter ridendes i Gaard,
der stod den Kjælling og børsted hendes Haar.
Den Kjælling lærte Hovmand at dandse.

«Goddag, min kjære Kone baade faver og fin!
maa jeg faa eders Datter til Ægtehustru min?»

«Nu haver jeg sagt dig to Gange nej,
gid Fanden han skal føre dig af Vej!»
(Grundtvig: Gamle danske Minder III: 56–57).

NFS S. Bugge II, 106
Grundtvig: Gamle danske Minder III, nr. 26




Oppskrift A

TSB F 9: Kjerringa og hoffmannen

Oppskrift: 1847 av Jørgen Moe etter ukjend songar, ukjend stad.

Orig. ms.: NFS J. Moe 7, 73–74

Ingen oppgjeven tittel

*

1. Der kom en Hovmand rianes i Gaard
der sto ei Kjæring aa slagta ei Faar.
– den Kjærring lærer Hovmand te dansa –

2. «Aa stænde du her du Kjæring ‹…› i Fre!
Har du inga Datter te gjeva me?»

3. Aa æg hæve Døttuna ei elle tvaau,
der ska inga komma te Hovman a Baau.

4. Aa æg hæve Døttuna fira aa fem
de ska inga komma te Hovmands HjemRetta frå uleseleg ord.

5. den Hovman‹…› rei øve Bjørkeriis
aa Kjæringa banka paa Fantaviis.

6. Aa Hovmand rei øvi Bjerkerot
Kjærringa sto atte me halto Fot

*

Strofene er unummererte i manuskriptet.

Reinskrift av Sophus Bugge: NFS S. Bugge III, 76. Reinskrifta har overskrift: Hovmannen aa Kjeringji. I. Under overskrifta står: (J. Moe fra Hardanger.) og (II, 106.




Oppskrift B

TSB F 9: Kjerringa og hoffmannen

Oppskrift: Udatert av Sophus Bugge etter Dagne Ånundsdotter Lid, Vrådal, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge II, 106 (reinskrift)

Oppgjeven tittel: Hommannen å Kjeringji. II.

*

1. Kjeringji sat hó molka sí Kyr,
atteAlternativ lesemåte: ette (Anne Hommi) kom Hommannen ríandes påný.
– For dæn Kjering lærde Hommannen danse. –

2. Hommannen sprang ivi Mýr ivi Mosi
ette kom Kjeringji på ranlutteAlternativ lesemåte: randutte (A. H.). Etter lina står: (ɔ: reitutte) HoserAlternativ lesemåte: Hosur (A. H.).

3. Då dei kom dær burt í eitt Kjerr,
dær låg tvo Bøndar å flådde på ei Merr.

4. «Kjære mine Bønder, I vík av Vei,
hær kjem ei Kjering, bå gali å vrei.»

5. Bøndanne dei av på Skógjen fór,
Hommannen av inn í Marafúi krók.

6. Sæle våre dei Bøndanne, som Marinne fló,
no hev eg komi í dæn evige Ro.

7. Sæle våre dei Bøndanne, som Merri førde hít,
no hev eg komi í Paradís.

*

Strofene er nummererte av samlaren.

Under overskrifta står: (meddelt af Dagne Li.) og (II, 676.




Oppskrift C

TSB F 9: Kjerringa og hoffmannen

Oppskrift: 1882 av Bernt Støylen etter Kari Olsdotter Bakkja/Kvamsbakke, Sande, Sunnmøre.

Orig. ms.: NFS I. Aasen 3, 15.

Oppgjeven tittel: Haamann-Visa.

*

1. Haamannen han reid fe attaat eit Lid,
der sto dæ ei Kjæring aa sagde Vid.
– Den Kjæring lærde Haamannen danse. –

2. Aa høire du Kjæring, hva æ siger dæ,
du have ei Døtte, henne give du mæ.

3. Aa Døttrinne hav’ e baad’ ei aa tvo,
men aldri skal dei kome i Haamanns sitt Bo.

4. Aa Døttrinne hav’ e baade tvo aa tre,
men aldri skal dei kome fyra Haamanns Hus.

5. Aa Døttrinne hav’ e baade tre aa fire,
men aldri skal dei faa noka Haamann-Heim.

6. Av Døttrinne hav’ e baade fire aa fem,
men aldri skaal Haamann faa noka ta dem.

7. Aa Kjæringja kasta Bilaa i Haamanns Skjegg,
ho stansa ‘kje førr i den breie Vegg.

8. Haamannen han reid sæ over Dy, over Mose,
aa ette lakka Kjæringja i skerig ette Hose.

9. Haamannen han reid se aat Bjørke-Kjærr,
det stod tvo Juta aa slo paa ei Merr.

10. Væl vera dokke Juta, aa slepp me inn her,
aa lat me faa bu uti denne Merr

11. Aa Kjæringja sagde ein Mara-Guld,
aa Haamannen atta’-i Tindera Jul.

12. Væl vere dokke Jutar, i Bjørkerot,
aa no er e komin i den evige Ro.

13. Væl vere dokke Juta i Bjørkeris,
no er æ komin i Paradis.
– Den Kjæring lærde Haamannen danse. –

*

Strofene er nummererte av samlaren.

Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.

Om Skjemteballadar

Skjemteballadane har, som namnet seier, eit humoristisk innhald; dei skal få folk til å le.

Tradisjonelt har dei blitt nedvurderte av forskarane: Slike viser var lite verdfulle estetisk og dessutan moralsk forkastelege, vart det hevda. I tillegg skulle skjemteballadane vere yngre enn andre balladar. Vanlege folk sette likevel pris på skjemteballadane, noko vi kan sjå av den store geografiske utbreiinga desse visene har.

Det er heller ikkje rett å seie at slike viser er verdlause estetisk, det er snarare det at forskinga ikkje har visst å verdsetje den estetikken som skjemteballadane byggjer på – grotesk realisme og degradering av allment aksepterte verdiar. Nettopp dette gjer skjemteballadane til ei motvekt mot alvoret i andre balladar.

Mange av desse balladane har tidlegare vore publisert enkeltvis, men er no samla i denne boka.

Les mer..

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook

Gå ikke glipp av ett eneste ord.

Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.