I
Det var sommarkvelden og finvêre, vollane låg snauklipte og mjuke av hå, bjørkeskogen låg og tagde i djupaste helg, skuggane tok til og vart lange, og gravølsfolke på Håberg baud farvel og fór kvar til seg. Ein såg dem i godforlikte flokkar, nedover til sjøen og innetter båe vegane; nokre var ridande inn-imillom, men dei heldt lag med dei andre; dei hadde høgtida med seg der dei fór. Det hadde vore eit gilde som det var tak i.
Anders stod ute på Stallbakken, han hadde vore med nokre kjendingar eit stykke. Han tenkte ikkje på noko større, vart berre ståande lel; mora var død, han mintes det som snarast og slepte tanken; gjestebode sat han i hovude som ein langvarig song. Ja ha, det var overstått no. Så lenge skal ein vera i lag, når ein er kommen i veg, at ein er glad når ein bli for seg sjøl att. Det og det hadde den sagt, og slik gjorde no ho, og han; Anders stod og smilte utan han gådde det.
Men kva var no det der? Det var han Petter som var fram att, han og eit par andre gutpåkar. Det var ei fattigkjerring dei hadde for seg, ei halvvori finntøykje, som fór og smått tagg; finn var ho no ellers ikkje, men ho var kona til han Halt-Andrias inni Engdalsmarka. Ho kom smettande om stallnova, hadde vore i kjøkene hoss forgongsfolke og fått i panken sin, og no hadde dei fanga førkjungen hennar i eit taug og vilde draga av med henne. Dei skulde berre skure av henne finnhammen, let dei, ho gjorde ikkje vera rædd. Mora snakka vislig til dem, men sistpå saud det over for henne; det var vel det at gjentungen gret. Det var det i alle fall som vekte Anders.
Han var bortmed dem litt fort og skulde til å smøre opp dem, men kom så i tankar om at dette var forgale til åtferd, av han Petter da, han måtte heller snakke til dem. Dei slakna, straks dei såg han, så han sa ikkje mange orda, og desutan hadde kjerringa fått opp måle no og sa det som trongs. Dei to andre rann vekk som orm i lyng, men Petter vart ståande og flire like skyldlaust som han pla gjera.
«Finn, finn!» ropa han, til kjerringa var nær på å ryke i lufta; snudde seg så til broren, liksom han strauk ut alt som gale var. – «Det e da berre finn, Anders!»
«A sjå, Petter,» sa kjærringa, «du bli ikkj gift, stakkar, før du bli gift med a Solvi.»
«Kom dæg heim med possin din du,» sa Anders rolig. Han leita enda i lomma etter eitkvart han kunde gi veikjungen, men ikkje fann han noko, og ikkje gav han seg om det heller; dei var alt på vegen. Han snudde seg til Petter: «E du hund, du, hell e du folk?»
Petter lo enno, men han vart forandra i andlete, så han kunde sjå det hadde bite på han.
No først gjekk det opp for Anders, at han heldt på og tukta broren, stod her og sette han oppetter veggen. Det var ein annan ting enn å flyge på han og banke opp han, som han ofte hadde gjort. Ja, og heretter var det ingen annan til det enn han. Han snudde seg tvert og gjekk ifrå han. – Han tenkte på den litle finnveikja: Det var no vel hunden til liv å vera finnunge slik, når ein kom fram i bygda. Kanskje dei hadde eitkvart heime å trøste seg med; ein kattunge eller ei gjeit; men lel så. Ho kunde få ein liten speiel av han, kom ho slik eingong; han hadde enda arva han etter ho faster Beret, som datt i brunnen, og ho hadde fått han av farbror Jens, han som fór oppi ville Finnmarka og reiste og ingen hørte orde meir ifrå; – så vilde han sette foten i golve til henne, at ho fór ikkje slik i garane og tagg, så mykje ho visste det. Men som sagt: han Petter var det ikkje greit med. Morlaus og styrlaus i verda, og berre han til å holde seg i age. – Tanken var så ny for Anders, han tok mest ut sveitten.
Han gjekk og sette seg på stubrua. Det var visst berre forgongsfolke att no, som ståka i kjøkene. Han tok seg for og tenkte på grannane sine. Han hadde vorte vâr dem i det siste, litt med kvart; dei var der, og dei vilde innpå han. – Her kom Kristian Lauvset i gårkveld, så godlidande han kunde bli: det var no dette valdskifte millom Lauvset og Håberg inni marka, det vart kanskje likast dei såg til og fekk opp gar? Anders hadde kosta etter krøtera hans her i sommar, dei låg innpå i slåttenge. Den garen vart lang, ei syndstraff for Anders, som måtte halde halvparten åleine. – Så var det Engdalsgubben; der råkte han skyldfolk. Han kom enda med mora låg på det siste, forhørte seg så vakkert om pengane han hadde i garen her. – Ein skulde no vel med rettan vita korles dei stod. Og litt rente kanskje, som eit tegn eller kva ein vilde kalle det? Med Per levde og var sjuk, og med ho Valborg sat her som enke, det var eit anna mål; det vart som ein annan skilna når det nye styre tok til, sa han. Anders kom i hug dei hadde gått seg på einannan i neverskogen inni fjelle. Anders sa gjerne eit par ord for mykje den gongen; men kor skal ein gjera av munnen sin når ein har rett? Kor tok han no renta ifrå? – Og så desse armods husmennene. Dei vilde klive over han. Berre for det han hadde vore godslig og likeglad med dem, hadde stole til dem både eit og anna. – Du Elias kjenner no merke inni fjelle, millom Engdalen og her? sa han til den eine kroken i dag. – Mja, merke og det – eg vil no helst at kvar skal ha sitt eg, mumla han, og da han såg på han, så glatt han unna med tjuveauga: Eg veit så lite – det er best å ha fred med folk. Den andre, han Pål, visste heller ingen ting; han stod med sju snurar på sjæla, og da han kom borttil dei andre, mumla han eitkvart som ikkje var godt: For det om ein er slave – for det så –.
Anders reiste seg. Han tykte han skulde ha retta seg i vêre, tøyd seg opp i full høgd. Han skulde visst ha vore vaksen snart. Her var ikkje så lite å greie med; det bars for han, at han kunde komme til å snu på mange ting i kring seg. Men det hasta ikkje.
Men der kom ho faster Åsel ifrå Juvika. Henne vilde han snakke med. Ho kom ikkje til å reise heim likevel i kveld, sa ho, og sette seg på brua breiddmed han. Dei sat beint imot kveldsola, ho stod nedpå fjellaksla og skulde til å gå ned, strålane nådde hitover som lange mjuke hender, strauk over all ting ikring ein.
Åsel var som ho hadde vore, Anders hadde aldri set henne ansles. Når han tenkte seg om, syntes han ho var den einaste som hadde eit godt andlet; og han syntes han og ho hørte i hop. Det vart ellers ikkje stort snakke i millom dem. Først da ho reiste seg, sa ho noko som var.
«Du Anders ò!» sa ho. Så stod ho litt. «No e du vaksin kar. No e det du som – han far din kom no ikkj så langt, veit du.»
«Han far?» Anders såg på henne som ein tunghørd ein.
«Jau, du veit!» skyndte ho seg og la til, «det e langt dit han kom. Men lel så – det ska bli arti å sjå, Anders.»
Andlete hennar opna seg imot han, heilt inn til hjarte, kom det for han, han stod opp utan han visste det; ja, og no såg han faren for seg, det seig på han som ei bør med ålvor og tunge dagar.
«Å ja men – det hasta ikkj!» Han retta ut armane liksom han vilde gjeispe, men det var eit vêr med liv og mot som sette inn på han. «Det hasta ikkj, faster. Det e no-føst – æg ska te å vara ung. Retteli spell-kåt og ung ja, i ti år og eit bitterliti eitt.»
Åsel lo, opp og ned over han, liksom det der ôg hadde gjort henne godt å høre. Ho tok borti aksla hans, rugga litt på han:
«Det var rett, Anders! – Men der du, der kjem det ei som du val sjå på. Hm?»
Det var Massi Lines som kom, Massi Prestgaren dei kalla, det var henne han berga ifrå oksen eingong; ho og ei gjente til var no først på heimveg, dei hørte til hjelpesfolke. Massi var lyshærd og blåøygd framfor alle andre, Anders fekk ein varm styng i det same auga hennar rann over han, dei var så himlande blåe og levande; – ho var visst finare i klæane òg enn anna folk, men det fekk han ikkje set på. Ho kom og baud farvel i handa, snakka nokre ord med Åsel, og så gjekk ho. Så gjekk dei ja.
«Du frys ikkj no, Anders, det sjer æg,» sa Åsel.
n1 – «Ja ja. Den dag og den sorg,» la ho til.
Anders undra seg, at han ikkje vart med og følgde på vegen. Ja vel, det var no det, at her var sorg i garen, for ellers kunde no vel ikkje føtene sette seg så fast i jorda? Og så det da, at det hasta ikkje, verda stod blå og full med god tid, austom fjelle.
Massi var i prestgaren no, hadde vore der alt sea ho mista foreldra sine, presten hadde vorte så glad i henne den tid ho gjekk og las, og ho var reint som ei dotter i husa sea frua døde og døtterne hans gifta seg.
Dei gjekk seg ein sving rundt husa, Åsel og han; og ho gjekk og snakka om dette. – Ja, sjøl veit, sa han, ein vakker dag slo han vel kleppen i henne – det var lenge tart enda. – Ho skjønna han så godt, sa ho. Det var det, at han hadde mest ikkje havt nokon ungdom hittil, han måtte ta vaksenmanns-rom med han var berre ungen. Han måtte vel ha si tid. «Berre slå deg laus, du Anders. Det hi du godt tå, all din dag.»
Ho såg på han att, – det var rart ho kunde løfte augelokka så høgt, for dei var på jamnan så tunge; det levde og rørtes i dei fine rukkene under auga når ho gjekk ein over slik; Anders vart mest sjuk når han kom i hug at ein annan ein, og det han Mikkal enda, skulde eiga det andlete. Men, forresten: ho Massi var ikkje ulik henne, og det kunde så mangt hende i verda, ho var full av det som rart var.
«Ho mor di var så bra eit kvinnfolk ho vara kund,» sa Åsel. «Men det va no berre du som forstod 'om Per da.»
Anders svara ikkje, og straks etter gjekk Åsel.
n2Han gjekk og sette seg for seg sjøl. Kvifor sa ho det der om ho mor! Han kom til å sakne mora så hardt. Her hadde han gått i årevis og ikkje vorte vâr henne, gått ut og inn i lag med henne og knapt hørt orde av det ho sa. Så sterk som ho måtte ha vore! Derfor var ho så still. Ingen ein vann over henne; og ingen ting. Han kjente det bergfast i denne stunda, at han likna på henne vel så mykje som på faren. Han drogst med så mange ting, Vårherre veit kor han hadde samla i hop det alt samman. – «Det henda ikkj!» sa Anders best han sat. Legge det på seg, at det sprang ein tjuv på sjøen! Ligge og talmast og skal ha greie på kva som er og ikkje er – nei! Ta meg tjuven hit, så skal eg jaga han på sjøen ein gong til! Anders reiste seg og gjekk inn.
Petter tok seg ei stund og lo att, da han såg Anders gjekk over garen, – det hadde vorte slik vaksenmanns-skapnad på gutskiten, jøss, det var odelsmanns-skrev på han alt, om det så var i buksebaken så kunde ein sjå det. Men han merka godt det var ein tom flir han stod med; slik fekk han seg til å flire før, når han hadde fått dengt. Det var den tida. Det var eitkvart som var slutt og hadde fare sin veg. Han fekk aldri tak på broren meir. Dei hadde stengt døra framfor nasen på han; han var berre Petter, han, og resten var Anders. Men det var no ikkje alle som kunde stå slik og le til det og vera like god og glad. Det måtte ein vel kunne kalle nåde? Og da ønska ein ikkje vondt over nokon, kor som var.
Kva var det for slag Anders humra og song på?
«Den som får sig en hustru, får sig en god ting.» Gu gi du fekk to, Anders!
II
Det var tomt på Håberg etter Valborg, men Anders og Petter lest som dei ikkje merka det. Anders vilde rive ned stuelona til næste sommar, så gjekk det over. Og desutan hadde han Petter å tenke på. Petter var eit par år yngre, men vaksen nok for det, Anders var alt eit par å tjuge. Men det var ikkje noko til emne i Petter, det var for mykje av kjeften og bakbeina, som dei sa, og ein fliropp og ein godtull til kar. Eiande snil var han, men ei bør å ha på seg, han kunde sjå reint vondt på ein stundom, og kva skulde det bli av han? Korles kom det til å gå han?
Men den ny-stua som skulde opp, tok hardt i Anders. Han låg og let att auga ofte, og da hadde han henne så klårt og berrt framfor seg; ho vart meir og meir lik seg sjøl, eit levandes hus, ho stod der frampå bakken, hadde haugen på eine sida, uthusa på den andre, fjelle attom seg når ein såg henne sunnant, breie gjorde framfor seg og nedetter; ho voks seg stilt og lukkelig fram utor det, grodde opp, slik han sjøl hadde gjort det, tala både til han og til bygda, – nei ikkje Juvik-stua, likna henne mest ikkje! det var stua hans dette, eit levandes hus, som sagt, der han og framtida hans heldt til.
Det vart som ei lita jul å gå i skogen og sjå seg ut tømmer til henne; og før han vardest, heldt han på og hogg, med både tre og fire mann. I Håberg-marka var det smått om tømmere, det var mest berre bjørk der, men han leita dit det var, i Vestmarka, for den hørte òg Håberg til, det såg ein på heile landskape, og det hadde husmenne fortalt. Prestgaren og Lauvsetgarane hadde eigna til seg gjætlemarka der, og dei hadde hogge der òg, han visste det. Men det vart no ikkje deira for det. Det gjekk saa vidt, at dei kom 4 mann sterk og vilde stoppe han, dei kunde fortele han at dei hadde bytta åt seg den marka for slåtten inni Døllin.
Hadde dei noko skriftlig på det? spurte Anders. – Skriftlig? Det var eit harskt ord, rettelig eit kjeltringsord, dei såg både på han og på kvarandre. – Dei har gjerne som ein slags rett, tenkte Anders, for dei vart så slakke i andlete, så reint tomme i kjakane. Men kva skal ein gjera når dei kjem her 4 mann sterk og meiner dei skal vinne over meg? Nei, eg er no den sterkaste lel. – Dei fekk slå så mykje dei vilde i Døllin, men no kunde dei gå utor vegen så han fekk arbeide, sa han; han sa det longt og utan odd på.
Og dei måtte ta og gå heim att. Men dei hadde no varskudd han, let dei.
Anders var litt forundra etterpå: at han kunde snu ryggen til retten deira slik. Og at han kunde sjå så fritt på dei andre, – på han Petter, han gjekk der og hadde det trøysamt med seg sjølv, og på husmennene, som berre såg vekk og togg flis. Men dei skulde ikkje komma trampande slik beint på ein, det gjorde så lite godt. Og så var det denne skigaren dei plaga han med; den kom til å ta heile sommaren ifrå han. – Han hogg snaut der han fór, han spurte ingen og ræddast for ingen.
Elles glømte han snart denne striden, han kasta det ifrå seg som barne og tok til med noko nytt. Først rådde han til børenskap og sendte 4 mann å være på halvlott. Deretter reiste han opp i bygda og kjøpte seg ny hest, garfór til han fann den han vilde ha, selde han straks og kjøpte seg ein ny, som var enda likare; og i lang tid no tenkte han berre på hestar, det var slik ein rikdom å ha, han vilde ale opp den eine større og meir velskapt enn den andre, og så kap-ri med heile bygda, om han kunde få dem med.
Somtid kom det over han, at han rett og slett vilde leike seg, han vilde vera i lag med den andre ungdommen og ha litt trøyheit. Det var som ho faster Åsel sa, at han hadde vorte snytt for det, han hadde gått og stomla heime i garen som ein utlevd ein, og no kjentes det granngivelig som han var liten att og skulde til å vekse. Han fekk til den eine dansinga etter den andre, ungdommen hadde aldri rørt på seg slik dei gjorde no eit tak, og det var Anders Håberg som dansa dem inn, som han sa. Han kunde danse dem av golve, somtid; men aldri at dei kunde bli arg på han, han var ikkje slik, det var berre so altfor mykje liv i han. Venner hadde han i grunnen ingen av, det kom ikkje for han at han skulde ha nokon heller, men dei var gasta karar å vera i lag med, alle i hop, og dei sakna han når han ikkje var til stades.
Dei naus i hop og sloss eit par av gutane ein gong, det var enda Jonsok-natta og dei var på Leira og dansa, ein stor flat voll, som ungdommen hadde brukt til samlingsstad frå gammalt av. Anders stod litt og tykte det var trøyheit å sjå på; men da det vart naseblod av det, og såg ut til meir enn det, gjekk han i millom: var det ikkje nok no snart? Det meinte ikkje dei, og den eine tok på Anders med ein fæl munn, Anders smilte berre, men det gjorde karen rasande, og så visste Anders ikkje av før han hadde blanke kniven framfor seg og hørte dei skreik borti gjenteflokken. – Massi var der òg, la han merke til, og ho var bleik. Da fór han attlenges nokre steg, rann so fram og spente kniven utor handa på den andre, fekk tak i han og hivde han på sjøen: «Så, spellmann, klem på!» Og det hendte seg verkelig, midt på lysblanke natta, at dei dansa alle par liksom det ikkje hadde vore kniv og blod fram; og godvêrs-båra sukla og skvala innover sandstranda så fredelig som dei aldri hadde hørt henne før. Da dei stod der sveittlagte og pusta ut og smått såg på kvarandre, kom det ein og slo Anders tungt på aksla:
«Det der, Anders, det va karavori gjort; takk og ære, det sei æg dæg ifrå all i hop!»
Det var Ola Engdalen, søskenbarne hans.
Anders likte det ikkje. Det var ikkje skryt, han hadde rett for seg, men han skulde ikkje komma på aksla til ein slik, som ein far og ein stor formyndar. Ola Engdalen var ein totre år eldre, og enkemann alt med barn og full greie. Det var mange gifte her i natt, og velkomne var dei, men Anders likte ikkje at Ola var her. Og det vart ikkje rettare for det om Ola no gjekk i veg og vilde danse med Massi. Ola var ein stor, høg kar, og såg godt ut, enda han var noko mørklett, – Massi såg opp på han da dei sveiv i veg. Straks etter såg ho hitover til Anders. Ja, den som får ho der, tenkte han, han får seg ein – god ting. Men den dag og den sorg.
Det var elles ikkje så lett å seie det. Det drog etter seg. Han var på vegen mange gonger og vilde gå radt fram til prestgaren og snakke frampå til henne. Men han sette det ut. Han vilde ikkje enno. Han bles det ifrå seg, og så gjekk han heller og såg på prestgars-stua. Han sette seg oppå ein haug og augemålte henne.
Lang som ein vinter var ho, og lundar med store tre gjømte bort båe endane på henne, – og slike breie, breie vindauga! Jau, ho var god nok for seg, var visst som ho skulde vera; men eitt var vissare, og det var at hans skulde ikkje bli slik. Nei, mangdubbel takk! sa han, og reiste seg og kosta mosen av buksa si; – nei, hans ho var som alle dei andre ho, berre det at ho var mektigare enn dei og hadde meir liv. Men han hadde ikkje hjartelage til å rive den gamle enno. For der heldt liksom mor til enda, og det var så mangt anna, det var umulig å ta til med henne.
Det hadde bite seg fast det Ola Engdalen sa. Anders såg godt dei var enig med han nokon kvar. Enten han kom riande til kirka, eller han var i lag med ungdommen, så hadde han auga deira på seg. Dei kom og helsa, om dei så var mykje til folk i bygda. Han vart verken tjukk eller tynn av det, kunde enda gjera litt med eine aksla og lea det av seg. Men det voks seg meir og meir fram i han, at bygda var full med bra folk. Han mjukna til litt med kvart av det, og ein vakker dag tykte han at han måtte avstad og forlike seg med dem han hadde imot seg. Han var no ingen varg heller; når han kjente etter. Han gjekk til Lauvsetmennene og spurte dei, om dei verkelig åtte skogen i Vestmarka? For da vilde han betale tømmere. Da kom dei på det slik, at den gongen hadde han hogge, og næste gong vart det deira tur, ein kunde vel seie det så på lag? Og denne valdskift-garen og det: Visst dei fekk ta han beint, slik som dei vilde, så kunde dei vel ta likt i han, – dei var tre, og Anders fekk fjerdeparten? Anders lo, at det var eit vakkert ord å høre. Han gjekk fornøgd heim. Han var fornøgd både med dem og seg sjøl.
Og så levde han som han likte det best. I alt arbeide var han med og gjekk føre, og da var det gjernast på spreng. Men så kunde han kaste ljåen midt i kveldsøkta og fara sin veg, somtid på sjøen og somtid innetter bekken. Om hausten gjekk han mykje etter fuglen. Somtid strauk han over fjorden til Juvika og snakka med Åsel.
Åsel sat der som velstandskone no. Gutane dreiv garen, og ho rettleidde dem, og mannen hadde vorte skipper og låg ute mest åre rundt. Åsel kunde fortele nøgda om gammalkarane, og om far hans; det var frå henne han hadde det han visste. Ho fekk faren so levande fram for han, slik han var med han var her i Juvika, og med han låg heime og døde.
Det kom for han, at det var tanken på faren som fekk han til å gå til prestgaren og gjera ålvor av det med Massi. Han gjorde kanskje ikkje å dryge lenger no.
III
«Lad mig tage mig en hustru,» song han. «Til ægte,» la han til, og så pynta han seg og gjekk. Men da hadde våren komme alt.
Det var full vår i lufta, og kvelden var så spellande vakker, ein kunde ønske ein var gauk og fór frammed lia og gol.
Men best ein gjekk, var det slutt, og natta hadde tatt til. Ein gjekk midt i henne, og allting hadde skifta og død bort. Troll-skrauggen
n3 hadde gått over tretoppane, kro-kro-kvist! sa han, og så var det ingen fugl som song lenger, og dagslyse hadde slokna ut. Einast orhanen bles innpå myrhaugane, men det var ein trollblåster å høre på, han vekte opp nattlive i all skogen og marka; ikkje ei dagsens låt å høre meir.
Anders grøste eit grand der han gjekk. Han var aldri rædd, han møtte ikkje den tingen han steig til sides for; det var berre huda på ein som kolna litt, som snarast. Heldt dei fred, så gjorde han det.
Prestgaren låg og sov, så stor og grå han var. Men Anders sette seg på Lystbakken og bia litt enno. Han visste ikkje kva han hadde sete og tenkt på, – da tok han kvast til sliren, for det trødde i marka attmed han, han merka eitkvart levande tett innmed seg. Det var Ola Engdalen.
Dei snakka litt att og fram først. Så kom dei til å sjå på einannan, inn til beine, og så gav dei seg over og lo.
«Det var no hund til treff lel,» sa Ola. «He?» Jau, Anders kunde ikkje anna seie. «Men ka i søtten gjer vi så, Ola?»
Dei saumfór einannan med auga att. Dei lo enda, men dei var elles ålvorsame nok. Anders blunka fort og ungt. Ola såg ned, med små auga. Men så opna han dem stort og godslig:
«Ja, sei du det? Ryggtak da, rygspenning? Hell ståle?» Han nikka åtvarande, men så bar det i fliren med han att, og Anders vart med. Det var reint som Ola løfta han med seg, så han såg ned på to små kjemper som stod ferdig til å bruse fjøra. Han retta ut handa:
«Du hi evig rett. Lætt oss slåss, nar vi får inkvart å slås om».
Ola tok handa, og så var det fred. Så gav dei seg til å gå austover. Heilt til Engdals bar det med dem; dei kom dit ved midnattsleite. Dei gjekk åt bure og fann seg mat, og sea var dei i kjellaren og tappa øl. Ola gjorde som han vilde heime, for faren hadde falle ifrå i fjor haust.
Det fossar ned ein stor bekk ved Engdalen, han var som ei elv den tida.
«No veit eg det» sa Ola, da dei stod utpå reina. «Den som kjem lavandes
n4 nedgjenon fossen her, han ska ha a Massi!»
«Enn æg som stod og tenkt' på det!» sa Anders, og dermed bar det til å renge av seg klæane.
Anders var først ferdig og fór i veg. Han fann att seg like levande nedi hølen, blødde berre nokonstad i andlete og på eine skarpleggen. – Ola vart borte litt lenger, men kom opp han òg.
«Tvi!» sa han og rista vatne utor andlete. «Det gjekk skit, det her! Vi val finn på indkvart anna. Visst førkja e vard di
n5 da.»
Det ranns så underlig for Anders i det same Ola sa det, at no låg ho og sov, som ein annan gudsengel, og her var dei, og dei snakka ikkje vakkert om henne. Slik hadde han aldri tenkt på henne før, og han beit hardt ihop kjakane.
«Ti still og nemn a ikkj! Det e ulovlig i din munn. Og ikkj som æg gi mæg fer det her. Før ska det avgjerast med kalt stål.»
Det bar ihop. Og dei brautst lenge. Anders hadde aldri trudd det fanns nokon han måtte røyne seg slik imot. Ola er blå og stygg i andlete, han brenner Anders med den råe heite pusten sin, – Anders bannar og slær Ola midt i syna. Ola svell berre ut i svart og stillt raseri, og Anders trør på ei sleip vedskie og går i kne.
«Det der va ikkj med,» seier Ola, han slepper og tørkar av seg blode.
Va det ikkje med?
Neida, var det likt. Det var vedskia som avgjorde det.
Anders skjanglar bort og skolar seg imot ei bjørk. Ola set seg tvert ned. Å, det var velsigna å få ta i eit menneske slik! sukkar han.
Anders kunde ingen ting seie. Han visste berre at no var dei venner, for live langt; det var ikkje berre liksom to hundar som hadde gjort opp seg imillom attmed ein stein.
Ola vart med han mest heim; og der snudde Anders og vart med eit stykke austover att. Det var lyse dagen da dei skildest, fuglen heldt på som han var galen, i kvart eit holt og kvar ei telle, og skya raudna og forgyltes innover fjella, der vart bordar og band og dagblå himmel; det kjølte imot ein som av ærlig manns ferd.
Dei sa ingenting større, før dei gjekk, men det var som ein blank lovnad, at for det første, før dei vart forlikte om det, skulde ingen av dem gå til Massi.
– – – Dei møttest ofte utover sommaren, og det gjekk segner om alt dei fann på. Ein sundagen, vart det fortalt, sømte dei heilt midfjords ut for Engdalen, og den som kom levande i land skulde først gå til Massi. Dei kom i land levande båe to.
Likevel var Anders på vegen til henne ein kvelden. Det var utpå haustparten, og mørkt, men elles finnt vêr; han la i veg å gå med full tyngd, han kunde ikkje late vera. Han skaut beinveg over Døllin, ein totre myrdalar med engslått, og han gjekk berføtt, med skone i handa, som dei ofte gjorde den tid både i kirkevegen og på gjentestig.
Da vart han for at det piska han på føtene. Ikkje eingong berre, og som snarast, det kvista og slo kor han så trødde og steig, og best det var, stod han i kol stappande mørkre.
Han var ikkje rædd, men han snudde og gjekk heim; han banntes enda stubb og annan med han gjekk. Men dei hadde rett: Han burde snu. Kven dei var for nokon, visste han ikkje, gav seg ikkje større om det heller, han hadde aldri tvila på at dei var til, og dei var ikkje å bitast med.
Men det var det, at han skulde ha havt ho Massi. Han vart sjuk mest, straks ho var i lage, og ikkje stort friskare når ho var borte heller. Ein kvelden var det dans på Lauvset, og Massi kom ikkje. Det var ikkje støtt ho fekk lov. Slik ein armodslig dans det vart; spelle let om seg som ei utplaga gjeit.
Da stal Anders seg avstad. Og det var ingen som snudde han den gongen. Det var brennklår himmel og høgmåneskin, og klinkande berrfrost. Berge svara for kvart eit føtt han tok. Alt i eitt måtte han sjå att. Nei, der var ingen etter han. Men åleine var han ikkje. Det er ein vel aldri, kom det for han; når dei berre tek vekk dagen og al sjauen i kring ein.
Kirkegaren sov, og alle som der låg. Den var han urlite rædd, – dei hadde visst så vore, alle i ætta hans.
Han kom opp på lofte til henne, og ho tok vel imot han. Han såt på senggavlen og heldt i handa hennar og var hjartans fornøgd. – Men forresten så var det no vågsamt at han kom hit til sjølve prestgaren, nattens tid, syntes ho. Kvifor ikkje heller om dagen? – Om dagen? – Ja. I prestgaren så. – Skit i heile prestgaren! Om dagen? Æh! han var no vel inge klavenaut heller!
Ho likte ikkje at han misakta prestgaren, merka han, ho kom med mange små ord. Han lest som han ikkje hadde det vette at han forstod. Kanskje ho vilde han skulde gå, på timen? spurte han.
«Du veit, æ vil du ska vara. Enten dæ hel så ingen.» Orda kom så trygge liksom frå ein barnemunn. Men så var ho der att: Han far, presten, ho visste ikkje kva han vilde seie til det. Ho måtte spørre, trudde ho. For det var no ho som stod for her da.
«Pytt san, du ska få stå for nok når du kjem åt mæg!»
Syntes han kanskje det var ingen ting, han, at ho var her, at ho – –
Ho var tynn i måle no; han burde ikkje gå lenger den der vegen, merka han.
«Ja, ja, men så bli det no du og æg da, Massi?»
«Ja, men kofor e du så hasti, Anders?»
«For det æg e skaft slik.» Han tok reint og beint og kyste henne, og så reiste han seg: «Ja hell nei, Massi!»
Ho snakka vakkert med han, og sa at berre han vilde vente ein ottedags tid til, så kunde han få komma att og høre svare; det skulde vera slik. Og han var i grunnen så lettliva da han leita seg ned, at dei gamle dørene kunde vera storglad han ikkje tok dem med seg. For slik ei kjerring ho skulde bli! «Ska ikkj bli mjolklaus åt smågutan min, ikkj, så mykji e det!» kvad kan innvortes. Enn han kunde sitte der i mørkre og kjenne på seg kor vakker ho var!
Først da han stod og tok i ytterdørsklinka, fór det i han, at dette var ikkje så vel i stand enno. Og dertil så var det ein farlig lang veg heim, for han var ulovlig.
Ola Engdalen stod utom døra. Visste det! tenkte Anders. Dei tagde båe. Anders såg ut i vêre. Det var som ei hån at månen stod og gjorde seg rund vestpå himmelen og smilte.
«Ja, ja,» sa Ola. «Der fór no du. I en hunds lignelse.»
Anders kunde ikkje svara eller slå her innmed husveggen. Han gjekk, og Ola kom etter. Det var ein endelaus-veg bortetter vollane; det vart aldri så Ola slo. Endelig var dei ved bekken og skulde over. Der stana Ola. Han var stygg der han stod. Anders gjekk først over stokken. Han merka at Ola tok etter kniven. – Javel, no tjuvstikk han meg, tenkte Anders. Det fekk han i gudsnamn gjera; så var dei jamgode att. Men når han kjente ståle, da bar det laust for siste gongen.
Da hørte Anders eit plums i vatne. Han snur seg til Ola:
«Ta opp kniven din.»
«Ti still og gang du. Og takk Vårherre.»
Anders gjekk og tagde enno ei stund. Så snur han seg, midt i måneskine, han var varm i måle, visste knapt kva han gjorde, men han retta fram handa, til venskap eller kva det kunde bli:
«Tak for lagje, Ola!»
Ola tagde som veggen, med hendene på ryggen.
Anders manna seg opp alt han kunde; men han kjente han var lågbeint som ei huta hundbikkje der han gjekk.
Han hadde aldri prøvd å vera mindre enn ein annan ein.
IV
Det leid ikkje langt utpå vinteren, så kom dei og fortalde Anders at Ola skulde ha ho Massi. Ein dagen kom Petter og visste det han med, så der var ikkje veg utanom: han hadde ringfesta henne ja, og presten sjøl hadde sagt ja og amen til det, og skulde lyse for dem til preka kommande. Så han hadde kleppen i henne, han Ola ja, alt oppund' skafte, sa Petter truverdig, og han tok seg ei flis og stikka tennene sine med, – fanns ikkje vondt i det han hadde sagt.
Anders kom til å sjå seg sjøl da det leid om litt, at han stod her og var toskut, han såg ut liksom han hadde gjætt bort gjeitene sine, og slik stod han lenge.
«Du val da lyg' så folk trur dæg, gut!» sa han.
Men det var da elles sant nok, for det var så rispande gale og meiningslaust; han undrast at han ikkje tok og gjekk sin veg.
Han hadde snakka med henne i jula, men det var ikkje mange orda. Ho nemte han Ola, han kom godt ihug det. Eg bryd meg ikkje om han, men han har så halvvori fria åt meg, sa ho. Trur så gjerne det, hadde han svara. Og litt etter sa ho, at han Ola han heldt det ikkje for nokon ringe ting at ho var i prestgaren og stod for, han var ikkje så viss på at ho vilde hive det og fara i veg og gifte seg. Han seier ikkje som du, Anders. – Lukka på reisa! sa han, for han likte ikkje dette, – han kom i hug kvar tingen no. Slik var det orda fall; og dei fall henne tungt for bringa. Dei kom av seg sjøl, det var det. Og så var han så viss på han hadde henne, ho hadde hørt han til all sin dag.
«Ka slags bestemmelse e det her det?» sette han i. Han vilde i veg straks og gjera eitkvart, ho fekk dyrede veta hut! Dei fortalte om farfar hans, at han fór i veg oppgjenom bygda og trua seg til den veikja han vilde ha, slo i borde til dem så dei vart kalde i klæane. Anders hadde aldri trudd det, dei var no just ikkje så lettskræmte karar der oppe, og folk spann ut og nøsta på alt dei hørte. Men no trudde han det, hardt og beiskt, – visst fanken var det sant ja, og rettno la han i veg, han òg!
Han hadde kanskje gjort det, men så kom han i hug at Ola Engdalen hadde nyst bryte av eine foten sin og låg til sengs; dei tvila på han vart meir. Men kva var det så ho hadde komme på?
Var ho ikkje fullt med seg sjøl, he!
Han gav seg til og song utover dagen, han heldt på og temte ein gælnhest. Det vart berre som ein bannskap å kalle, han hørte det godt, men det letta likevel. Og da han hadde gått og brunne med det eit tak, så hadde han det inni seg korles det hadde bore til. For når ein låg slik nedfor i ulukka og hjelpeløysa som han Ola no, og så sendte bud på henne, – når ein hadde ein morlaus kryp å syne henne, og ein gar som stod vanstelt og nauventa på henne –, så vart det ikkje ho som sa nei. Serlig når ein annan ein ikkje vilde det grand på knea for henne. Hadde han ikkje visst det all sin dag, kan hende? At når ein berre let dem vera mor for seg, så kom dei og var det. Han lo, på ein måte. Ein såg no den gongen han vart så stordrykkjen i jula og datt og slo seg. Da kom ho mor og sat på senggavlen hoss han, og la handa på panna hans så han skjemdest. Ho la omslag på andlete hans, og så kom ho med spekekjøt og alt som godt var for ein som hadde drukke; og etterpå fekk han ein heil anker med godt øl, å halde eit skikkelig lag for kammeratane sine på. – For eg vil ikkje det at du skal ha det langsamt her heime, sa ho. Ho sa ikkje slik for ofte.
Det vart lyst for dem både to og tre gonger, og om våren, straks etter vårsmess, stod brylloppe. Anders sa ja takk og kom. Han stod sjøl for og la i beningskorgja, og ho var dryg, og brurgaven han gav, var ein han hadde lagt hjarte til. Det var sjølve bruresålen. Han hadde gjort han sjøl, og han såg det no, at han var ein meister med hendene sine. Dei snudde han og augefór han, mann for mann og heile lyden i hop, han var mest ikkje til å sleppe. Han var utskoren med hender som heldt i kvarandre, og lertye var sauma åt med skinande massingnagler –, forgylte renner vatt seg rundan i kring, smøygde og smetta seg i roser og blad, med hender inn-imillom der òg, som leita seg tak i kvarandre og heldt. Han Anders måtte ha meint mykje med den der, mumla dei.
Brura vart raud som blod, da han flidde henne sålen. Det vart ikkje så ho takka, og Anders venta heller ikkje det. – Eg har lagt så pass arbeid på han, at du kan gjera meg det at du ri åt kirka i han i morgo, sa han. Tykte det var så arti å sitte og prikle med det der; du skulde ha så pass av meg til du skulde vera brur.
Ho skjønna ikkje kvifor han stod her og sa slike ting, ho gjekk ikkje så djupt eingong, såla, – kva hunden stod han her så og prata etter? Han snudde seg ifrå henne. Han snudde seg for ålvor.
Brurgommen var ikkje vidfarug, just, men han hinka og gjekk utrulig lel. Oppover til altere skreid dei som to lys; men på dansargolve kom han ikkje. – Om eit halvtårs tid er han fullgod kar att, meiner eg? sa Anders. – Eg trur mest han held no, svara Ola, og han var goddæmd i måle liksom ingen ting hadde vore dem imillom.
Folk tykte Anders tok dette som det skal takast. Han merka det på dem, slik dei såg etter han og snakka til han. Og kvifor kunde han ikkje tilstå det: Det gjekk bra! «Liksom æg kann det ifrå gammelt av,» sa han. Om det så var dansen med brura, så gjekk det. Javisst var ho rar å halde omkring ja; og mangt kunde det fara igjennom ein, kanskje så hang det berre i ein brennt tråd at han ikkje gjorde det og det; men han sette henne vakkert ifrå seg.
Andre brylloppsdagen fann han att seg i vedskotte, og der stod ei gjente over han og snakka vakkert med han, vilde ha han oppatt og inn, han hadde vorte full. Han trur det er Massi og skapar seg rang, han bannest som som ein ugudelig ein; men så sig det frå auga på han ein blink og så rettar han seg opp med si siste makt og står stø. Slik vil han ikkje svangle, er han ikkje Anders Håberg, som dei snur seg og ser etter, alle i hop?
Brura og eit par til kom og gjekk framom døra med han stod der. Da stappar han tollkniven sin i stokken over døra, så han sig langt inngjenom veden, og bryt han tvert av:
«Å, de e blodi hardt – at ein berre ska ha ein stokk å stapp kniven ti!»
Presten var i det brylloppe, og det var kanskje han å takke for at det gjekk så bra det gjorde. Det fall slik ro over den han såg på. Han såg ut, så still han var, liksom han hadde røynt allting sjøl. Han var tynn i andlete, og skjegglaus, og under auga hadde han tett med små rukker; det måtte vera dei som gjorde auga hans så sterke til å sjå på folk. Om Anders og brurfolke visste han det meste, frå Massi. Han hadde hørt Anders var ein godslig og stilfarande gut; men straks han såg han her i går, hadde han fått ilt i seg: der var emne til allting der.
Anders hadde gått og sett seg attmed han da ha kom inn. Han kunde ha gjort mangt anna, han kjente det som små kvasse straumkvervlar inni seg; enno kunde for resten ingen vita kva han fann på. Jau, han var da ein dei venta seg eit tak av, og no tok han eit tak – men tru kor lenge det kunde gå? Men presten hadde blunka til han, visst, eller gjort mine med andlete, – dette rare, tungsame andlete, og dei grå auga som visste allting. Presten studde ålbogen på stolryggen og hovude i handa, litlefingeren streka opp og ned over panna og dei fine rukkene.
«Det var rett, Anders?» sa han da det leid om litt.
Dei var gull verd, dei orda, syntes Anders. Både for han og for andre her i huse.
Og dei var det. Ola var ufarug og lite å ta etter, han skulde vita seg trygg slik. Men det var det, at best Anders sat og var Anders på Håberg, så seig natta innpå han, og så var han ein annan ein, eit lodde dyr inni marka, som gjekk og villtuta og skræmte folk, – som ikkje visste seg noko likare enn å gjera det som stemte blode i dem. Og Ola visste ikkje meir, enn at han flirte til han gjenom ei skodd av velvære og vondskap, da han og brura stod og skulde gå tilsengs: «Godnatt da, Anders!»
Massi såg bort og ned. Det var slik fin runding på kinna hennar, og enno hadde ho denne måten å klippe med auga, som støtt hadde bite Anders så rart. Og no var ikkje presten der lenger, Anders måtte stå der åleine og klare det. Han stod still som veggen bakom seg. Og Massi ho såg bort og ned, og Ola han flirte med halvfulle gammalmannen i måle:
«Den som finder sig en hustru, han finder sig en god ting!»
– – – – – Petter gjekk og heldt auga med broren. Han såg kor Anders voks seg i vêre for kvar tingen han levde seg framgjenom. No stod han der likbleik, med ein liten smil som Petter aldri hadde set hoss han før; det vart aldri å nå opp til Anders meir. – Nei, men han lo til heile stasen, han, å, han var så like hendt med kor det gjekk. Og kor mange var dei som var vaksne nok til å vera det, tru?
I
Det var høgsommarstid, og eit vidunders vêr; dagandes dag med blåna og sol, så eit jamdøgers regn så det søya i jorda, og dermed stod sola der att og stråla og mana, det var liksom det strauma signing ned frå eit stort og godt hjartelag. Jorda låg og anda varme, ein takksam og grotung varme, det vilde ein vel kor ein snudde seg; når vinden strauk over småbjørklia eller grasvollen, susa det djupt imot bringa på ein, og så kom han berande med fangan full av lauvlukt og blomsterdåm og alt det dyraste han visste, myrgrase og porsen kom og minte seg, og strandblommane og tangfjøra og mange andre små kjendingar.
Petter Håberg var ute og gjekk ein kvelden. Han var ikkje den som gav seg for og glåmte i kring seg, han hadde for mangt slag å tenke på til det; men da han kom sørpå Brekka ikveld, sette han seg lel og såg attende. Han vilde berre sjå litt på nystua heime, korles ho vart når ein kom hit. Og sittande vart han.
Ho var ikkje ferdig enno, ho skulde ha både bordklæding og måling, men han kunde sjå det for seg likevel korles ho kom til å bli. Han kunde sjå det same han som Anders, når han vilde. Ho vart storveges, det såg han snart. Han Anders hadde late att auga og set rett, denne gongen, sa han. Litt mindre kunde ho ha vore, ho hadde døyvd dei andre likevel, og ho hadde havt godt av det for seg sjøl. Men det var eit hus, det var ikkje å seie anna om det. Så var det no tre års arbeid òg.
Petter syntes heile grenda omkring hadde snudd seg til Håberg i kveld, låg og ørta og glåmte dit, plassar og små garar omeinannan. I millom dem var det lauvskogen, og han var livsalig grøn å sjå til, kollute haugar lenger innetter, snauberga og sjøen i vest. Fjelle stod attom, og det var høgt og bratt, – derfor kunde Håbergstua yve seg så formastelig i vêre; ho visste kva ho gjorde.
Han måtte mest le. For somtid med han sat her, var han Petter og broren til Anders, og da ønskte han Hågbergstua skulde ta dem i kragen, kvar og ein som kom denne vegen, og be dem stå still urlite; men best det var, så var han bygda, og da tyngde denne stua på han, så han ønskte det kom eit stakarsting til kar og sette varme på henne ei natt til hausten. Att ho ikkje brann!
Petter stakk av frå vegen og tok austover. Han skulde slett ikkje sørover kleiva, han tenkte seg både aust og nord, og det skulde Anders bli like slug på; han hadde seg som ei gjente ein stad. Han smatt skoglendes som tjuven, og stana ikkje før han var i Engdalen.
Ja, det var no ikkje dit han skulde, men lat meg sjå inn, tenkte han; det gjorde ikkje noko om Anders fekk høre kor han fór, seinare ein gong.
Engdalen ligg imot sjøen på austkanten, det var nærpå mila dit, men ikkje mange garane imillom. Husa var småvorne etter garen, men dei var tålig velstelte, og jorda var både dryg og god. Tømmerskogen stod tett innpå, og nedanfor skar vågen seg inn; han blinkå i kveldsola millom trea som eit fjellvatn.
Han tok inn om kjøkene, og der stod Massi og stappa grauten.
Ho vart eit grann forandra, bars det for han. Han hadde merka det same før, når ho såg han, og det var gjerne derfor han kom dit av og til. Ho spurte aldri korles det stod til på Håberg, men når han fortalte, hørte ho vel etter, og i kveld kom dei fort i praten. Ola hadde rodd ut på seisjøen; og Petter vart bedt til bords. Han fortalte han var ute og leita etter hestane. Massi drog på munnen, men sa ikkje noko.
Jau, Anders hadde vore oppi bygda og rådd seg ny hest att; det var så. Og elles låg han i det som ei spekesild i laken, veka lang. «Det får æg vætta,» la han til.
Petter var berre barne å sjå til enno, så stor og lang han var. Han kunde legge hovude litt på skakk, eine foten over den andre og handa kring knea; håre fekk han gjerne fram i panna, og det var mjukt og mørkvore, og fint så ein kunde få hug til å stryke det, auga var grå i leten, men blanke og glade. Truhjarta, vilde ein helst seie om han. Ein som kjente folk bedre, sa heller at han var av dem som ein ikkje bli stø på. Det han sa, var mest berre skøy og gap, men det låg eitkvart under som glødde og smått brente.
Å ja ja, sa han best det var. Det var han som fekk kjenne han Anders ja, no for tida. For når bjønnen vart gåande enkling slik, da vart det slagbjønn av han.
Var han ugrei, han Anders da?
– Nå-å, han var no så midt i lage. Det var mest som han ikkje likte verda lenger. Petter såg på Massi og lo, forundra, – han vilde ha tak i auga hennar, dei var så gode og mjuke, og så blåe. Veikja hans, ho hadde brune auga ho, og det var knapt som det skulde.
«Du Massi: Det va æg som fekk svi for at du gjord' nar tå 'om Anders. Det vart mæg det vart synd ti.»
«Du? – – – Æg, sei du? Ka du forteli no?»
«Han hi gått som ein folkful hund her no i 3 år og vel det; han bit snart både i fork og fot.»
Massi gav seg til og vogga litlebarne. Han vekte opp ungen for henne, sa ho. Men ho vart så gild
n6 å sjå til; dette var eitkvart ho vilde ha meir av.
Da han skulde gå, stana ho for og såg på han. – Kor han hadde tenkt seg ikveld? A, han skulde ikkje vøre å nekte, ho visste meir enn han trudde. «Gå beinast heim, du Anders – du Petter vil æg sei – så e du gromgut da. Og læt så finn vara finn, om dem e aldri så vakker!»
Han gjekk da heim han! Han hadde berre fare og preintes urlite med han Anders, han skulde no støtt vera som ein gu-far for bror sin, han. «Og du som ei gu-mor,» la han til. «Det maa no bli folk tå mæg.»
Ho såg han pekte til heimover i det minste. Ho såg lenge etter han. Ho kom til å halde så av han for det han sat her og sa, enda det var berre tull og vas; ho syntes halvt han var bror hennar.
Og hadde ho meir havt stunda til, så hadde ho meir halde tå meg, tenkte Petter; for han kjente på seg at ho gjorde det. Men elles kasta han snart krok og fór nordetter. Han vilde sjå til ho Solvi lel. Ho fekk vera finn så mykje ho vilde. Finn var ho elles ikkje, faren var halvfinn berre, og mora var garmannsdotter ovant sjølve Grong, det hadde Anders fått greie på med han var der og handla hest. Hadde dei nokon gong set finn med lyst hår? Mora var død no. Det var ho som spådde at Petter ikkje vart gift før han gifta seg med Solvi.
Petter tverstana, da han kom i hug det. Den eine kjensla jaga den andre, hovude og kroppen rundt, syntes han. Kjerringa skulde no ha spådd gale denne gongen, – og for resten hadde det vore tysing åt han Anders om det slo til. Og gjenta hadde han ingen ting gale gjort, enda, ho var ikkje så lett å komma innåt – ikkje har eg fria, og ikkje har eg fått ja, sa han. Men ho var ein augestein til gjente, og korles det kom til å gå, det fekk ein no sjå sea.
Han kom til å tenke paa at ho kanskje venta han i kveld, og så sprang han eit stykke. Det var store blanke hjul millom trea med konggrovev, og dei fór han tvert igjenom, myrsikl og dike trødde han tvert uti, men han bar sokkar og sko i handa, så det hadde inga nød.
Halt-Andrias budde i marka nordmed fjorden, der Prestgaren og Engdalen valdar saman, eit lite, bortgjømt rom. Stua var berre hytta å kalle, og ein omkvelvd båt med tørv i kring var alle uthusa. Det lukta brenntørv her som i alle husmanns-plassane, heilt opp til lee, og sea lukta det allslag armod. Han merka elles det hadde git seg mykje i det siste. Solvi gjorde visst det ho vann for å få det folkelig; vanen gjorde vel òg sitt.
Petter gjekk aldri så langt at Andrias fekk sjå han. Han var rædd kallen. Hundetassen kom gneldrande oppover, men da han kjente kven det var, tagde han og kraup. «Du gjer dæg finnblid no,» sa Petter, «tynn som'n Gammel-Sjur, når dem mana'n utgjenom nøkkelhole. Ja, vâr dæg fer folk, det sei æg dæg.» Hunden vilde ha klapp, men Petter herde ikkje ta i han.
Solvi kom ovant fjelle med gjeitene i det same. Ho kom springande så lita og lett ho var, berrføtt og snauklædd så ho ikkje vilde syne seg for folk. Ho hadde hørt på hunden her var einkvan, og no vart ho ståande brennheit og glad, såg hastig nedover seg, retta litt på skjørte sitt og smilte: ho fekk vera som ho var. Ho hadde eit lite raudt snørliv, som ikkje gjekk att, og eit lite stubbskjørt med bot i bot, og elles berre serken, men han var uventandes kvit. Ho kunde ikkje ha funne på likare buna, om ho hadde tenkt på det; ho var det mest velskapte kvinnfolkemne Petter hadde set, og han hadde set på dem alle i hop. Kring hoftene og midja var ho teinrund, og føtene slikt slag, – når ho sprang måtte ein tru ho hadde fjører under dem; halsen og den vesle barmen kunde ta sømnen ifrå ein, ansles visste ikkje han å seie det. Andlete var eit grand vérbare, men elles var ho kvit i holde som det gildaste kristenmenneske. Auga dei var brune, to kvikke, blanke dropar, som undra seg og blunka og såg midt imot ein, det eine litt mindre enn det andre, slikt eit par underlige auga under lyse bruner og lyst hår. Dei var så innerlig truhjarta, og så gode, men dei visste ei mengd likevel, og fulle av lått og trøyheit var dei. Petter meinte det måtte vera godt som umulig å gjera dem noko større vondt. Og slikt eit hår da, til å henge i eit tre etter.
«Kom hit da, veit æg; så får æg tak ti dæg.»
«Vil du ha gjeitmjolk?» spurte ho.
Han gjorde til andlete og grøste, og ho lo, hjartans lukkelig, for gjeitmjølk var han rædd som synda, ho hadde narra han til å smaka det ein einaste gong, og da lo ho mest i hel seg åt han. Ho måtte ut med ein kyss for å få han blid att, den einaste òg han hadde fått godviljes.
Var han heime? spurte han og viste med hovude nedover.
«Han far, mein du?» Ho fekk sneven av ein skugge over åsyna; dei kunde fara så langt bort i blånaen, auga hennar, kunde rømme tusen mil unna; ho smilte att, men det var ansles enn før: «Kann du ikkj bli med inn fer di da? Han renni da ikkje ti dæg.
n7 – Nei nei, for resten. Han e no så skrøpeli radd
n8 fer mæg; liksom æg skuld vara den einast gjeita hans.»
«Ja, det e du no ò det, veit æg?»
«Ja, men æg e no ikkj tå postelin hell. Men kom in lel, ska du sjå: æg hi strødd osplauv pa golvi, og krita muren, osså hi vi fått omn – ka?»
Nei Petter vilde ikkje. Ho fekk skynde seg og mjølke gjeiteteksene, så låg han her så lenge.
Men da krydde han full av orm og øle, her var tjukt av det slage.
Gjorde ikkje far hennar åt for slikt da? Han som var så grov til å ganne?
«lkkj å sei det der!» bad ho.
«Få mæg ein litin kyss da!»
Da lo ho att, det eine auge vart urande lite, og smilehola synte seg som to opkomme med lått og kåtheit: – Det var ikkje eingong sagt ho kom att meir, han var så hardhendt og så sjølvis. «Du gjer både du klemmi og du kløni!» Dermed tok ho gjeitene og fór med, dei hang etter henne liksom det aldri skulde finnast gjeit i dem. – Ho snudde seg i lee, og han såg kor ubergelig glad i han ho var, det stod liksom mjuke strålar frå auga hennar, leita så vârhendt på han: «Vent da, så får vi sjå.»
Ho var der lenge før han hadde venta det, og no var ho meir påklædd. Han visste elles om kor brennsnar ho kunde vera når det stod om, reint som ho trolla det til; denne snuen i kroppen hennar, det var liksom du såg oteren i straumen. Petter var rædd han kom til å bite henne forderva ein vakker dag, og så bera henne med seg, som katten med musa.
Han stal seg ein kyss eller to; men tok han etter henne, stakk ho og kitla han, så han mista både låtten og håtten.
II
Massi såg ut etter sola over nordfjella; det var sengtid, og ho skulde just til å klæ av seg. Da stod Anders Håberg uti garen. «I gudsnamn rett?» sa ho, og kasta auga kringom i stua. Kom her enno fleir i kveld? No kom han inn.
Han hadde vore innom her eit par gonger sea ho vart gift, men da var Ola heime, så ho hadde lite og inkje snakka med han. Han helsa godkveld og takk for sist, og han tok henne så truverdig i handa. Ho hadde glømt han var så høg og mjukvaksen; og auga var sterkare enn ho mintes dem. Og så hadde han fått små rukker i panna alt, og nasen hadde visst vorte høgare og kvassare.
No såg han beint på henne, drog enda litt på smilen, hørte visst ikkje ho bad han leite frå døra.
– Jaså, ho var oppe enda? Og det stod til berre bra? Der hadde ho ein i vogga, det var vel hennar sjøleigande det? To? hadde ho alt to? Fy da, fy da! Nei du Massi òg! Men det var det: om ho hadde set han Petter noko på denne kanten?
Var han bortkommen?
Hå ja, medkvart så. Ålvor snakk: ho hadde ikkje set han her?
Nei, kor trudde han ho hadde han da? Guten fór da vel aldri her? Anna enn når han vår her og hjelpte til.
«Men i kveld, spør æg?» sa Anders tålmodig.
«Jau, forresten: han var her ista.» Ho kunde ikkje anna, så tålmodsam han stod; enda ho tykte ho skulde ha vore skikkelig bakvendt imot han.
Det var det, sa Anders, at Petter fór her og ràk og vasa seg av til denne finntøykja inni marka.
Hm-hm! Ja kvifor ikkje det? Ho Solvi var ei gromtaus det; ho hadde vore her mange gonger og hjelp til, og nokon likare hadde Massi aldri havt. Og slik vakker unge da – vakker som synda.
«Tøv åt mæg!» Anders tok etter døra.
«Du skuld ikkj vara så – vara så stangvis støtt, Anders.»
«Ja godnatt da, Massi, og hels'n Ola. E'n ikkj heim han? – På seisjøn no. Ja godnatt.»
Ho sette seg på senggavlen, da han var ute. Ho sat som ho ikkje tenkte det slag. Men så kvakk ho opp og såg framfor seg med hålvopen munn: «Baud æg 'om skjenk, hell gjord' æg det ikkj?»
Straks etter kom Ola heim, og ho fortalte at Anders hadde vore der. – At ho ikkje bad han vente! sa Ola. Det hadde vore så arti å snakke med han. – Han var olm, sa ho, han kunde stange for eit halvdrege ord. – Ola lo: Du veit det vart no ikkje han som fekk deg. – Massi såg på han både heit og skjemd, og så snudde ho seg og gjekk ut. – Og aldri vart du no vaksen heller, mumla ho.
– – – Anders langa på og gjekk, og han tok same vegen som Petter. Dér hadde han fâre etter skarvlaupen òg; – «æg kjenni no kua mi på kløyve,
n9 og gjeita mi på pralen,» sa han. Men det her skulde dei bli to om. Om hån sa skulde leie han heim i klave og band, og sette han på bås! Han tørka sveitten og gjekk, for det var varmt som i bakaromnen, og ikkje kunde han få til å gå makje
n10 heller, han syntes han kom for seint. Kvistar som kom i vegen for han, braut han tvert av. «Finnlus og fark!» murra han.
Forresten, det vilde han ikkje seie. Veikja var bra nok. Ho var alt for god åt han, trasen. Han hadde set henne med kirka; det var ei gulldokke. Men han visste kva veg det bar. At Petter gjerne vilde gjera tvert imot han, visste han vel. Ikkje det at han var vond i seg, det var berre gutungen som regjorde i han. Slik måtte ein vel bli når ein ikkje kom seg i veg med noko slag arbeid eller slikt. Det gjekk over.
Han fann dem oppi bjørkhaugen, dei sat og snudde ryggen til han og småprata, og Anders visste først ikke kva han skulde gjera. Sjøen blikka svart nedanfor dem, og skogen sov omkring dem, og dei prata og var toeina, som to små søsken; kva triv ein til da? No lo dei, ho lo som blanke barne, tullhovude, dei visste dyrede ikkje kva dei var eller kor dei var. Anders sa det sea, at han hadde gjerne snudd snyta heimover, hadde ikkje hundlerva flyge opp og komme, – ho hadde ligge nedfor føtene deira. Dei tversnudde seg, og Anders såg tydelig kor Solvi tok etter Petter med det same ho vart skræmt; han var alt den ho treiv etter i nøda.
Anders gjekk beint på dem. Petter såg årane kom fram i panna på han, det vart som ein raud kamm oppetter tynningane, og da var det rådelig å gjera som hunden. Men for det første såg han berre opp i under på broren.
«Ka du gjer her?» sa Anders.
«Det e liti og ingenting det.» Han kosta lynge av buksa si. «To smått og eitt liti ja.» «Du får komma og bli med heim no da.»
«Ja. Gjern det. Visst æg ikkj skuld vara med a Solvi ne-åt lee føst.»
«Ti still og komm no. – Ka du mein ho mor ha sagt, visst a ha levd?»
«Ja, det e no så det, men.»
Dei var alt på gonga, og Solvi og hunden stod att.
«Læt mæg slepp å sei meir, Petter.»
«Ja, kjære – –. Ska vi gang bein-vein?»
Petter var ovanpå no når han hadde føyd seg; og Anders tagde. Men så kom han i tankar.
«Ho e no eit folkmenniskj ho Solvi ò, ska du hus-på.»
«Du store min!» sa Petter.
Men Anders hadde stana, og no snudde han. Han gjekk etter Solvi med lange steg, reint som han var rædd han skulde miste henne, og nådde att henne nedi skogen. – «Vent urliti!» bad han,
Nei, ho hadde ikkje gråte; ho var berre litt forandra, og no såg ho halvvore forskræmt på han. Jau, du veit, han var ein villbysting og kunde skræmme fleir enn henne, og det folk som slett ikkje hadde så snar-rædde auga som ho. Kva i guds namn tenkte ho no, tru? «Vent urliti Solvi,» bad han, enda ho stod tett attmed han og bia. Ho bøyde hovude liksom ho skulde hoggast. Dei tok til og gjekk nedetter.
«Han Petter e brorin min, Solvi, men det vil æg sei dæg: det e berreste ein skarv. Det va fer di skyld æg kom hit i kveld. Hi'n fria åt dæg, sei mæg det?»
Nei? Fria hadde han da ikkje gjort? Ho var mest på fliren att.
Ja men – – var ho ikkje litegrand glad i han da?
Det svara ho ikkje på, ho gjekk berre og beit borken av ein kvist.
Ho måtte bie ein aug-blink! Han såg han kom gale ifrå dette, men no kunde han ikkje snu. Det var over tre år sea han snakka med ei gjente på tomannshand, han hadde liksom ikkje snakka til nokon sea.
«Nei for han e ikkje å tru, Solvi. Og du finn dæg altid ein som e likar.»
No fekk ho små rukker i panna, – javisst, han var fienden for henne, som kom og vilde vondt.
«Æg veit det e dæg å takk fer det, Solvi, at det hi gått så bra hiten-te;
n11 og det villa æg sei dæg.»
Han venta ikkje noko rettelig svar på det heller, og slett ikkje da han spurte om kva dei levde av her inni marka. Men ho svara stilt og beintfram på det. Faren gjorde hornskjeier og anna smått og selde, og ho spann litt for folk, og medkvart var ho borti garane og hjelpte til med eitt eller anna. Anders visste dei tagg aldri no, og han var reint laus i andlete med han hørte på henne.
«Æg villa så gjern – – vil du tak imot ein dala tå mæg, Solvi?»
Ho vart ikkje sint, og ikkje glad heller; ho såg berre på han.
«For æg veit ikkj ka godt æg skuld gjæra dæg. Det va det.»
Da han hadde sagt det, skjønna han gråten var tett oppunder hoss henne. Slik var ungane, somtid: dei kunde stå seg storveges med han rifla opp dem på det hardaste, men først han linna litt i det og sa han hadde ikkje meint det så farlig, så saud det over for dem.
«Læt mæg gang beinast heim,» sa han og tok seg oppi luggen. «Men kom i haug æg hi varskudd dæg!»
Ho såg på han att, så stort og ålvorsamt som noko vaksemenneske, drog litt på eine kinne og smilte. «Godnatt da!» sa ho, og slo auga ned, og så gjekk ho.
Og gå måtte han òg, men han var ikkje større fornøgd.
Det var finaste midsommarnatta, fjella hadde tatt på seg slik serskilt ein blåna, og sjøen var svart som botnløysa innunder fjellveggen, og sølvkvit og gullskimrande utover; og tenna ho let så sorgsamt og glad over han.
Men når denne litle veikjungen såg utetter over sommarkveldsblånaen og austfjella og alle myrane, da ranns det fram tusen rare nætter for ein, og alt ein hadde drømt med ein var liten; og mya-songen han vart som ein einaste djup tone kring ein frå den tida som hadde gått.
Petter sov da Anders kom heim. Det var dagen alt, sola rann i alle liane. Det kom ikkje for Anders at han skulde gå og legge seg. Han tok seg ein tur og gjekk og vadde i enge, og sea beint inn i åkeren, trødde for tvert, så kornstråa låg flate etter han og gjorde ein mørk veg. Doggdropane hagla for foten, der var ein rikdom med væte som natta hadde gitt ifrå seg, det kitla så kaldt og godt oppetter leggene, vekte han reint opp utor blågråe sømnen. Han hørte kor blad for blad prøvde å rette på seg att; han kjente grodåmen stod imot han frå jorda. Anders tagde der han skreid fram, berre naseborene vida seg ut og tok til seg, og auga gjekk nyvakne over åker og voll; han tagde som fjellpyntane, dei stod og vakna imot sola og let draumen lufte av seg, synte fram moseflak og gråstein og alt det dei i grunnen var. – Åkerriksa, han stod litt og hørte på henne: Jau, ho sa det som sant var. Og inne i han kvad det med, djupt og langvarig, det var dagen og han som talast ved og vart enige.
Det var om det, at Anders hadde ingen ting tapt. Her var slik ei uendes mengd med dagar austafor. Og så vart her bra med korn på Håberg i år; resten gav han seg ikkje om.
III
Ein par månads tid etter reid Anders til prestgaren og fria til Solvi. Ho var der og tente no. Det hadde vorte slik spådd han av ei farkkjerring ein gong, at frå prestgaren kom han til å hente den han skulde ha, og no fekk han vel avstad. – Han trudde ikkje dusta på spådommen, han var fødd steins vantru slik. Han visste eit og anna: at det bur eitkvart både i jord og fjell, – men han trong ikkje tru på det, det var berre slik, og rædd kunde han visst ikkje bli, for ein fann seg altid eit handfeng, stod det om, eller eit lite gudsord. Men kom dei og fortalte om syner frå kirkegaren, eller om varsel og spådommar, da smilte han berre innvendig og let dei andre tru for seg. Åsel fortalte om ætta hans, at dei ingen ting trudde. Da tok han etter same smilen. For dei visste vel det dei visste, gammalkarane. Reint blankskrapa kunde dei aldri vera – dei var for sterke til det. – Men denne spådommen her måtte han le til. For no var ho Solvi i prestgaren, og ha henne måtte han; så fekk han sale stasgampen da og legge i veg. Så vart farkkjerringa sannspådd denne gongen, ho trong det.
Og han Petter da, som det var spådd slik for, at han vart ikkje gift før han fekk ho Solvi. Det hadde han lite og ikkje tenkt på. For det hadde gått smått med å glømme ho Solvi. Han hade tenkt på henne tidlig og seint og i same kva han tok seg til; det var ei skam å tilstå. – Petter hadde alt tatt spelle sitt og stryke på ein annan markna han, som dei sa. Så han vart vel gift tidsnok. Og no hadde det komme over Anders, – han måtte flire høgt: Det var ikkje dumt ganna det!
To gonger hadde Anders treft Solvi sea den natta.
Først inni vegen ein dagen. Ho kom beint imot han med han gjekk og tenkte på henne, så han trudde halvveges det var ein draum og eit syn, men så var det henne, og han kunde gjerne ta i henne om han vilde. Ho tenkte seg stilt framom han; men da han snakka til henne, fór det over andlete hennar at ho kom i hug den gongen. Ho klipte opprådd med augelokka, og auga hennar var så vakkert lysbrune i dagen; når han steig til og kom henne nærmare, fór dei halvskræmte men trygge likevel oppetter han, liksom dei visste at frå han kunde det ikkje noko vondt komma. – Han glømte seg bort og vart med henne eit langt stykke attende, ho var på vegen til prestgaren.
Næste gongen var med kirka. Han stod og batt hesten sin i skuggen attom fjøse, og med det same kom ho om nova, skulde avstad og flytte ei heimeku bortpå vollen. Det hadde ringt tredje gongen, og folk hadde gått åt kirka, det sat berre nokre gutpåkar bortpå haugen og fór med å spella kort. – Det tok han så knapt,
n12 da han fekk sjå henne, han glømte det aldri. Ho var i full stas, hadde ein lys, fin kjole på, og ein kvit krage kring halsen. Det hadde gjort henne til eit nyt menneske, eit som ein måtte ha. – «Du,» sa han, da ho endelig ein gong var ferdig med denne kua, – «rettno kjem æg ein dag og vil snakk med dæg. Det e allvors snakk det, Solvi. Og den da'n slepp du ikkj ifrå mæg.» Han stod og såg på kor raudnaen flødde utover andlete hennar; men auga dei hadde ikkje forstått han. Og så let han henne gå. Men det tok som ei tong i hjarte på han, at den dagen måtte det ikkje bli lenge til, ein kunde bli beiskelig for sein.
Måndagen etter fór han over fjorden til Juvika, til faster Åsel, enda han visste ikkje kva han vilde der. Ho såg det var noko serskilt i vage, og derfor venta ho tålmodig. Det likte han ikkje, og så kjørte han beinvegen med det, at no skulde han til å gifte seg. – Var det sant? Ho vilde no sjå det først, før ho trudde det.
«Men kofer spør du ikkj om kem det e æg ska ha!» Han var litt hastig i måle.
«Jau, du veit, æg villa felt gjern vetta det, men – »
«Det e a Finn-Solvi, dem kalla. – – Ka du sei om det, faster?»
«Du narra mæg no, Anders.» Ho reint bad for seg.
Nei, det var da sant og visst. Hadde ho set henne?
Det hadde ho. Og vakker, det var ho, kors i Kristi namn – men var det ålvor da?
Jau, det small no snart. Så fekk dei litt å tannle på bortgjenom bygda.
«Du sei bygda du ja. Men dem held dæg for mykji te mann, Anders; du veit vel ikkj det?»
«E det så storveies det da? – – Nei, æg e meir te mann enn slik. Det kan du hels dem med.»
Åsel såg opp og ned over han. Han stod og lutte litt no, så rolig og viss; og så ung likevel som ho ikkje hadde set han på fleire år. Auga var reint gode i han – han tenkte ikkje ein tanke på bygda. Anders gjorde heller ikkje det, utan med det same han sa det. Det var berre den ting, at Solvi måtte han ha. – Åsel hadde vondt for å finne att måle sitt.
«Ja ja. Gud velsign dæg, Anders,» sa ho. «Samma ka du gjer.»
Det kjølte litt gjenom Anders ved dei orda. Som snarast var han mo åleine i verda med avgjerdsla si.
Og no var han på vegen. Beint inn på prestgaren reid han, og gjekk inn til sjølve presten. Denne gongen skulde det gå slik for seg. Presten bad Anders sette seg i dagligstua, og han let auga henge ved han litt, som han hadde for vane når det var nokon han brydde seg om. Anders merka det vel, og tok det som ein sjølsagt ting. Han kremta seg opp, og var midt uti det før han vardest:
Han var ute og skulde finne seg ei som kunde vera hoss han. Han hadde tenkt seg hit til prestgaren ein gong før i det erende, men da kom det «ein stein i vein,» som dei sa for gammalt. No vilde han tru han var ute i rettan tid. – Han hadde jaga i veg litt fort i førstninga, men no fann han att seg og såg stø på presten. Og presten var storlig opp i under. Han trudde mannen var full, og tok til seg dei kvite fine hendene sine, dei hadde ligge på borde attmed boka og pipa.
«Æg spør presten om det: om han hi noko imot at æg får a Solvi som tjeni her?»
Presten såg att og fram millom han og veggen, – ein kunde ha ledd til han. Men så kom han seg:
«Skulde han nu egentlig spørge mig derom? End hendes –e– velbyrdige hr. fader?»
«Gruv ikkj fer di, prest, æg ska vel spør han. Men størstin først, det sei vi hos oss.»
Presten gav seg til å røyke, og Anders sat og vêra tobaksrøyken og tykte han var god. Og det var godt å sitte her, han hadde knapt sitte så godt nokon gong før. Midt imot presten og all bygda.
«Ja, ja da,» sa presten endeleg. «Tag hvad dit er og gak bort.» Og litt etter la han til: «Du er nok en som styrer efter dit eget bestik, du Anders. Og ære være dig for det. Og –e– Guds lykke til da!» han bøyde seg fram og tok Anders i handa.
Anders klemte hardt til, og blunka sterkt og velnøgd. Det var slik det skulde vera.
Presten reiste seg, gjekk bort og gløtta på kjøkkendøra: dei måtte be Solvi komma inn.
Ho kom inn, og stana straks innom dørstokken; ingen la merke til kor fast ho var i andlete. Anders gjekk bort og handhelsa på henne, og så snudde han seg til presten att:
«Ho veit ka æg vill; og æg trur ho e eni.»
Presten drog brunnene høgt opp: «Det var just ikke formeget.» Så gjekk han bort og tok i handa på henne, leide henne til Anders: «Slig har en større end jeg ledet kvinden frem til manden engang.» – Slik kunde han vera til å snakke somtid, den presten, berre gjøn og gap.
Solvi hadde vorte kritande bleik og måtte stø seg til Anders, og han tok til og heitna oppetter andlete. Og no vart presten still og ålvorsam, han vart låg i måle som når han snakka med ein sjukling.
«Dette er så forunderlig. Jeg vet ikke – det forekommer mig – – jeg vil ønske eder megen lykke sammen. Megen lykke!» Han retta på seg, løfta måle og såg fast på Anders: «Vær en mand, Anders. Hvad der end måtte møde dig. Vær den som jeg tror dig at være. Gud inderlig velsigne eder begge to. Å ja ja san!» presten snudde brått og gjekk bort til vindauge, stod og såg ut. «Og det vil jeg tro han gjør. Det vil jeg tro han gjør. Gå med fred, børn!»
Solvi klemte handa til Anders, eit skjelvande rædd lite tak, og så skyndte ho seg ut. – Anders tinga seg lysing til første messa, og sa farvel og takk for seg. Solvi fann han utom døra. Dei andre folka var som dei skulde vera blåse vekk, og han strauk henne over håre, litt trehendt vart det no, og så reid han.
Natta kan bli så tunglyndt seinsommarstid, vollar og skog ligg borti halvmørkre og kviskrar og minns. Det fanga til seg Anders, der han reid, og han visste ikkje korles det hadde seg. Det hadde vorte ein mangdubbel ting, det å vera til. Og den Anders som reid hit, han reid ikkje heimatt, og ospelundane og åkrane, som kviskra i kring han, det hadde aldri vore til før. Han visste ikkje om det var sorg eller lukke som gjekk igjenom han; det var ein ukjent ir, liksom han reid på hellig jord. Denne vegen hadde ingen fare før han. Ingen kom til å vita korles det var.
IV
Petter kjem til Engdalen ein kveld føre brylloppe, sleng innom liksom han ingen ting vil. Massi står i kjøkkene og steiker potetkake, – for dei hadde alt tatt til og prøvd seg fram med poteten her –; ho blir litt dått med da han kjem, og bed han leite inn. Men han sett seg i kjøkene, så trongt der er; han sitt og ser på jarne, der sote uti kantane har fata eld og brenn med tallause små eldstjerner, som blakrar og hoppar til det er i ein gneistande, svimrande dans. – Sjå der! seier han og flirer. Ho ser på det, og så på han; ho har skjønna kva han meiner, og ho raudnar enda litt. – Finnbryllopp … seier han. – Ja ha, det stundar til finnbryllopp no, ser det ut for; ho smiler uviss. – «Jeg alene er undkommet,» seier Petter. Dei hadde det orde der i grenda, at eldstjerner på gryte og jarn varsla for finnbryllopp; for slik på lag dansa dei der.
«Ja, æg va med kjerkja føst gongjen det vart lyst,» seier ho. «Han sat der liksom det ingen verdsens ting skuld vara. Ansa du på det Petter?»
Petter merka seg berre kor langt fram for seg ho stirde, no som den gongen.
Så kom Ola inn, og dei var snart i same praten att. – Han veit ikkje skamm! sa Massi. Han går forlate meg som han skulde ha gjort ein stor gjerning. – Det har han no òg, det, sa Ola, han var reint varm i måle. Folke i kirka såg ut som dei hadde fått ei kaldvassbøtte utover seg. Nei, han Anders, han går den vegen nasen pekar, han, og det er skjeivt. He, det er meg ein raring! Han bli dem for dryg.
Petter vart der natta over. Han fór og baud fårvel, han skulde reise sin veg, i målarlæra. Massi tok han så heitt i handa, kunde mest ikkje sleppe.
«Stakkars gut ò,» sa ho. «Dem gjord deg heimlaus, mein æg?»
«Ja, skit, det e berre arti det.»
Massi snudde seg til Ola, da dei vart tosaman: Skulde dei fara åt brylloppe da? – Ja, det var da vel! dit skulde dei ja, enten ho vreid seg hell vatt seg – kva var det ho gnaura for?
Ola hadde vore haten
n13 på Anders, hadde sagt han farvel for levetida; men da han tok Massi frå han, var den tingen utjamna og glømt, han var for mykje slåsskjempe til å gå og brenne med noko hat. Han visste ingen likare i bygda enn Anders, enda han venta seg ingen venskap av han på lenge. – Ja, skulde dei i veg, så fekk dei finne på ein brurgave som
var litegrand, sa Massi. – Just netopp ja, Ola hadde ikkje anna tenkt. For det var eit lite meisterstykke det Anders gjorde no; kva kant ein såg det ifrå.
– – – – Noko slikt sa dei all stad borti garane der dei var bedne. Det var det stridaste dei hadde fått utover seg, at ein odelsgut la i veg og gifta seg med ei finnveikje. At det var lite og ingenting med finn i henne, hjelpte ikkje stort; det var som han hadde sett hælen i magen på dem. Men det vart mest som rett alt det Anders gjorde, serlig når han kom og snakka med ein om det. Ingen annan enn han kunde ha gjort slikt noko, og slett ikkje set bygda i auga etterpå. – Og så blid som han var, sa dei. – Ja, liksom Vårherre hadde vore ned og gjort han ei stor beine. – Han såg ut liksom han song Solvi all dagen.
Og stua på Håberg grodde til som eit vidunder og vart ferdig, det gjekk ord om det sokne rundt og enda lenger. Han hadde målarar langt ovant bygdene. Dei var der og glåmte nokon kvar som fann på eit erend. Og Anders gjorde det som meir var: Han var i veg og rådde til brurahest. Han hadde ein stor gulblakk hest, og no skaffa han seg maken: Dei skulde ride til kirka på kvar-sin gulblakke hest! – Han elska henne liksom ho skulde ha vore ei stormannsdotter, var det ei kjerring som sa. – Men når no han Halt-Andrias kjem sagande innover kirkegolve, meiner du? sa ei anna ei. – Det forstår seg. Det skal bli trøysamt å sjå.
– – – Halt-Andrias kom slett ikkje. Han la seg klein. Anders smilte tankefattig da han hørte det, vart ståande og sjå på Solvi og glømte seg bort. Dei andre smilte òg, – han kunde vera snild, kallfarken, når han vilde. Og når dei tenkte det rett, så kunde dei vera glade, for bryllopp er no bryllopp, og ein svart skugge er inga trøyhet i høgtida.
Der var brygga og brennt til langt oppå legg, som ein mann sa, og stelt i stand på storvise. Nystua tok mest vêre ifrå folk, der var rom for rom med måla vegger og stas, det eine større enn det andre: to store stuer tvert over den breie lona, med to kammers til kvar, og kjøkkene i midten, som ei heil stue det òg, med ein stor gang midt imot; gammalt folk vart fararande og gå frå den eine stua og gjenom gangen til den andre, det var som eit lite gjestebod berre det.
Anders hadde bedt Ola Engdalen vera kjellarmeister, og det tok han på seg med gleda. Han stod for drikken som ein prest; kvar fekk det han skulde ha, og vel så det, ingen slapp unna, og ingen for langt. – Og her gjekk det for seg det dei aldri hadde sett før, at dei dansa inni sjølve stua og trong ikkje på låven; dei dansa i 3 døgn og litt på det 4de. Ein og annan gjekk vel overende, men han vart snart oppe og i gang att; og fint som i eit gravøl gjekk det for seg: ingen ein gjorde oppstyr eller tok til uverja. Der ikkje brurgommen var, der var Ola, og dei var både store og lange, som det vart sagt.
Dei sa så ymse om brurgommen, men ingen sa anna enn det som godt var til han. – Han går som han er stangvis, kunde dei seie. – Synes du det? Han ser meg meir ut som han har smaka på noko søtt. – Det har han vel òg, det. – Men det må no visst bli tungt å bera, hovude, når ein skal halde det så høgt. – Ja, det er no det vi ikkje veit. – At det skulde komma finnblod inn i Juvikslegta da. – Da er ho tørst.
Anders ansa på dem, da han hadde fått seg nokre drammar, at der var dei ja, og slik var dei. Men så ursmåe dei var. Ein kunde trø dem flate berre med å tie til dem. Einast Ola Engdalen var fullvaksen kar, og i grunnen hadde han vunne over han òg no. For dette her kunde ikkje Ola ha gjort. Ja ja. Dei var bra folk. Han skulde ikkje gå dem flate. Men kvar gong Solvi gjekk gjenom stua, trødde han til imot ein eller annan, og vakta med auga. Kvifor kunde dei ikkje syne hjarte for det om det var vondt?
Solvi berga seg forresten sjøl. Ho var så still og god, og så trygg; ho kunde tabitte ifrå ein varg. Gammalgubbane var bort og snakka med henne etter tur, og kjerringane kom etter, men det fall seg alltid noko tyngre for dem; gjentene hadde ho snart heile flokken av kring seg, dei kom ingenting i hug anna enn det at ho var brura. Dei tinte snart opp alle saman kring veggene.
Dei kunde ikkje anna seie, enn at ho lyste som ei sol for altere, og dagen etter, da ho kom inn i
nykånnå-kjolen og huva, var ho enda vakrare. Ho hadde slik lukke i kring seg; ho vermte som sommardagen der ho kom. – Så det var no ikkje for under om han gjekk seg i den gleksa,
n14 syntes dei. – Å, hadde eg vore
ung … sa ein gammal kvithærd ein.
Og elles drakk dei og åt dei, til dei glømte både brura og brurgommen. Og som dei dansa, som dei dansa.
Men enda eit storbryllopp så tek det slut. Dei fann seg att fjerde dagen halvt fastande og forundra, og så var det å takke for seg og ta staven og gå.
Anders kjente at dei ønskte han alt godt der dei fór. – Vi sit stø, dag etter den her dagen, Solvi, sa han. Ola og Massi var dei siste som kom og tok avskil med brurfolke, og da Massi stod og heldt Solvi i handa, var ho reint kløkt. «Dokk val no sjå åt Engdalen med all som føst!» sa ho, – «Ja, kjem dokk ikkj, så sett æg gann på dokk!» sa Ola, – han angra det med det same det var sagt. Dei lovte å komma. Og så snudde dei seg og smilte til kvartanna.
– – – Dei kom baade til Engdalen og andre stader, vanta ikkje det, og velkomne var dei. Anders kjente velfornøgd på seg. Han hadde vore ute i hardvêre og hadde rodd seg fram. Det vart til det, etter kvart, at dette hadde han gjort for å røyne seg. Så pass dyrt måtte ein kjøpe det ein skulde bli fornøgd med. Og hadde det vore ugjort, så hadde han aldri fått vita kven han var.
Og så hadde han inga Solvi havt.
Det raraste var, kor visshendt ho tok i med arbeide i garen. Det hadde ikkje Anders komme til å tenke på, det hadde gjerne stemt blode i han; og no retta han seg i vêre og takka ein eller annan for det han såg. Ho fann romme sitt med ein tirøygd smil, han såg kor tanken arbeidde attom dei blanke auga, og hendene dei gjekk som fiskar i vatn, han kunde bli ståande og vera med dem lange øva, dei rann frå det eine til det andre og slepte tingen ferdig og velgjort i frå seg, liksom han aldri hadde vore ansles. Handlage hennar smøygde seg inn og tok eit tak i han så han vart forandra. Og kvar gong ho vart vâr han attmed seg, var ho like friskt opp i under; ho hadde ein liten lys hårkrull frami panna, og den syntes han rørte seg av undring. Men oftast ansa ho slett ikkje på han, der var så for mangt trøysamt å stelle med. Ho glatt ifrå han som ålen om morgonen, og så var ho allstads; lange stunder hørte han ikkje noko til henne, og da visste han det gjekk kringt for seg.
At ho ikkje song! Men da hadde ho vore eit anna menneske, og da hadde han inga Solvi havt.
– Lat meg sjå innpå bure ditt, sa han ein dagen ho var der. – Ja, no er bure mitt, sa ho. Ha-ha-ha, for all den mat! brast det utor henne. – I kveld skal vi ut og gå; du og eg; – aust i marka åt han far din, meinte eg – med eit matgrand, om du hadde råd? Han såg kor ho av-letast nedetter vangane, til ho var kvit mest, og mjølausa slepte ho. Så kom leten flømmande att, til alt andlete brann og rørtes, ja, men enda bar det ikkje i gråten med henne. Han stod med hendene på ryggen og såg på.
«Ja mein du?» ho lo ein liten likeglad lått.
Ja, det va no slekt månskjenn, det va det.»
Anders kom til å tenke på Petter, med dei gjekk austover. Kven var det som heldt i øyra på meg tru, den kvelden eg måtte avstad og jaga han heim? tenkte han. Det fekk han vel aldri tak i.
Men hadde ikkje han Petter vore den gapen han var, så hadde allting vore ansles. Så hadde han inga Solvi havt.
I
Det var ein frisk morgon utpå hausten, rimfrost i lynge og is på alle tjønner, lufta stod still og kald kring ein og var som eit laug å komma ut i. Folk var ute på sjøen i dag, drog taugja og fiska jul-kveite. Anders tok heller børsa og strauk til skogs. Han gjekk og lya etter sjøbord-turen; det var slik fri og sterk ein tone i han.
Elles, når han skulde seie som sant var, så vilde han sjå aust i Engdalen med det same, sjå om han kunde råke Petter, for der var han. Det var 3 år i sommar sea han reiste, og no nyst her hadde han komme att, og så hadde han slått seg for i Engdalen. Der var inge fiendskap imillom dem, han hadde vore ei god stund på Håberg og ikkje lest som han kom i hug nokon ting. Ikkje hadde han vel noko å skapa seg rang for heller, tykte Anders, ikkje han meir enn dei andre i grannelage; og dei var staute imot han alle mann. Men han vilde snakke med han, vilde høre om han slett ikkje tenkte å komma til Håberg og vera. Han hadde verkelig sakna gutladden ikkje så lite. Anders likte seg ikkje, når tingen vart ansles enn han hadde tenkt, han vilde ha som ein orden omkring seg.
Det var da eitkvart til godvêr det her, sa han med seg sjøl. Slik var i grunnen verda, når ein kom til å sjå henne. Som no dette skare i fjelle, Gjermundskare: Ein gjekk veka lang og såg det ikkje, men best ein gjekk, kom ein til å bli vâr det, og der stod det og gapa midt imot ein, så stort og nake det var, og så hjartans stygt, ein snudde seg ifrå det, for dette var sjølve meiningsløysa ein hadde set i andlete. Og så stod det berre der og smilte godfornøgd, – når ein var i rette lage, – slik smiler ein stygg og vanskapt ein somtid: ingen ting å bera seg for!
Da Anders hadde gått tvert over marka og hadde komme inn på vegen att, møtte han Petter liksom han skulde vera budsendt. Slik kunde folk komma i møte med ein, når ein ønskte seg det, – slik hadde Solvi òg komme imot han ein gong, og enno var det som eit lite eventyr å minnast. Han hadde i grunnen vore ute for mang ein god treff. Det var som når ein skaut, det, – ein kunde råke for det om ein ikkje sikta, reint merkelig, mange gonger.
Kor han skulde henn?
Petter strauk seg over panna, vilde ikkje opp med auga. – Å, det vart no så mykje som til øvrigheita det, og melde eit dødsfall att. No var det andre gongen. – Dei fell litt skryp,
n15 småkarane hennar Massi, sa han, og no såg han på broren.
Anders spurte han ut litt nærmare.
Jaså, han hadde ikkje hørt det? Hm. Nei, det var vel så. Dei låg og plagdes og peip i noko slag sott, til mora måtte be Vårherre at han tok dem, – og det gjorde han. Det var det verste Petter hadde set. Men så visste Anders ikkje det heller, kan hende, at han Ola sjøl var sengliggande?
Anders hadde hørt i det; men var det noko større da?
A, det var da nok, syntes han. Foten rotna beint av han. «Da'n Halt-Andrias vart god, vart'n Ola liggan,» sa folk, – Petter såg på broren med ein smil som gjorde Anders kald på kroppen.
Hadde han prøvd noko slag råd da? – Råd? Det skulde no vel bra nytte! Petter vilde i gonga att, men Anders slepte han ikkje: Han trudde no vel aldri det var på-sett? at det var runeri?
«Dem trur no så mangt om det da.»
«Ja men du, meint æg?»
Petter stod litt. Såg hit og dit, men ikkje opp, liksom tjuven i klemma. – Ja, kva ein skulde tru og ikkje, det var no så si sak. Kva skulde ein seie om det, at ku for ku kasta daukalven, åre rundt? Og at dei aldri fekk smør, same kor lenge dei kjerna? Eller det at hesten vart liggande i veita med hovudet under seg? Hm? – Ja, det var no så. Anders stod fortenkt. Gjekk det verkelig så på skjeiven i Engdalen … Den andre såg på han, og tok til att liksom han hadde fått blod på tann. – Hadde det vore berre dem i Engdalen det hemna seg på. Men dei var ute for eitkvart dei andre òg. Dei snakka sitt borti alle garane. Nei, Petter trudde ikkje på det, han lo, han, og tykte det var moro: den eine stjerna var blankare enn den andre i dumheit.
«Ha'n far levd, så ha 'n gått rundt og banka det utu dem, ein for ein!» – Anders var bleik i hamleten no, og hard kring munnen.
«Ja tru det?» smålo Petter.
Anders tenkte. Han tvila ikkje på kva faren hadde gjort, for faren hadde vakse frå tid til anna og hadde vorte ein storing for han som ingen kunde hamle opp med. Han tvila på om han sjøl skulde gjera noko. Det var Halt-Andrias dei skugra for gann, og det la han ikkje på seg; dei kunde ha det å tannle på; og det var best for Solvi om det døydde bort av seg sjøl. Det fór ut millom tennene på han før han vardest det:
«Men dæven besætti mæg, visst det ha vøri ho dem bar noko ilt på!»
Petter fekk ørsmåe auga, som skjein lukkelig. Men han stakk ikkje til.
Men kom han ikkje snart heim til Håberg da? For dei venta han, sant å seie.
Det var no arti å høre. Men han trudde ikkje det vart. «For dem trøng mæg i Engdalen.»
«Ja ja, men enn sia da, hm? Du e no vel ikkj ful på oss enno, veit æg?»
Anders spurte så truhjarta at Petter vart mest oprådd. Han bles berre litt. – Han fekk no sjå, sa han.
Og så skildest dei.
– – – Petter tenkte på det. Han var i grunnen mest huga på å fara til Håberg. Anders hadde sett opp ny stuelon i prestgaren, for den gamle var føsk rotten: det var eit hedersarbeid som presten og bygda hadde fortrudd til han, og det hadde gått storveges. Og no vilde Anders ha han til å ta på seg målinga, det skjønna han så vel; og det var ingen småting.
Nei, men når Petter kjente etter, så gav han seg ein god dag om målinga, om både æra og fortenesta. For det var så umulig å få til, kvifor allting gjekk av seg sjøl for Anders; kven det var som bar han framgjenom alt i hop. Han kom så vel i hug den kvelden han vart vâr broren; det var straks etter likferda til mora. Da visste han korles det vart, og det hadde hoppa etter. Ja vel; han vilde ikkje bror sin vondt. Men ein motgang, som ei urlita ulukke, kunde vel ikkje Anders ha vondt av no snart. Det hadde vore så friskt å sjå han da. Og det bars for Petter, at no held det på og gjekk i dei gamle koppane, det brygga i hop eitkvart som sterkt var. Det var alltid trøysamt for den som kunde stå attmed og sjå på.
Anders var hovude høgre enn andre, i både eitt og alt, Petter var enda glad for det, på sitt vis. Men lel syntes han han gjekk her og såg ned på han, liksom på barne. Det er no mi trøst, plystra han.
I Engdalen såg det svart ut, og Petter tykte verkelig synd i dem, for det halve kunde ha vore nok. Det var så uvant for han å ha vondt av nokon, at han var reint undren over seg sjøl. – At det var trolldom i denne ulukka, trudde ikkje han, og slett ikkje at det var som dei sa. For dei fortalte det mannjamt, at dette hadde komme på sea ho Solvi flytta til Håberg. Ho skaut vel dit Anders peka, var det ei gammal kjerring som sa, og Massi i alle fall trudde det. – Ein ser vel ikkje ut som den gode sjøl, utan det er noko ilt innunder, sa ho den dagen hesten sturta. Ola tagde som muren, og Petter med.
Da han kom att frå presten, fortalte han at han hadde råkt Anders inni vegane.
«Og han e oskyldig, korles det no e hell ikkj!» sa han heitt.
«Det veit vi før,» sa Massi.
Ho sat uti litl-stu, der barne låg, ho vann seg visst ikkje derifrå. Og enno mindre vann ho seg inn i stua der Ola låg, det var slik lukt av foten, og det såg ut som ho skydde mannen for det. Petter var den som måtte røkte han, og det var armelig nok han klara det.
Verst var det om natta, for Ola fekk ikkje sova, pina sleit han ut i lange rider så han vart vond og apsam, og imillom var det berre tulle med han, han låg og banntes og bar seg for all slag styggmakt som sette inn på han, han såg grangivelig skapningar attmed senga si; det kunde ta i hu-tenna på ein og løfte, så utrivelig var det. Petter kjente, somme nættene, kor det seig inn på han, alt det dei andre trudde. Og var det eit menneske som hadde ønska fram dette, så måtte det vera lovlig å ønske eitkvart vondt attende. Så fekk det i gudsnamn råke der det vilde.
II
Anders kom heim i kveldinga. Mange fuglane hadde han ikkje, og ikkje tenkte han på dem heller. Det hadde drege etter seg, det Petter sa; det tyngde på han i lag med snøkaven og kvelden som fall på. Han tenkte på Solvi, oppatt og oppatt, og han visste det var bert umulig, at far hennar kunde gjera noko slikt. Og noko måtte han finne på så han kvævde det, men kva det skulde bli, det rann bort for han i ei grå skodd. Ja ja, han fekk no sjå. Det måtte vel gå an å snakke med folk.
Da ser han Halt-Andrias i halvmørkre kjem smitande om stallnova og hinkar nordetter, han bli borte attom haugen med posen sin. Ja ha, der fór han. Anders vart støl innvendig, og trøytt, – slik vart han somtid i staden for å bli rasande som anna folk, kunde stå og kjenne på kor kaldsveitten arbeidde seg ut i kroppen, med tanken stod still og venta.
Nei, sa han, liksom det var til ein annan mann, – det nyttar lite om du flyg på kallen og gjer han noko. Og ho – ho kan slett inga råd for det, før måtte det vera du sjøl som hadde gjort det.
Solvi såg litt skygg etter han. Men det kom seg av det, at ho tykte det var leit faren fór her. Ho var så for han som ho kunde bli, og med kvart stal ho seg heim til han ein kveld med noko i korga, serlig før gutungen kom; men Anders visste ho vilde spara han for det, at kallen rak her så ofte. Han vermdest ved det i kveld som ein annan kveld; men det skulde ein just ikkje sjå på han der han sat og åt. – Snøar det ute? spurte Solvi. – Held på så smått ja.
Om natta sov han kleint men tungt. Han plagdes med både eitt og anna, men serlig kom det for han at her stod ei dør oppe og kjølte, og at Solvi hadde stått opp og sett av ut, litlen låg åleine og sautra, og sjøl var han ikkje i stand til å vakne, vann ikkje få opp auga, det var fritt. Han var aldri snar-vekt, og i natt var det omframt, med det at han hadde fare i fjelle og streppa; det slo han seg til ro med, da han endelig vakna, og det var seint på dag. Likevel syntes han det hadde vore som ein trollsømn.
Det rare var at Solvi sov enno ho òg. Ho vakna med ein kvass rykk, og gudnådslig bleik og trøytt var ho å sjå til.
«Kor du hi haldi te i natt, du?» Han spurte slik halvvore i spøk.
Halde til? Ho såg hastig og halvt rædd på han. Ho hadde da ikkje vore nokonstads.
«Du va no vekk utu sengja di eit tak, såg æg.»
«Men sov du ikkj da?»
Han stirde på henne, og så lo ho, slik ho pla gjera, trillande fort og med eine auge mindre enn det andre: Ho hadde vore i fjøse og set etter ei ku dei venta; og no var det overstått. «Bli med, ska du få sjå!» For dei hadde fått to kalvar, la ho til, da det ikkje vart så han svara, to store beist, skulde han tru!
Anders likte ikkje dette med dei to kalvane. Det ranns for han som noko leit han hadde glømt, kor tjuvheldige dei hadde vore i fjøse sea ho kom hit. Ho var rar til å stelle med beista og til å vaka over dem, det var sant; men det var ikkje nokon hugnad i å tenke på det nett no.
Ho var så ulik seg all igjenom i dag, når han først såg på henne, var så annsam og så skygg, og auga hennar var etter han støtt. Og så trøytt som ho var. Ho som aldri pla vera det. Han tok i fletta hennar og drog, til ho bad for seg, det var den einaste måten han hadde å låte etter
n16 henne på; ho måtte gjernast gå med håre nedetter ryggen, det vart for tungt elles. – Da han slepte henne, var han god til motes som han brukte vera; han hadde liksom kjent att henne da han fekk ta i henne.
Den dagen tok han drengen med seg og rodde ut i dypta etter kveita, for dei hadde fått seg nokre agnsilder – Og fisk bli det, for eg drømte om lus i natt, sa drengen.
«Tvi vori!» sa Solvi etter dem, slik som seiast skulde.
Dei sat inga stunda før dei hadd bitt. «Er det gamla sjøl det her, tru, hell e det Norig?» sa Anders da han tok til å dra. Det var ein tønnefisk. Ikkje lenge etter hadde dei ei til, og like stor. Drengen vart fortenkt. – Sjøl han veit korles dette var, sa han. Enten fiska dei i fegda,
n17 hell så måtte det vera runeri og develsmakt i heile stelle, og no vilde han i land. Det vilde Anders òg, men han sa stopp, han vilde kaste ein gong til. Den tredje storkveita kom opp. Henne kunde dei ikkje ta inn, og så prøvde dei å slæpe henne etter seg borttil Juviklande, Anders fatla kleppen og smikka i henne. Men så slo ho seg vill og gjekk. Det lettna for dei båe to: For mykje er for mykje, både i godt og i vondt.
Da dei kom heim, glømte dei fiskinga. Det hadde hendt noko stygt om natta, som alle snakka i. Vargen hadde komme på lande. Han hadde tatt til i Engdalen. Der som alle stader låg sauene ute enda, og han hadde rive og forjaga dem så det snaut var tredjeparten att. Så hadde han fare tvert over lande om Håberg, hadde ikkje set etter sauene der, enda dei låg midt i vegen hans, hadde så vore sør i Vikan og hadde jaga fleire på sjøen, og deretter gjort svingen om Lauvset og hadde gjort eit styggarbeid der.
To vargar hadde det vore, det såg ein på fare i nysnøen, og den eine hadde vore halt.
«Vi får gjera mann-gar og jaga 'n tå landi,» sa Anders.
Hm, ja, sa husmennene, det var no så. Det same sa alle Anders snakka med. Det kom no så mykje an på korles det var vore med denne vargen. For den eine hadde no vore halt da. Og så vart fare reint vekk.
Før, når bjønn eller varg hadde komme hit på lande, var dei som ein mann om å gjera jag på han. Men no vilde ikkje ein vera med. Folk var som eit sleipt berg imot Anders. Han stod og flirte, for jamenn var det rart å sjå så mykje dumt folk for seg; men innvortes vart han meir og meir kald. Kva i hunden var det dei stod og meinte?
«E dokk ikkje fresk, folk?» – han steig til og fekk akslene i vêre.
Og han hadde så vidt overmakta enno, at dei tok åt seg auga sine og stod som dei vilde våre magen sin for støyt. Men dei trudde det dei trudde, og det var vondt, – han stod blett mo åleine millom fiendar.
«Det va fanken kor liti han åt, den-her værgjen,» sa ein.
«Ho mor fertèld om ei finntøykj, ho, som løypt værg,» mumla det ein annan.
Enno kom det ikkje anna for Anders, enn at det var berre værfaren hans dei stod og eitra over. Men det er meg dei vil innpå, tenkte han. Og det tilgav han dem; for det var ikkje så ofte dei nådde til. Men da han gjekk heim, – han hadde vore heilt inni Lauvset-marka, – da kjente han seg tynn og fattig. Heile bygda hadde ligge på lur etter han. Ja, og så synte det seg for han, som skare i berge kunde syne seg og gape somtid, at dei vilde ta ho Solvi ifrå han. Ho skulde stikkast for det peke Anders hadde gjort dem. Han famla ikring seg med tankane, mest som han bad, at han måtte få lukka til å fara rådlig, så han ikkje gjorde både dem og seg sjøl ulukkelig. No spørst det om, Anders, gjekk han og sa.
Han fann ikkje eit ord å seie, da han kom inn. Solvi gjekk og illveltast for eitkvart, såg han; men kva skulde ein seie? Henne stod det elles ikkje på, for ho hadde han.
Han gjekk seg på ein husmann nedpå sjøvegen. Kor det gjekk på sjøen? vilde han vita. – Nei, no skal du seie meg, Lorns, kva dette her er for slag: Trur dei det var han Halt- Andrias som fór og reiv sau om nættene?
«Det e ikkj æg som sei det, hosbond!» klaga husmanns-såla seg.
«Og ho Solvi, trur dem ho va med? Svara mæg no, hell så går det gæli!» – Anders tok han over armen.
«Æg sei ikkj – sei ikkj eit ord, æg – – æg sei dem lyg, sei æg!»
Anders slepte han og gjekk. Men noko fann han vel på, trøsta han seg. Berre dei kom klobert fram med det; så han fekk handtak på dem.
Den kvelden kom Petter og vilde vera på Håberg. Han stod det ikkje ut med Ola lenger, og så hadde dei fått i eit menneske til å passe han, den stunda han hadde att. Anders gav han ingen ans. Det kom berre for han, at det hadde flytta eitkvart vondt til gars med Petter. Han såg knapt nokon. Solvi kraup som ein skugge gjenom stua, visste lite kor ho skulde gjera av seg. Så det var likt til ho visste kva folk hadde for seg.
«Du skuld ikkj tak det så tungt, Anders,» sa Petter dagen etter.
Anders kjente det var gift i måle; men han undra seg berre: Tok han det så tungt da?
Dei var på vegen nord i liane og skulde hogge julved. Nordmarkliane ligg ut imot sunde på nordsida, og dei er bratte og ville, med storstein-ur og gammal skog. Nedunder dem er det bratte bergskulen som stuper i sjøen. Ein stad er det ei rind ned til stranda, og den vegen løypte dei veden.
Det small mest ikkje orde i dem. Petter syntes Anders gjekk der som ei krutkjerring, det skulde til ein urliten gneiste, så rauk han i vêre. Godt hadde han det ikkje, og ikkje hadde han fortent det heller; Petter vart reint opp-yngt av dette.
Ein stad er lia så bratt ho er mest ikkje klivande, og der har det ofte gåt bergras; det er halvvore farlig å ro der nedunder, serlig om våren. Der låg storsteinar på lur der no òg, gjætarguten sette berre foten borti ein, og dermed tok han til og fór, snudde seg så smått, og tenkte seg om, i førstninga, men så la han i veg likesom han vart huga på sjøen, tok med seg eit par til og gjekk utover stupe så det lukta brent etter, karane stod og heldt anda, til dei hørte smellen da han tok sjøen innunder hammaren. Guten lo blankøygd, – det var ein av Åsel sine, og søskenbarne til Anders og Petter, ein villstyring til unge.
«Ha det vøri båt der no», sa Petter, «så ha du stått her som ein mordar, Ola».
Da det leid om litt, hørte dei åretak, dei kom riksande så mødesamt nedunder bergveggen. Folk heldt seg gjernast vel under land her i landvinden, for her var det livt.
Best det er, seier Anders, han tutar det vilt ut i vinden:
«Han inderli gali, om æg ha havt heile finnlusa her nedfor!»
Han såg bort på eit stort, mosegrodd bergstykke som låg og venta; det rugga enda på seg når ein sette foten borti det. Så vart han ståande still og tverstirre framfor seg ei lang stund. Han forstod ikkje sjøl kva han hadde sagt eller meint. Det var folke i bygda han var arg på. Men ikkje dem eingong vilde han vondt for ålvor. Han vart mjo i kroppen etterpå, han syntes det hadde fare ein svart og frammand ein tvert igjenom han; men no var det gudskjelov over.
Det måtte no vel bli enten egg hell ungar tå det der, tenkte Petter; han kjendte ein livsalig flir i seg.
III
Dagen etter gjekk Anders til Engdalen. Han måtte ein stad, det var det. Nokon måtte han snakke med, og der fanns ingen annan enn henne. Enn Massi. Det var da berre nokre få veker sea dei var ur unge og hørte einannan til, syntes han; så ho måtte vel kunne seie han eit ord det var mon i. Han såg henne for seg som noko skinande lysgult og blått; Massi, det var den tingen som var god i verda, – som ein kunde gå til. Og no gjekk han.
Han fann eit frammand-kvinnfolk inne, og så Ola borti senga. Anders såg straks her stod eitkvart på, og han gjekk på tærne bortåt. Ola kjente han ikkje. Han låg og døde. Andlete hadde vorte blått på han, og auga åtte ikkje liv lenger; han tala og bala, men tunga var tjukk og vali så det vart berre ei klagande ulåt.
Da Massi kom inn og fekk sjå Anders, heldt ho på å gå att å bak i døra. Han gjekk og handhelsa på henne, og fram med handa måtte ho, men han kjente det tvert igjenom seg kor ho strita imot.
«Det står te kleint her, mein æg?»
Ho svara ikkje. Ho stod overgit midt på golve. Leid om litt gjekk ho ut att, og han gjekk etter.
«No ska du sei meg ein litin ting, Massi!»
«Nei læt mæg slepp!» – ho gjekk ifrå han att.
Han vart ståande i vedskotte, som var i kjøkensvala, og han stod der enda da ho kom att. No møttest dei med auga, og der kom som eit liv over andlete på henne. Ho såg på han ei god stund. Så sa ho:
«Men Herre min Gud, Anders, at du skuld komma dæg borti noko slekt!»
Så var det ikkje meir å gjera. Han vilde sjå å komma seg heim. Det var som han skulde ta til med ein endelaus veg, og måtte krype enda.
Men han skulde gå innom på Lauvset, hoss han Kristian, sa ho; og snakke litt med han. – «Men gudskjelov lel, Anders, at æg veit du e – –»
Ho fekk ikkje til å seie meir. Anders såg i veggen og smilte:
«Så mang ein gong æg hi drømt – – at æg stod nakjin i kjerka. Ein kund døy der'n stod. Men så va det berreste ein draum. Kvar gong. – – No e det ingen draum».
Nei, for han var gift med finn. Slik såg det ut for alle i hop. Men han manna seg opp og steig inn, vilde seie farvel med Ola. Han la handa på panna hans, og stod litt. Og så gjekk han. Det var best å komma herifrå straks. For her måtte ein tru alt det Massi trudde, og sjå alt det ho såg; det seig innover han som skodda og sjøen, la han flat nedåt.
Inn på Lauvset vilde han ikkje, men det bar dit likevel. Kristian var rædd han, kunde han merke, og det kvikka opp han litegrand.
«Korles va det, Kristian? Fertèl mæg det», – han sette auga tørt og visst på han.
Kristian vart fjamsen kring munnen, og gav seg til å snakke, men Anders fekk ikkje botn i det. –
«He?» sa han. «Ut med det, og det på timen ò!»
Det dagast litt om senn, så Anders fekk tak i at Kristian hadde vore oppi marka utpå morgonparten, det hadde slutta å snø, og det var halvlyst alt, Kristian hørte bjøllerangle føre seg, og fann sau for sau som var riven eller sprengt, og best det var, gjekk han seg på ei vargtik, ho sat attmed ein ihelriven sau og gjeispa. Ja, og den vargtika, ho heldt på og vart menneske att, andlete og håre og allting hadde komme fram, var ikkje til å missta på, – han kunde inga råd for det, for der sat ho beint framfor han og var varg heilt oppund haka, men ingen matlyst, og så fór ho, så var ho vekk med det same, og den andre, han var halt, og han hadde komme seg til unnrømmings, den karen han hadde vore ute i slikt erend før, han. Kristian hadde ikkje mål til å fortele skikkelig, det vart berre hakk for han, men hendingane kom levande inn i stua, auga seig mest att på dem som sat der.
Anders stod og studde seg til veggen, litt krokut, men han syntes han retta seg bein og tøyde seg høgt ovom dei andre, og lenger i vêre enn han nokon gong hadde vore.
«Du såg det va a Solvi da?»
Det vart tomt og stilt i stua. Kristian blunka liksom for eit hogg i andlete. Men Anders gjorde ikkje noko. Ikkje hørte han kva det vart sagt heller, han såg det berre. Han snudde seg og gjekk.
Han sansa lite kor han trødde, men heimover skulde det bera. Javisst, heimover først, ein liten sving i all fall, og så kom han att, og da skulde dei få merke han kom. Bjønnjag, snakka dei om. Han skulde jaga dei av lande alle mann, han skulde indvie seg til slaverie på livstida. Det skulde bli arti å sjå dem levande forfælt ein gong!
For dei hadde brent eit merke i ryggen på han. Han var ferdig og til endes kommen.
Han prøvde å halde seg midt etter vegen, men han vann det ikkje; så full hadde han aldri vore før.
Det var eit ord han gjekk og mumla, han visste ikkje kor han hadde det ifrå, men slik var det:
«Min Gud, min Gud, hvi haver du forladt mig!» Når han berre hadde funne ei sjæl, ei einaste ei, som tvila! Men dei hadde smidd han inn, i svarte spikartønna.
Men kanskje, når han kom heim? Når han fekk sjå henne? Var det så reint umulig at ho kunde vera den ho hadde vore før? Kva var det, det dei kalla nåde?
IV
Solvi var åleine med gutungen i stua, da Anders kom. Ho gråna over alt andlete med det same ho såg han. Han kom stomlande inngjenom døra som eit frammandmenneske, løfta kneene høgt i vêre som ein blind ein, og hadde auga ståande stivt fram i vêre. Ho gjekk attlenges imot veggen, da han vart vâr henne og kom imot henne.
«Men Anders!»
Han visste ikkje enten ho kviskra eller skreik, men måle var sprukke og stygt, det var ein finn som skreik, og no først såg han det var finn-andlet ho hadde, tvi han svarte, rame, han var gift med ei gammal finntøykje! Det hadde heile bygda set, men ikkje han. Og kvifor satan vart ho rædd han, straks han kom i døra? Kva var det for slag som vettskræmte henne?
Han stod halvt og lya. For det var ei røst som vilde nå i han, der var einkvan som vilde han vel. No hørte han det, eit stort, eit tungt, eit sorgsamt mål. Det måtte vera heile bygda det der:
«Vær nu en mand, Anders! Vær den jeg holder dig for, Anders!»
Han hørte det så granngivelig, ord for anna. Og innerst innanfrå han sjøl svara det, han hørte det som noko slag song, eller som eit raut frå djupaste skogen:
«No e æg det ja. Dokk kan vara stø på det!»
Han tok seg eit par svingar over golve, med hendene på ryggen. Så stana han, og sa det grovt men rolig:
«No val du komma dæg herifrå da. Liti fort!»
Auga vart større og større i henne, rettno var da visst finn-auge hennar like stort som det andre.
Ei lita blink heldt ho på og vart Solvi att, og enno kunde allting snu seg rundt og bli som før, han måtte mest ta eller eitkvart å stø seg til, men så var ho berre finn-førkja der ho stod, ho forgifta heile huse for skikkelig folk, han måtte opp med døra:
«Ut! Både du og ungsatan din. Læt mæg ikkj ta ette dokk!»
Ho seig ut gjenom døra, stilt som ein finn – berre ho kunde komma seg avstad litt svint!
Blode sette til hovudet på han, han treiv ein stol og slo han i knas mot golve:
«Kom dokk herifrå, og det på rennande aublinkjen ò, hell så rinn her finn-blod snart!»
No såg han dem båe uti garen, gutungen snudde seg hit, men så tok ho han og fekk han med seg – kringføtt som finnen ja, og det var bra, finnungen var det ikkje verdt å syne han no, om han heitte Per aldri så mykje. Han gjekk ut og ropa etter henne, at ho kunde gå til Nordvågen og ta færingen hans, så rodde ho innetter; så skulde ho få pøre sitt etter seg skikka, med all som først.
â«Visst æg ikkj tek og brenni kvar ein smitter!» lo han, og så gjekk han inn att.
Petter stod borti stallporten og stelte med ei gammal børse, han tenkte seg åt skyttarskogen. Anders syntes han stod og kaldflirte, og det gjorde han slakk i knea: Slik lo dei kanskje alle no. Han snudde seg til han likevel, og sa med stort ålvor:
«Du skuld ikkj stand og flir åt slekt, din gutskit. For her – her hi Vårherre haldi dom!»
Han tok dei orda oppatt med han gjekk inn. Han bad slett ikkje for seg lenger, no kunde bygda komma att, vilde dei han noko; her var det reint hus.
Han gjekk og leita, men han visste ikkje kva det var etter. Endelig hadde han det i handa, det var ei gammal piggøks som stod under trappa, og som dei brukte til litt av kvart; han gjekk åt fjøse og slo i hel tvillingkalvane, og hivde dem på dynga. – han hadde aldri set så fine kalvar før –, og så gjekk han åt bekken og vaska fingrane sine.
Det var stilt i stua, da han kom inn att. Dei torde knapt røre seg. Og det gjorde merkelig så godt.
«Ja ha ja», sa han, da han hadde sett seg. «Dem kann gjera mæg blind; det kann dem. Men når æg så vakna, da ska dokk vâr dokk, folk, – æg varsku dokk om det!»
Det saug ein uklår lengt igjenom han med han sat der, at no skulde han ha vore ute, i lag med folk, han skulde ha havt folk i nærleiken om ikkje anna. Nei, visst, han hadde ikkje vunne å vera i lag med dem, nei ikkje enno på lang tid, her var ei skodd med finnlukt i kring han. Men det gav seg vel, det gav seg; med tid og stund. Herre gud rett, det var lenge sea han var menneske og var saman med dei andre.
Budeia kom inn, stod på dørstokken og spurte om eitkvart, mat var det visst.
«Du Beret du,» sa han. «Du val røyk med eini over heile huse, så vi får ut finnlukta, – her må no vel komma folk hit ò, ein gong enno.» Men så reiste han seg og skræmte henne på dør: «Ha æg no vøri oppi Nordmarklian, så ha det rulla stein i sjøn! Høyri du det? Forstår du mæg?»
Han visste elles ikkje om han sa det. Han tok til og undrast over det sea, men vart aldri viss.
Han var borti maten som snarast, men den klara han ikkje, det fekk vera til så lenge. Gjekk så ned åt nauste og gav seg til å salte kveita. Den skulde han no ikkje kaste på dynga lel, det kunde vera trollfisk så mykje det vilde, tullsnakk, hørte han ikkje etter. – Nei, det var det, sa han og retta på ryggen, – eg såg kva som måtte til. Develskap skal ein ikkje tåle; kor ein så finn han, Og no er det ifrå-seg-gjort. Dei kan ikkje anna seie. Og da han gjekk opp frå sjøen att, stana han midt i vegen og anda stort og fredsamt: Ein kan ikkje leva utan å ha som ei ordning i kring seg; umulig ting.
Da han var heimkommen og hadde vore i stallen hoss hestane, kjem Ola-guten, gjætaren, springande over gjorde nordant, han er andpusten og forkava og ropar eitkvart.
«Kann du ikkj høyr da, Anders, det ropa – det hi gått gæli med inkvan i sunde – hord det skreik! Det rausa stein i sjøn, og så skreik det, det kom nokon roanes – kan du ikkj skynd dæg!»
Anders venta til han fekk full grein i det. Guten hadde vore oppi lia og sett årfuglsnarer, og med det same han sprang over steinrinda, losna det ein stein og fór i veg, og han tok med seg andre til det vart ei heil skrei. Litt etter ropa det nedunder. «Det va mest som ein haning som gol,» sa guten. «Og steinrøykjen han stod himmelhøgt!» Guten saup åt seg ei mengd med luft, slepte henne med eit stønn og såg forvilla på Anders. – Hørte han ikkje det rodde da, før steinen losna? spurte Anders. – «Nei, æg hord ikkj eit ord – æg hord ikkj det slag, æg!»
Anders gjekk nordover, låntok ein færingskarv, for hans var der ikkje, og rodde innetter. Det bles ein strid austavind imot kvelden, ein kastut og kvass skarsnå, som vilde ta huva av hovude på ein, men innunder lande var det livt som inni hus, det var blanke vatne å kalle.
Han såg ikkje likt til nokon ting. Det hadde komme ned stein, syntes han sjå, malli
n18 òg; men elles var det sjøen og berge og ingen anna ting. Han svinga ned i sunde, bort i vinden og båra, og langt om lenge fann han ei av færings-årane sine, og straks etter ei tilje. Utover mot Skarsvågen fann han auskare sitt. Han rodde att og fram i sunde til det var mørkt, var heilt over til øyane, men noko meir vart ikkje å finne. – Dei måtte ha fått båten full med stein. Og da hadde det gått fort med dem.
Han spurte Petter, kor han hadde vore, – han sat just og fekk seg mat da Anders kom heim. – Han? A, han hadde vore inni Lauvsetskogane. «Forunderli!» sa Anders. Fleire gonger utover kvelden hørte dei han mumla det. Og med seg sjøl sa han, da han hadde lagt seg:
«Du veit, når han legg seg borti det, da bli det allvor tå.»
Det var Vårherre han meinte. Og så sov han godtsom med det same; han hadde knapt sovna så fort nokon kveld.
V
Det vart sledaføre til gravøle i Engdalen, og høgmåneskin attåt. Dette var mykje til vêr, etter den årstida, syntes folk; det kom reint som ein gave, dei gjekk og undrast og snakka frampå om det. Så var det ein av gammalkarane som sa det beint ut: Dette vêre kan vi no vel mest takke han Anders på Håberg for. Dei smått kaldflirte, og smått tagde, for slikt fór ein no ikkje og sa; om det var aldri så sant. Og skulde ein no først snakke om den tingen, så tykte dei han hadde fare åt som ein trehest. Når ein hadde gifta seg med finn, så fekk ein leva i lag med finn, og den som ikkje var mann for å tukte kjerringa si til folk, han skulde inga kjerring ha. Og ikkje var det sagt det var stort i alt det som vart fortalt heller, både den og den hadde tvila på det. Dei undrast på om han kom til gravøle. Dei hadde snaut nok set han sea det hendte.
Anders kom. Bleik og stillvoren var han, men han hadde med seg slikt trygt ålvor, at dei gjorde rom for han der han kom. Dei helsa like lågmælt og høgtidssamt på han som på Massi sjøl. Dei såg på han frå alle kantar.
For Anders hadde det vore eit tak å komma seg avstad. Han gjekk heime og sakna folk, men når han møtte nokon, kunde han knapt samle seg så pass at han hørte det dei sa. No var han likevel glad han hadde komme. Det var godt å ha dem omkring seg.
Presten var òg i gravøle. Han helsa berre stutt på Anders, på han som på ein av dei andre. Eit par gonger såg han bortover dit Anders sat, men attlæst og frammand var han. Det tok mest sveitten ut på Anders. Gong for gong snakka han seg inn på han, seig på han med full tyngd, men like nær kom han: der var ikkje noko som svara i presten, berre nokre allmanns-ord.
Massi gådde han lite og ikkje i heile gjestebode. Ikkje var det stort om henne heller. Handa hennar kjentes kvik ihelfrose, da han baud farvel. Ein kunde vel ikkje vente meir av eit kvinnfolk.
Anders meldte seg til å skysse presten heim, for han kjørte åleine og skulde same vegen å kalle. Det vart slik. Det var blanke vinterkvelden, skogmarka skjein i kring dem, og dombjellene song høgmælt og blankt over henne; fjellskogen låg som svartblå band under dei runde kvite fjellpyntane. Men presten han sa ikkje eit ord.
Da dei var ute i prestgaren, baud han Anders inn likevel. Så skulde dei kjenne på juleøle, sa han, for no var det takande. Dei sat og drakk ei god stund, og presten snakka om litt av kvart. Så tagde han, og Anders med. Endelig seier presten, og han ser beint på Anders:
«Slig gikk nu det.»
«Ja-a. Slik gjekk no det, san.»
«Som jeg frygtede, altså. Som jeg frygtede.»
«Korles det da?»
«Nei, forresten. Jeg frygted ikke stort. Hadde kun ventet at du bar litt mere. At du bar det ubegribelige, Anders. Men – på den anden side –»
«Ja? Vi ska no vel ikkj læt'n Erik sjøl gå stavlaus imillom oss hell, veit æg?»
Presten dreg på augebrunene; dei kunde gå så høgt i vêre; augehåra blykta liksom han hadde komme for nær lyse. Så drakk han ein sup av kanna att og røykte. Anders ønska han kunde røyke han òg; det skulde stø ein ikkje så lite, det, gjera så godt i sjæla. Litt om senn lyser det fram for han, at presten sit og minns Solvi, sit og ser henne skyldlaus framfor seg.
Da reiser han seg, seier takk for seg og vil gå. Han vilde ha seg vekk, langt unna presten. Men han kjem ingen veg. Det at presten tier, synes han gjer det tvert umulig. For presten, han visste alt i hop, det kjente han på seg. Alt i hop, både det vonde og det gode.
«Det vat eit tak,» seier han og stryk seg over panna; – «det var berre så vidt æg – –»
«Jo. Det vil jeg tro. Så når folk skjøv på, så – – måtte det vel gå den veien.»
«He? Skuva på, sei du?» Anders trødde til, halvt i vreide og halvt i angst. Så slaknar han av, alt med seg, står lenge og ser beint på presten, kan liksom ikkje få til at det er eit andlet han har framfor seg; levnar så til att og frys over alt hovude, og så spør han lågt og håst:
«Trur presten ho va oskyldig da?»
«Ja, Anders. Før måtte solen blive sort, før hun blev det. Solvi …» Og han sukka reint med seg sjøl: «Ak Herre ja!»
Anders var nær på å sjå det slik som presten såg det, det kom for han, i ein svimrande augeblink, at han kunde ta kva veg han vilde. Men inne i han reiste det seg ein vegg med ustyrlig makt, all hans natur braut på og æste han opp, dette måtte han berge seg med live og æra igjenom:
«Æg hi no delt både bord og seng med finn lell – det va gann og ingen annan ting, kom ikkj og fortél mæg nytt, prest!»
Presten røykte og såg på han. Auga hans låg over Anders som eit stilt og rolig vêr.
«Trur ikkj presten på noko slekt da?»
«Ikke du heller, Anders.»
Da svartna det for Anders. Slikt hadde han aldri vore ute for før. Han måtte stå og bie ei lita stund,
«Nå, æg trur no liti tå kvart da; trur liti som æg vil, gjer æg!»
«Ja-a, det forstår sig. Litt som du vil ja. Vi gjør så alle. – Ja ja, Anders, jeg siger endnu en gang: Guds fred med dig! Du kommer nok til at se.»
Anders sa godnatt og gjekk ut. – Det kunde så vera, at han kom til å sjå det han ikkje no såg. Men han var ikkje så blind heller, som presten meinte. Han var no ikkje åleine som hadde set det der.
– – – Tida gjekk som ho kunde. Anders heldt seg vekk ifrå alt folk. For snudde han seg den vegen, så var dei der alle som hadde vunne over han, dei som hadde syge han til seg og tyngd han nedåt; han tålte ikkje minnast det. Snudde han seg åt andre leia, så var presten der, så stod han der og såg for seg det som var rivande gale, og sukka og mumla: «Ak Herre, ja!» Dei hadde gjort ein bra gar ikring han. Men berre dei gav han litt tid, så skulde han komma til ei endlyktels med seg sjøl. Og da var det verste gjort.
Ein dagen vart han vâr Petter, at han gjekk her og såg på han. – Kva er det du går her etter? sa han. Var det ikkje likare du kom deg herifrå, til Engdalen eller nokon staden? Petter var like blid han, og tok sitt og fór. Og gutungen, han Ola, reiste heim til mor si; han treivst ikkje her lenger.
Juleftan stod Anders ute på Håberg og hørte kirkeklokka, da dei kløkte inn høgtida. Det var ei god halvmil, beinveges, og enda over høgfjella, ho nådde mest aldri hit. «Kom! kom!» song ho.
«Javel, da vil dem mæg inkvart,» sa han. Det var liksom presten budsendte etter han, og no vilde han i veg.
Han tok på seg helgaklæane, og så strauk han. Han la til nordre vegen, over fjella å kalle, for det var litt snåpare, og ingen å møte. Ikkje vilde han rie, og ikkje kom han på å ta skiene. Det var berre eitt som var noko, og det var at presten vilde snakke med han. Han hadde venta det heile tida, slik kom det for han no; der måtte han ta til, skulde han få noko greie på live sitt meir.
Presten var forundra, da han såg Anders kom inngjenom døra, for julkvelden var aldri folk ute og fór, minders det stod eitkvart på. Han kunde knapt kjenne denne stirøygde karen, det var ein vill fiendsmanri å sjå til. Han bad han med seg inn på kontore, for presten hadde frammandfolk i jula.
Anders såg seg rundt, på alle bøkene. Der var det da endelig nøgda med visdom. Der kunde ein visst læra med ein lysta, både vakkert og stygt.
Anders fortalte han hadde hørt kirkeklokka, og at han tykte det var som eit bud på seg.
Det var kanskje det òg, sa presten. «Jeg har jo så at sige ventet dig, Anders.»
Anders sat og snudde huva millom hendene og såg ned. Så ser han op på presten, trøytt men hardt:
«Å ja; det e fjortendagan no sia æg va her. Det hi vøri mang ein dag sia den gongjen. He! æg e som småguten i mørkri, æg tør ikkj sjå att. – Men det va det æg villa vetta: Kofor skuld æg komma borti det der? Æg meir hell ein annan ein? Når det ikkj va gann og develskap? Du ska svara mæg på det!»
«Det kan jeg virkelig ikke, Anders. Det måtte vel så være Forsynets styrelse, ikke sandt?»
«Gjern det fer mæg. Det va no ei pæn styrels, om så va.»
Presten tala lognt og varmt til han, om den store kjærlige viljen som styrer allting, gjenom godt og vondt og framtil det som bedre er. Anders sat som han hørte etter og var enig i det. Men best det er, seier han:
«Trur presten det va æg som drap a Solvi? – – Ja, fer: æg ønska den stein utover a – æg ønska finn-famelin på sjøn, ka anna skuld æg gjera?»
Presten tenkte seg om. Så tok han til å tale att, smått og letthendt, men slik at Anders måtte høre på han. Og da han hadde komme dit han vilde, sa han:
«Gud dømmer, Anders!»
«Ja? Ikkj sant? Det va just det æg meint, æg ò. At det va han som sprengt ganne og heile greina ja. Så det der, det legg æg ikkj på mæg.»
Anders måtte undrast, kor frisk han vart. Han kom i hug eit brandsår frå han var liten: Det sveid og sveid, men det skilte ikkje han.
«Og han tilgiver dig, Anders, hvad du har syndet i heftighed og uvidenhed, ligesom han tilgiver os alle.»
«Å ja, det bli vel eit stell på det, san.»
«Se nu til at finde ro da, for det første. Tænk kun slig, du, at dette har Herren selv ledet i sin visdom.»
«Ja vel. Ja vel. – – Men enn ho Solvi da? Fer ho va oskyldig ho, du hi rett i det; det nøtta ikkj kor æg snur mæg. Og æg ønska stein utover a, både utover ho og litl-guten. Og stein' han kom. Og her står æg. Og ho va oskyldig, som sagt. – Nei, æg kan gjera rakl' av heim igjen. Fer det som e, det e no slik det.»
«Du har rett i det.» Presten sokk reint ihop, så tunge fall dei over han, orda frå Anders. Han var kløkt og rådlaus, treiv berre etter eitkvar å seie, men så råktest det til å vera det rette. Han la handa på aksla til Anders:
«Solvi, hun tilgiver dig, Anders. Husk stedse på det.»
Da set Anders seg stilt ned i armstolen ved borde, krøker ryggen og bli sittande still. Gong for gong brytst han liksom i hop i stolen.
Da han reiste seg, var han ikkj Anders lenger, syntes han. Han hadde glømt både presten og kva han kom for, han hadde vore smågut og hadde gråte, eller kva det var.
Han gjekk i grå nat millom haugane og over fjella. Han hørte kaldhukra oppi liane; der var mangt slag ute og gav lyd i natt. Og Vårherre han sprikte med stjerner all himmelen utetter. Dei glinra hitover og flirte til syndaren. Og folk dei var heime kvar hoss seg og heldt jul. Ingenting skilde han. For ho Solvi, ho tilgav han, og litlen med; det var det siste dei gjorde før dei sokk.
Men Anders gråna i håre den vinteren, enda han berre var 30 år.
I
Petter var den som først vart vâr at broren hadde gråna. Han kom slengande heim til Håberg gong og annan utover vinteren. Det var likt til han måtte sjå broren, og det gjorde Anders godt; – anna folk vilde han ikkje sjå.
Han kunde vel komma og vera her att, no snart? sa Anders ein kvelden Petter var der. – Det var no ikkje så godt med det, sa Petter. «Ho Massi bestast ikkj med går'n ålein», la han til.
Ho hadde no han Lars, drengen.
«Ja, på ein måti så – –», Petter blunka fult til broren.
«Æg veit ikkj æg, Petter.» – Anders flytta seg att og fram i benken, tok seg over panna og auga alt i eitt –, «æg veit ikkj æg – men vi hi vorti så frammond fer kvartanna, i det sist.»
Petter såg opp på han, møtte han så blankt med auga, slik han gjorde med han var småguten:
«Sei du det? Vi to, vi skuld no vel kjenn kvartanna tåli bra.»
Anders tykte han fekk ein styng. Han hadde mist bror sin, attåt alt det meir.
«Men koles e det vori Anders: æg mein du hi gråna i håri?»
Sea snakka Petter frampå om det, kvar gongen dei råktest; han undrast av så godt eit hjarte.
«Læt mæg sjå det går bra med dæg i Endalen,» sa Anders.
Og det gjorde det. Massi tok til med nytt mot, da han kom. Ho var ikkje den som vart sittande i svartklæane og fånast bort, sa folk, og no når Petter var der, vart det ein annan let på dagen. Det gav slik trygd i huse. Nættene var så lange og daustille, dei var det verste; og da var Petter god å ha der, for han beit det ikkje noko på. Ho heldt han ikkje for stort til kar, og slett ikkje for ein vaksen ein; men han hadde det med seg, at ein hørte ikkje noko da lenger, fanns ikkje noko slikt til. Så trygt eit menneske hadde ho aldri budd under tak med før.
Det var slik mon i han elles òg, på garen. Ho kunde seie opp drengen, og enda slapp ho tenke på det som uthyses var. Han kunde ikkje ha passa sitt eige bedre; og han kunde kva det så skulde vera.
Alt dei første dagane han var der, tok gjentungen til å vera folk. Massi hadde ikkje att andre born enn denne stydotra, og det var eit troll til unge som det beit verken vondt hell godt på; ho var 7 år no, og ho vann over Massi i eitt og alt. Anns-manns barn er det ilt å tukte, når ein skal vera mor for det. Men Petter var ungen livande rædd; han kunne få henne til å krype som hunden for seg; han var den einaste ho vart glad i.
Massi vart elles litt uviss med Petter, etter kvart, ho merka det sjøl. På eitt eller anna vise var det vondt å ha han gåande der. Men ho skjønna det ikkje, og gav seg ikkje om det, for undvera han kunde ho ikkje. Utpå sommaren måtte ho tenke på han oftare enn ho vilde. Ho vart ståande stav still og undre seg, mange gonger. Og sistpå kunde ho ikkje løyne det for seg: Det vilde vera sårt, om dei kom og tok han ifrå henne, nokon, slik stod det til.
Han var ikkje heime alle nættene, han meir enn dei andre ungdommane, men det var det at han stal seg vekk, og stal seg inn att. Ho kunde vakne svartaste natta og vita det så vel, at han låg ikkje oppå lofte no. Somtid kunde ho bli liggande vaki utover kvelden, så trøytt ho var, og så hørte ho troppa som ikkje kunde tie med nokon ting, og så ytterdøra. Utpå morgonsida same tjuvstiga att; men da var det ein lettna lel, for no var han da heime.
Ho gjekk i vekevis og la over med seg sjøl, vart både varm og kald, og så endeleg snakka ho til han. Ho gjorde det med hoppande hjarte, som dei sa.
Han tok det rolig, slik han tok allting: Han hadde vore hoss gjentene ja. – Kor helst da? – Nå, det visste han no ikkje om han fortalte. Forresten så hadde han vore der og der. – Hoss tausa? Fór han som tausmåg da? – Nå, nokon måg var han no ikkje. Men han kunde no vel ikkje legge seg for i vinterhi heller? – Men han skulde minnast farbror sin, han Jens; at det ikkje vart slik med han òg. Petter lysna til:
«Ja? Han farbror og æg, vi – vi e no vel to spona tå samma skia, vi. Det e ein mann og ein stakkar i vår slekt. Og han Anders vart ikkj stakkarn, kan æg tru.»
«Ikkj å gå dit meir, Petter. Ikkje å gjera det lel du!»
«M – det hi æg no alder lova. Og alder haldi det hell. Men – æg kund no lova dæg det.»
Massi tenkte mykje på det Petter sa, at han var som Jens. Han gjekk seg ned i første myra han møtte, tenkte seg ikkje annan lagna. Og det skulde ikkje skje. Ho kunde bli mjo i knea der ho gjekk: ho fekk så mang ein rar tanke til givings. Ho var ikkje Massi, tykte ho, visst ho let han gå seg ned slik; no når han ingen annan hadde til å sjå etter seg. «Det får kost ka det vil!» sa ho ein natta, og dagen etter snakka ho beint ut til han.
Dei var på låven og la korn. Gjentungen sendte ho inn eit erend. Ho tok etter pusten, liksom ho hadde sprunge ein motbakke som var større enn stor.
«Æg mein da ikkj det æg, Petter, at du skuld lava som ei gammel moster all din dag. Æg veit meir hell så. Men du er for god te det der; det e berre det æg tenkji på; alt anna val det vara det samma med. – – Du får i gudsnamn heller komma åt mæg da; når gæli ska vara.»
Ho skulde ha sagt mykje, mykje meir, om det at det berre var for å berge han ho gjorde dette; men ho var så rædd å stane midt i det, at ho fekk ikkje fram eit ord. Så fekk ho heller seie han det sea, og så vilde ho fortele han kven ho var, og kvifor ho hadde tatt Ola som ho aldri hadde vore glad i, det var for det at Anders hadde både trødd og trampa på henne, det var einkvan som hadde trolla det slik til, og aldri hadde ho vore glad og lukkelig som ein annan ungdom, i heile sitt liv! – Ho stod der i halvmørkre og let det fara igjenom seg, og så hadde ho berre denne vesle tanken å halde seg i, og han vart stakarslig tynn: at ho skulde berge han. Hendene hang slakt ned på henne.
Ho syntes sjå han vart glad. Han vart visst glad til gagns; han vart så rar i andlete.
«Om laudagskvelden da,» sa ho, og da det var sagt, kom gudskjelov gjentungen att.
Dette var først i veka. Og Massi levde seg framgjenom ei rar tid. Ho måtte undrast, om det var live som heldt på og kom til henne no. Han òg syntes visst det var rart. Han gjekk likesom han hadde gjømt gull ein stad, kom det for henne.
Og det syntes Petter i grunnen han hadde. – Kvinnfolk er uransakelige folk, sa han til kammeratane sine. Lest aldri som du ser dem, så har du dem snart hengande i strupen på deg. Så vaknar du ein dagen og har armane fulle, får lykksaligheita lukt i hue.
Dei hadde aldri hørt Petter seie slikt før; han var gjernast berre kaldfliren.
Det var ei still natt, mørkgrå med svart skog, og kvite stjerner over fjella. Midt i djupaste stilla kunde eit lite tre ta til og suse, så svara eit anna eit, og straks susa det i vide flak skogane bortgjenom, rodde med barvenger alle liane innetter, mumla i halvsømn og dorma til att. Det var ei slik natt, da allting kunde hende seg. – Og så kom morgonen rinnande over fjella, ein ny og blank sundag som ingen hadde set enda, han låg lenge over fjellranda og raudna og lysna til, og innover stuegolve kom han med lysblakke tavler og ein forundra smil.
«No val du gang,» sa Massi. «Det e løsan dan alt.»
«No-føst vart det godt å liggji,» sa Petter. «Fer no ligg æg der æg ska liggji no.»
Dei orda hadde Massi ønska å få høre av han, det kom enda for henne at det var dei som hadde lokka henne ut i dette. Men likevel bad ho, liksom det stod om mykje, at han skulde gå.
«Han ska bli storøygd, du, og hengøyra, han Anders bror min, når' n får nysn ti det her,»
«Du e no vel ikkj gælin: han ska da vel ikkj få vetta det?»
«Nei, det ferstår sæg. Men det ha rett vøri tysing åt'om.»
Men korles var det med han Anders no? vilde ho vita; – bar han ikkje dette skikkelig at han hadde jaga finnane sin veg?
«Skjel mæg ikkj,» sa Petter og gjeispa. Å jau, bar det gjorde han no; Anders tok seg aldri nær av nokon ting.
Nei, for resten. Han var bra fri for det. – – Og det var ein stor ting! la ho til om ei stund.
Petter låg og smått lo.
Og så den steinskreia da, sa Massi, ho låg og såg uppunder take. – Der måtte han da tydelig sjå det, lel, at det var ein høgare mann som heldt i handtake.
«Vil du vetta kem som gjord laus den skreia, Massi, så ska du spør mæg!»
«He?»
«Spør mæg, sei æg. Veit ikkj æg de, så veit ingen det. Fer det va æg som va Vorherre den gongjen.»
Han fortalte utan å blunke, at det var han som narra gjætleguten til å springe over steinrase da han hørte dei kom. Så gjorde Vårherre resten, det var sant. Så hadde Petter trua guten på blåe live, at han skulde ikkje fortele han var der; og det hadde gutpåken halde som ein juviking.
Massi låg lenge. Ho glømte reint at dagen kom.
«Men at det va slik da,» sa ho. «At det va slik! – – Veit' n Anders det, at det e slik det hi sæg?»
Det gjorde han no vel. Visst han ikkje var tosk da. Og det var han vel ikkje, han?
Ja, berre han visste det! sa Massi. For elles låg Anders og sveitta og grunda og tykte han var mordar, – det hadde presten fortalt henne: han meinte han hadde ønska ned denne steinskreia.
«Han ska snart få anna å tenk på no,» sa Petter. «No når'n får høyr at vi to – – »
«Huff, snakk ikkj tull no. Stig opp, høyr i du, førn dem vakna på lofti!»
«Da kjem æg ikkj att meir. Visst du jaga mæg.»
Massi bles, både harm og hastig, det var nær på ho hivde han fram utor senga. Endelig fekk ho han opp. Han stomla mest han vann, da han gjekk, så tausa skulde høre det; og Massi tykte halvt det var ein lettna i det at han tok det slik. Sa var ho ferdig med han. Og tausa ho sov som ein stein.
Steinskreia hadde gått i rette blinka, det stod fast. Ho kunde ha halde av Petter dubbelt for det, merka ho. Men ho var hjartans sjuk og ulukkelig, – ho hadde aldri halde av han!
Ho hadde vore utru imot Anders. Om han så aldri vilde sjå henne meir. Og no låg Anders og tulla og fekk ikkje denne steinen av bringa si. – At ho hadde forset seg på denne gutladden! For slik var det. Ho vilde snakke sant når ho snakka med seg sjøl.
Men no trudde ho mest ho fekk mot til å gå avstad og fortele Anders om denne steinskreia. Og det trongs, det visste ho.
Petter fekk ikkje fliren for seg, der han sat på senggavlen oppå lofte. Det var første gongen det slo klikk. Første gongen òg, at han hadde vore så nær eit menneske at han måtte fortele eit ord for mykje. Så rausa heile helligdommen med det same. Å nei, han Anders tukta ein ikkje med ein stein. Sjøl veit kven som hjelpte han. Petter visste ikkje om nokon. Verda var både tom og snau. – Eg vil han ikkje vondt, trur eg da, sa han, da han gjekk ned og sette ut hesten. Han kom i hug Massi, og han hadde det vondt som hunden; for henne skulde ikkje Anders ha havt. Likevel var det ein stad inne i han at det levna til og dikta i hop som ein slags song:
«Såles går det: Somm messi
n19 det og somm får det.»
II
Anders låg i full fastande sømn, det var ei natt utpå seinhausten. Han låg nedi stua, og tenestfolka på lofte. Da vaknar han og synes han er ikkje åleine inne. Han ser seg i kring, og bli vâr ei som sit på senggavlen hoss han. Tanken på Solvi kryp igjenom han; han vilde gjerne ha snakka med henne, men ikkje når ho kom slik. Han smiler likevel, for dette var da skrømt, kven det så var, og det hadde han aldri set før, ikkje på så nært hold da, – ja, og ikkje er det Solvi heller, det ser han no. Han spør kven det er.
«Det er da æg. Det e a Massi.»
«He? E no du ut og fer, på den-her tia?»
«Ja, det va så månløst.
n20 – Og du søv?»
«Ja, om natta så.»
«Kem du trudd det va, da?»
«Ingen, og knaft nok det ò.»
Han hørte ho sat og strevde med anddråtten; kanskje så hadde ho sprunge i sju rædsler hit gjenom marka. Den som hadde havt seg eit brukbart ord å seie. Da hørte han det stilt og varmt imot seg gjenom halvmørkre:
«Når du alder kom åt mæg så.»
Anders tenkte lenge og tungt. Han kom til å ta borti handa hennar, ho føyde seg så villig inni hans. Men han slepte henne straks. Ho kom etter, syntes han, og så flytta han si langt unna.
«Å nei, Massi. Det får vara no. Helvgjort e ikkj så liti det hell, sa rakkarknekten. Den som hi tikji live tå ein konnå, han kann no gi sæg tia.»
Han låg no vel ikkje og tulla med det enno, at han hadde ønska ned den steinskreia?
Nei. Men han hadde no ønska ho kom lel. Og det kunde vel vera nok? Han let handa falle tungt ned på fellen: Verda var styrlaus. Ho skjeiva og slong dit ho sjøl vilde. Så kunde ein vel sette seg på ein stol og sjå på. «Ho e styrlaus, høyri du!» –
«Ja, det veit æg vel. Minders ha eg knaft kommi hit. Det meint æg du skjønna, Anders.»
Ho kom til å minnast vegen ho hadde fare, han var lang og utrivelig så det halve kunde ha vore nok, nymånen gjekk attom svarte stygge skyer, gliste fram som ei gul tann med kvart, og da vart mørkre levande og tok etter ein, – det kom for henne som ein draum at ho fór der, og attende torde ho ikkje gå, ikkje åleine, eller før det vart morgonen og verande ute for folk. Og så det at ho sat her nattens tid, og tenarane på lofte beint over henne, og Anders framfor henne som ein fiende og eit villframmandt menneske. Tanken fór over det, og tok til med sitt att.
«Han far din kjem så for meg somtid, Anders. Han står der så tydelig. – – Det va han som plaga dæg i veig – så du ranga tå dæg finnherkje. Trur du ikkj det?»
«Æg trur alder det grann æg.»
Men han tenkte på faren ei stund. Det er ei skamm, er det, at så små folk nemner så stor ein mann, tenkte han. For faren sveiv alltid i ei lys skodd for han, han var noko stort og hellig som berre hørte han til.
«Du gjer ikkj å fortel mæg noko om'n far.» sa han. – «Og finnherk skuld du ikkj vør å sei, her i huse.»
Han var ikkje Anders på Håberg, når han låg og kjente på slikt, – det var granngivelig ikesom ho hadde fingra borti eit sår –; nei, og han vart visst ikkje Anders meir heller. Det ór ein småmanns-vonskap i han; for her var det ikkje lovlig å slå.
«I den-her sengja, Massi – – i den her sengja – – du ferstår mæg vel?»
Ho gjorde det. Ho tok til seg handa att, som var ute og leita etter hans. Ho tok seg for bringa. For no tenkte han på henne, såg henne visst for seg, det kjentes slik. Han var ikkje lenger kommen enno.
Han la hovude andre vegen, snudde seg ifrå henne, slik ein sjuk ein prøver snu seg ifrå pina. Så snur han seg fram att og seier hardt:
«No ska du gang din veig.»
«Ja, men du ska lova mæg eitt. Anders – »
«Knaft nok.»
«– at du stig opp og e Anders som du hi vøri, at du prøvi å – »
«Kan du ikkj komma dæg på gonga da, menniskj! Lat mæg ikkj sjå dæg så giftarklein.»
Ho tagde litt. Ho hadde ikkje trudd det var så kleint med han lel. At han treiv etter handfeng imot henne.
«Veit du kem som løyst den steinrausa, Anders? – – Han Petter, bror din. Han fertèld mæg det sjøl.»
«Skjel mæg ikkj. Ikkj det minste granne hell!»
«Ja, men – vi må no vel bynn med live igjen, Anders? Fer det venta dem sæg tå oss.»
«Reis te Helgamess!»
«Ja men æg kjem att. Vara stø på det.»
Da hørte dei eitkvart utom veggen, eit par steg fram imot glase, ein kunde tru det var mørkre sjøl som kom stigande. Og så låg det eit andlet på ruta inn til dem. Massi hogg i handa til Anders, og han reiste seg og såg dit. Måneskova gulna fram i en gløtt milliom nattskyene. Og andlete låg svart og stilt på ruta.
«Læt mæg ikkj komma ut åt dæg,» sa Anders; og da seig styggedommen unna og vart borte.
«He he!» lo Anders; «når'n Svarterik e så nask her, koles mein du han e borti gåran' hoss de ander stakkaran' da?»
Det var no vel berre eit menneske, meinte Massi. Tru om det ikkje var han Petter?
Ja, sa Anders, da han hadde sitte litt og tenkt på eitkvart anna. – Og kvifor kunde ho ikkje ta han?
Massi smilte i mørkre, ein trygg liten smil.
«Tør du gang heim ålein no da?»
«Nei! Men du veit, æg går lel æg. – – Men æg kjem att, som sagt e.»
Og så gjekk ho.
Anders låg vaken og var med henne på vegen. No hadde ho reinane innetter, no fór ho over Litl-dalen, og no inngjenom Småskogan – no skulde ho ikkje vera mange merkerne, vilde han tru. Ho måtte over Dølbekken, det vart verste take, for der hadde ein mann gjort åt med seg i gammal tid. Ho var no ikkje noko skrôt til kvinnfolk, kva ho elles var og ikkje; ho var ei hoggtann! Så slo han seg til ro med at Petter kom og var med henne, stod vel ein stad og passa opp henne; han Petter, han var ikkje for katten. Og så let dei vel han ha fred, heretter.
Ta til med live? Ja. Hadde ikkje anna tenkt. Når hans tid kom. Men det var lenge tart enda; malli
n21 lenge òg.
Han angra så på Solvi, han trudde aldri det kunde bli annan let på tida. Og utan eit kvinnfolk i huse er mannen ingen ting.
Bli Anders som han hadde vore? sa ho. Han låg lenge og tenkte på det; eller han låg og drømte om korles det hadde vore. Det vart han aldri meir.
III
Det gjekk ikkje mange dagane, så sala Anders unghesten sin og rei til Engdalen. Det var ein rivande frisk dag med kvitskyer og haustsol; vinden sprang over reinane og sopa lauv, rennte gjenom snauskogen og susa seg glad, og fjorden gjekk i ein frøs, med kvitgul tanngar imot sola.
Nei så gu, Petter bror min, om du kan få ho Massi! sa Anders fram for seg. Nei for – du finn deg alltid eit kvinnfolk-tre å henge deg opp i. Med meg er det eit anna mål. Eg kan vel ikkje dryge stort lenger no? Eg vil ikkje bli for sein ein gong til.
Han hadde vakna tidlig i dag berre for dette her. Det var over han som ei sott å kalle. Han syntes dei var rundt i kring han og venta seg dette av han. Slik hadde det elles vore alt sea Massi var her. Det måtte vera ho som hadde spila opp auga på han; så han måtte sjå det ho såg. Ja vel, han hadde ikkje større imot det. For det gav slik merg innvortes: det var det einaste rette, det han no gjorde, – han hadde elles ikkje tvila på det. Han hadde gått og samla i hop seg dei sidste dagane, og funne at makta si, slik var det; og no jaga han på hesten så skomme valt av han; det kom ikkje ansles for han enn at det var han sjøl som sprang. Motvind var det, men han skuva på.
Han ønska han råkte Petter først, og det gjorde han; Petter stod i smia og klundra, skulde ha i stand ôl-ringen til hestgreie, og Anders kom nett framom.
Anders hoppa av hesten før han hadde stana, og han tykte ikkje det var eit kleint merke at han kom ståaende ned.
Petter såg straks at broren kom for eitkvart; han flytta huva attpå nakken og sette hendene i lomma: han hadde ikkje nokon ting han kunde miste.
Kor det stod til her i garen?
A, berre storveges.
Var ho heime?
Ja, sei da det; ho var heime ja. Sat og venta frammandfolk dagen lang; og natta med.
«Hm. Ja, det va ho æg villa råk ja. Skuld ha snakka non ord med a.»
Han heldt auga på broren heile tida, og han måtte unna med sine som vanlig. Å, Anders såg det godt, at gutdevelen kom i hug strekerne sine med steinrase; og no skulde han klå han for det. Ikkje nemne det nei, for slikt var ikkje å snakke om, men sette hælen på han så han kjente det.
«Æg tenkt det ein gong ja, at du skuld bli mann her i gåren. Og det kann du vel bli, så stor ei sål som du e; men ho Massi, ska æg sei dæg, ho må æg ha. Ka du sei om det?»
«Æg? Nei, du val no heller spør ho da.»
«Ja, for du, sjer du – – æg ska vel allti leit dæg ut ei som du e tjent med. Når du vart vaksin ein gong og la tå all ban-frasan
n22 din; og skarvstykkja. Og naar æg får områ mæg urliti».
Petter svara ikkje, men Anders såg kva han tenkte, og det var ikkje blidt.
«Ja men, du får komma i haug det, Petter, at ein tå oss må vik unna her, og da så – –. Og hus på ein ting, Petter – ka i fan va det du fann på, at du gjord laus den steinskreia? He?»
«Æg – e – villa dæg berre vel, æg. Fer æg visst da det – at du ønska det.»
«E du rettelig hemmel-hetning du da? E du mordar da, gut?»
Petter lo, liksom Anders hadde funne på noko evig trøysamt, og etterpå såg han opp og undrast at ikkje Anders lo med. Anders gjorde med eine aksla, hekta han liksom av seg – for tullfolk skal ein ikkje koste ord på – og så tok han hesten og leidde fram i garen. – Deg kann ein ikkje rekne, sa han og strauk skomloppane av hesten. – Eg legg deg til sides. Du er ubrukbar. Han kjente seg ung og lett etter dei orda.
Massi kom ut og hjelpte han med å sette inn hesten. Ho hadde set i han da han kom, så vidt at ho fekk tid til å kaste på seg eit skikkelig forklæ; det var leit ho ikkje hadde flidd seg eit grand, men det fekk vera til sea, ho var så rædd han fór før ho vann seg ut.
Nei, det var det, sa han, han hadde komme til å tenke på det: at skulde dei i hop, saa maatte det bli no snart; tida ho går, Vårherre han veit kor ho gjer av seg, men går gjer ho, og der står vi att. Og live, det skal vi no i kast med.
Massi svara ikkje, og så snur han seg tvert til henne:
«Så visst du vil som æg, Massi, så klemmi vi te. Dem vil det slik, det e æg stø på».
Massi tok og kasta høy for hesten. Ho kjente ikkje att orda sine, ho syntes Anders fortalte henne det ho aldri hadde tenkt paa før. Det skulde ha vore ansles, når han kom og fria til henne; men i grunnen var det no noko stort og for seg sjøl likevel da.
Det var jamenn ein fin hestunge det her, sa ho.
«Og no ska 'n bli dinn, Massi!»
«Ja, lova du mæg det, veit du, så kann æg ikkj sei nei,» – ho såg lyst og lenge på han. – «Men æg e ikkj ong lenger, Anders, det ska du vetta. Men fer det så – »
«Nei, nokon komeli-spellara e vi no ikkj, nokon tå oss. Men du skal sjå spell fer det.»
Han var kvitstrimut i både hår og skjegg, og andlete var ikkje det ho hadde gått med i hjarte frå ho var veikjungen; ho mintes borna ho hadde stridd med og hadde mista, og mangt anna, ho kjente seg trøytt så ho vilde svimre, no da ho skulde til att. Men det var så godt å vita at endelig ein gong var ho i den rette båten og vart med.
«Du val sjå innom døra.»
Ho gjekk føre, med lette steg, som drog Anders etter seg. Litt tynnare hadde ho vorte, alt med seg, det var einast håre som var like tjukt, men det kom no òg for han som det viktigaste; lite grand utslitt i ausyna var ho, og i måle, men når ein var god med henne, så grodde vel det til att. Ho skulde bli ei stasgjente, og ei kone som var å gå i veg med.
«Det va greinli som'n far va med aa skuva på, da æg fór hit», sa han.
Ho vart med han eit godt stykke på veg, da han skulde heim. Dei talast ved om mangt, og allting såg ansles ut for han enn det hadde gjort på lenge. Kvar liten tingen ho nemnte, voks fram for han så stor og levande, innanfrå han sjøl liksom: Skylda, som låg og venta og måtte lessast av, jorda, som han hadde svelta og pint ut, fjøshusa og same kva det var. «Og det du gjer føri, det gjer dem ette», hadde ho sagt om grannane, og slik var det. Han skulde gå føre dem ja; og ordne bygda for dem, – ho var i vanlag.
– – – – Dei heldt bryllopp siste juledagen, kyndelsmess-dagen. Og det vart som Massi hadde sagt, at den dagen kom det vakkert med folk til kirka, og dei som kom og helsa på dem, kom med heile handa, eller kva ein skulde kalle det. Massi nemnte det etersea. Dei gjorde no som dei vilde med det, sa han; men det var elles ingen ringe ting. Godt folk var noko med det likaste han råkte; det hadde han akta lite på før no.
Presten kom òg til brylloppe. Han var ingen hund på bryllopp, vart det sagt, men til Håberg måtte han no lel. Anders hadde berre bedt han så varsamt han kunde.
Andredags kvelden tog Anders til og kjente det i hovude; men han vart ikkje stort glad av det. Det kunde dei andre bli; og dei vart det. – Ein bli berre så blå vaken, sa han, det levnar opp allslags tankar og minne, og ikkje kan ein snu ryggen til dem, og ikkje kan ein greie dem ut for seg; han fann i huva og strauk av ut. Ute møter han Petter; han er full så han går frammed veggen, men han òg er like blåvaken. Han måtte få snakke med Anders! For det var noko som tyngde han så han stod mest ikkje bein. – Eg ser det der, sa Anders. – Ja, du flirer du, Anders, men live – live er ein ålvorsam ting. Eg må få seie deg det: Eg har ligge med brura di. Du får slå meg i hel, om du vil. – Og han fortalte, tett opp i andlete på broren, korles det hadde gått til. Anders merka det var sant han sa, men han kjente òg, at det var berre vondskapen som brann i han. – Stakars tosk! sa han og klappa han på aksla; og så gjekk han ifrå han. Han hadde for seg noko slikt som, at denne broren hadde far hans – og ætta hans – lagt på han; denne forgifta skulde han prøve å tåle.
«Stakkars kvinnfolkja, kor toskåt dem kann vara», mumla han, han stod midt i snøfokke og smilte. «He!»
Da han kom inn, gjekk han bort og stod framfor presten; han hadde same smilen som med han var ute.
«Du står og tenkji, du prest; støtt og stendi. Her ska du få inkvart å spekuler på: E det sko' n som e fer litin, hell e det foten som e fer stor?» – han heldt foten i vêre, synte fram brurgomsstøvlane.
Presten drog på smilen. Han reiste seg og stod breiddmed Anders.
«Jeg vil si dig takk, Anders, at du reiste dig igjen».
«Pøtt san! Tok mæg berreste ei lita kvilstund – forstod ikkj presten det da? Og no hi æg snudd ryggjen te åt det; no går æg ander vei'n. Æg må ha handbog-rom, kan du vetta, rom te å snu meg!» Han stod litt, såg ovanfrå og ned på presten. Smilen grodde fram att. – «Det e rart nok: Du veit alt i hop, du prest. Men så veit du ingen ting lel, når steinskreia går. Hm?»
«Nei,» seier presten og slær auga ned. «Du har den dybeste rett i det, Anders.»
«Rett?» Anders la henderne paa ryggen, såg eingong på presten og eingong stua rundt, der folk sat kring alle veggjene og prata og var glad; ungdommen dansa uti andre stua så det dundra og dønn. – Det måtte vera ein sterk ein mann, den presten. Når han kunde slå auga ned og seie noko slikt. Det vart lenge, det vart heile levetida, før ein annan ein nådde dit, san.
«Vil du gjæra det æg be dæg om pastor?»
«Det tror jeg næsten ja.»
«Vil du drikk ei skål med mæg, to-saman?»
«Ja. Med fornøielse endog.»
Da gjekk det som ein god engel over andlete til Anders. Slik måtte han ha vore ein gong med han var ørande ung, tenkte presten. Anders såg seg ikkje til sides på nokon ein, der han skreid fram gjenom stua med presten og ut i kammerse.
«Det e ikkj det at du e prest, pastor,» sa han da han hadde skjenkt i, «du skjønna ka æg mein?»
Presten nikka, og dei drakk ein annan til.
«Og no ska æg i kast med sjølve live da. Merkeli! Skål pastor!»
IV
Det første Anders og Massi vart vâr, no da dei var to til å sjå, var det at på Håberg måtte ein både slite og spara. For Massi var dette grei grein, ho var skapt til det, og ho var ikkje ansles vant. For Anders fall det tyngre. Han vilde helst arbeide rykk og annan, så røyken stod, og så ha tida for seg til litt av kvart; og slett ikkje var han huga på å spara, det baud han imot som riller eller surna mat. Massi hadde eit serskilt lag med han: ho opna auga på han utan han vardest det. For kvart barne som kom, sette ho ny fart i han. Fattigmanns-ungar skulde dei ikkje bli, alt anna enn det. Som du seier, Anders, la ho til. – Nei, det var no likare å sikte for høgt enn for lågt, sa han. Derfor vart kvar ein av småkarane liksom ein ny tott i makta hans. – For kvar gong det skrik ein ny ein borti senga der, bli det ein ny bardaga for meg, brukte han å seie. Dei såg attende på det sea og var lukkelige: Det tok du til med da han kom til; det fekk du i stand efter at vi hadde fått henne.
Til Juvika og faster Åsel vart det ikkje så Anders fór meir no. Han hadde ikkje større å snakke med henne om. Han syntes han var ferdig med ætta si, liksom med det han hadde levd hittil: Det hadde gått av seg sjøl, og han kom lite og ikkje i hug korles det hadde vore; det var liv, den tida det stod på, men han hadde ikkje noko med det meir. Han skulde til, no først: live det låg langt fram i blånaen enno, det var ikkje fritt for at det flytta seg unna han, men han måtte no vel ein gong nå att det. – Og for det første hadde han ungane, og dei var villige til å komma.
Odelsguten kom først, og han vart heitande Per etter farfaren. Da reiste Anders på bygda og handla hest; han måtte tene nokre dalar og gjømme unna til ny-kommingen. Åre etter fekk dei ei dotter, og henne kalla dei Gjartrud, etter morfolke. Da gav Anders seg med og sette opp kirka i grannebygda. Næste år hadde dei ei gjente att, som vart kalla Åsel etter faster Åsel i Juvika. Den vinteren gjorde Anders seg så liten at han reiste åt være på fiskja. Og da Jens kom, den andre guten, gjorde Anders det som fall han aller tyngst: han tok til med småsjøen heime, først han hadde ei stund. Om to år fekk dei tvillingar; guten døde straks, men gjenta levde for dem båe, som mora sa, og henne kalla dei Beret. – Noko nytt fann ikkje Anders å trive til, han tok berre i litt hardare; for nokre skillingar skulde borna ha, dei fekk bli så fjølgmennte dei vilde.
Han hadde ein dreng som heitte Nils, ein midalders mann, og ein det var tak i. Folk såg dem på småtråve støtt: Tidlig sommarmorgonen opp frå sjøen, hadde rodd etter seien heile natta og hadde sløgd han og hengt han opp, så var dei innom og herja i seg maten, og dermed i palinga åt neverskogen, – Nils sistpå hestlengda etter husbonden, og meir og meir rundrygga, som ein utkjørt gamp. I onnene var det slikt slag, og vinter som sommar: første sloddodasken om morgonen kom frå Håberg-låven, så var det åt skogen i lysinga eller på kveitsjøen. Dei var som vargen, sa folk.
Fleire år etter, da dei ingen venta lenger, kom det ein gut, og han kalla dei Ola. Det var røytegge, sa dei, og han tok mest live av mora; ho vart kleinhelsug i mange år etter, men gutungen vart tjukk og rund. – Dei hadde komme seg for så pass no, at Anders trong ikkje legge ut i rave for å få nokre dalar. Han tok til og såg over jorda: no kunde ho skaffe det som til skulde. Og no seig han i veg der, omtenkt og utan rykk, ein ny Anders, kunde ein seie; – og etter som borna voks til, monna det fram så ein kunde sjå det.
Da dei var vaksne, vart det velstand på Håberg. – Men kom i hug vi er mange, sa Anders med seg sjøl, – det var eitt av dei orda Massi hadde sådd i han utan han merka det. Gong og annan kunde det komma for han, at han hadde levd ein gong før, for lenge sea og eit langt anna liv, han og alle dei andre juvikingane; serlig drømte han om at han hadde gjort eitkvart storverke i lag med Ola Engdalen. Det var helst når han såg borna hadde sitt for seg. Å jau, vi var no unge i mi tid òg, kunde han seie, og auga vart ville og blanke i han. Og når han vart ferdig med dette her, med rav og slit og altslag hekkelsmakt som låg i vegen for han, – når han kom i kast med live –, så skulde her enno ein gong bli ungdom på Håberg.
Den tida Massi var sjuk, hendte det noko leit. Anders fekk barn med ei av tausene. Slikt hadde mest ikkje hendt der i bygda, det skjemte ut ein mann for levetida. Det var tyngst å gå til Massi med det. Anders angra det så han stod mest ikkje framfor henne, han kunde aldri i live ha fått fram eit ord om det, hadde det ikkje vore for det at det var så for gale. Men Massi ho visste det alt, han trong ikkje fortele det, og no først såg han kor tungsint ho hadde gått her og bore det med seg sjøl. Han møtte den rolige blå blenken i auga hennar, og kjente at ho var den sterkaste av dem to. Ho tok det ovanfrå og ned, som ho gjorde med allting: Dei skulde ha dette, det var så tillaga; og slik måtte det vel gå, når ho var kleinslig i årevis og gjenta var så vidt vakker. – Dei leigde gjenta inn i plassane ein stad, og sørgde vel for henne i alle måtar, og åre etter tok Anders henne med seg opp i bygdene og tinga henne tenest der. Barne døde for resten snart. Vårherre var god både med det og med dei andre, sa Massi. – Kva folke sa og meinte, kom Anders mindre i hug; han hadde så lite med dem. Han likte grannane godt, og dei han, han var full av skøy og gap, kom så høgmælt og trygt seglande i møtes med ein; men så frimodig såg han på folk, at det støtt vart eit steg fram imot han ein ikkje kunde ta. Des giftigare stakk dei vel i bakhanda, mange av dem; men det visste ikkje han større om, og når det aldri beit på han, dovna det snart bort i munnen på dem.
Anders hadde eit tak att enno, og så skulde han mest få tida for seg til å gå laus på eitkvart skikkelig. Dette take var å sørge for Petter. For han hadde det gått berre på skjeiven med, hittil.
Petter var ei gåte for han; og gåter likte han ikkje. Vi er to motsætninger, du og eg, pla han seie med han. Det var Petter enig i, så fult og blidt han kunde: Vi er så, ja. Og serlig eg. Han rak rundt på måling, leigde seg inn snart her, snart der, og støtt var han heimlaus og på knea. Så hadde han tatt til seg dotra etter Ola Engdalen, ho Kjersti. Det var slik ein trollunge at folke hennar ikkje såg seg syn med å ha henne. Farbroren, som hadde tatt garen, hadde elles stua full med born. Ingen kunde få til kvifor Petter tok åt seg denne ungen, han som knapt berga seg sjøl. Anders sa at slikt eit godmenne og ein tull hadde Petter vore all sin dag, han var det som anna folk aldri kunde bli. Massi tenkte sitt, men sa det ikkje: at dette hadde Petter gjort fordi han vilde dem vondt.
No kjøpte Anders eit lite rom til han; det heitte Rønningan og låg eit stykke sør for Håberg, over kleiva, og der bygde han for han og hjelpte han til med krøter.
Petter tok imot det, slik småmannen tek imot velgjerd. Han hadde vorte meir vond, des lenger ned det bar med han, og alt som gjekk han imot, skyldte han Anders for, eller lukka hans. Anders var ei pine han ikkje kunde rømme unna. Han kunde reise kor han vilde, så måtte han heimatt dit Anders var. Alt det kåte livsmote hans hadde kløvd seg, han drakk og spela kort, og song attåt, så lenge det gjekk, og dreiv så og banna innvortes og fann ut småpek å gjera Anders og andre; han tykte det var brennande skamlig og ulikt han sjøl, det drap han reint; men det elska han ikkje Anders og borna hans meir for. Kjersti hadde han vorte glad i, og det var ein merkelig ting for han å kjenne på; han heldt av det òg hoss henne, at ho var så utakksam og rangstelt, han kunde le både lenge og vel til henne. Ho var barne hans, og for hennar skyld vilde han undgå slaverie, sa han. Ho folkast for resten til med ho voks, og med tida vart ho så lettgift ei gjente som få, for vakker var ho, og litt pengar hadde ho, etter faren; – dei hadde ikkje Petter rørt, og det trudde han måtte bite Anders i hjarte. I minsto måtte no vel Vårherre sjå det.
Petter hadde elles havt ei ulukke ingen visste om. Det var ei gjente han så gjerne vilde ha havt. Kom så heim frå ferd, gjekk beinast dit og spurte etter henne, midt på lyse dagen, liksom han var Anders sjøl. – Du finn henne inni stua, sa mora og opna døra for han. Og der låg gjenta, med eit litebarn ved bryste. Det var ikkje Petter far for, men han var den første karmannen som kom dit og helsa på litlen, og da mista han huva si, etter gammal skikk. Dei vilde ikkje ha huva hans, for det var berre orde att av skikken no, men Petter la henne i vogga og gjekk berrhua heim; dei burde faa flire til han denne gongen. For det var som han Anders sa: «Såles går det, somm messi det og somm får det.» Og Anders og Vårherre måtte han vel vinne på ein gong.
Anders vida seg ut, gong for gong, og tok broren inn i seg og tålte han. For det var trøysamt at det fanns einkvan som var så langt ansles enn ein sjøl. Og ein gong måtte han vel få skikk på han òg, som på alt anna. Når han no endelig kom seg i gang.