Det er noko nesten uverkeleg over Jon Klæbos korte liv, slik det er noko merkeleg og ubestemmeleg over korleis livet hans er blitt framstilt, og korleis litt av diktinga hans fekk ein plass i den tidlege landsmålslitteraturen. Vi kunne sjølvsagt gjere det enkelt og seie at det var særlege evner, eit godt hovud, diktargåva, som slo seg fram trass umoglege føresetnader. Vi kunne sjå på Klæbos veg frå ytste utkant av landet til studiar og skrivearbeid i hovudstaden som ei klassereise som på grunn av sjukdom og død blei avbroten altfor tidleg. Vi kunne seie at ein mann som valde å vere anonym i det meste han skreiv, og som knapt var kjent som diktar for andre enn ein liten krins av studentar og målfolk, ikkje kunne vente anna enn tidleg gløymsle. Men det blei gjort heilhjarta forsøk på å samle og gje ut det meste han hadde skrive så tidleg som i 1888, og eit nytt og smalare utval – som samla landsmåltekstane – kom ti år seinare. Elles fann eit enkelt dikt og ei novelle – helst i sterkt nedkorta form – vegen til fleire lesebøker og antologiar. Klæbo var utan tvil ein av landsmålsdiktarane som skulle og måtte med i lesebøker for nynorskelevar etter at vi hadde fått jamstellingsvedtaket. Eit par tekstar blei så å seie kanoniserte ved å bli tatt opp i ei lesebok Arne Garborg og Ivar Mortensson Egnund gav ut, og ved å vere med i tidlege nynorskutgåver av Nordahl Rolfsens leseverk for folkeskulen så vel som i andre lesebøker. Ei lita samling med dikt kom i 1934 – seksti år etter at diktaren døydde. Men å finne bruk av tekstane hans seinare, er vanskeleg – anna enn i nokre få artiklar om diktaren, og ut frå lokal interesse. I forkorta utgåver (frå Garborg/Mortenson-boka) finst «Ho Dun-Sesel» og «Ho mor får lofotfolket sitt heim» på nettet – lagt ut av Ivar Aasen-tunet (http://www.aasentunet.no).

Ein liten merknad om stavemåten av namnet: Dei første tekstsamlingane hadde båe forfattarnamnet John Klæbo, og slik finst det skrive i fleire antologiar, lesebøker og liknande. Men Anton Chr. Bang brukar konsekvent Jon i Erindringer; det same gjer Ove Bakken i Håløygminne, 2, 1933 og i Dikt frå 1934, og med eit unnatak eller to, gjer alle andre som seinare har skrive om han, det same. Det må difor vere både rett og rimeleg å bruke Jon Klæbo her, utan vidare spekulasjonar.

Nokre få tekstar av Klæbo levde altså vidare gjennom fleire tiår, men i dag må ein seie at dei er gløymt og borte. Dei som først samla og tok vare på eit nokså omfattande utval av det han hadde skrive, tok også ansvaret for å skrive livshistoria til mannen. H. G. Heggtveit er det viktigaste namnet her, sjølv om ein også må nemne Klæbos fetter, Anton Chr. Bang som både skreiv eit kort forord til 1888-boka, og er innom Klæbo mange gonger i sjølvbiografien sin frå 1909, Erindringer. Ein må kunne seie at dei laga eit glansbilete av mannen, samstundes som dei vurderte forfattarskapen i høgste laget. Dessutan er diktarportrettet Heggtveit gir oss, heilt i tråd med ein tradisjonell kunstnarmyte der Klæbo blir sjuk og taper i livsens strid på grunn av at han såg med mismot på framtida for dei sakene han stridde for. Vi har med eit hagiografisk minnebilete å gjere, og det er kanskje ikkje til å undrast over når det er nære vener som teiknar biletet.

Ein må likevel ta H. G. Heggtveit på alvor og forstå teksten hans både i høve til at han var ein nær venn av Klæbo, og at han freista å fremje ein forfattarskap han sette pris på, men visste var så godt som ukjent. Det oversynet han gjev av Klæbo både som menneske og diktar, skriv seg inn i ein særeigen sjanger der det knapt kan ventast kritiske merknader. Litt uventa, men typisk for tida og for korleis målfolk ofte måtte gjere, er den biografiske skissa om Klæbo på riksmål i 1888-utgåva, medan ei nynorsk omsetjing er sett inn som etterord i samlinga med tekstar på landsmål som kom ti år etter. Ein kan berre spekulere over kvifor det blei slik, men det er sjølvsagt viktige år for framveksten og utbreiinga av landsmålet som ligg mellom dei to utgjevingane.

Ein annan viktig skilnad mellom dei to bøkene er at Klæbos fetter, Anton Chr. Bang, skreiv eit forord til første boka – og det er til og med reklamert for forordet på framsida av boka sjølv om Bang enno ikkje var blitt biskop, men berre er «Professor Dr. A. Chr. Bang». Det vesle forordet er interessant på mange måtar, både fordi det er ein autoritet og ein nær slektning som her vurderer Klæbo høgt som menneske og diktar, og fordi Bang seinare skulle skrive utførleg mellom anna om oppveksten han delte med Klæbo. Dei to ser ut til å ha vore nære venner heile livet; i alle fall er det slik Bang både i forordet frå 1888 og i Erindringer frå 1909 framstiller det. Vi skal gå nærare inn på dette litt seinare og sjå at det kanskje ikkje var fullt så enkelt.

I forordet til 1888-utgåva av Klæbos skrifter skriv A. Chr. Bang mellom anna:

Bang har skrive forordet heilt i tråd med diktarportrettet Heggtveit gjev i innleiinga, og som blir avslutta med følgjande dom:

Det som er merkeleg, er at ingen seinare har stilt spørsmål ved det første portrettet av denne unge døde diktaren, for det har trass tidleg gløymsle vore nokre spreidde bidrag som skulle sikre at han ikkje blei heilt gløymt. Det kan kome av mangel på kjeldemateriale; det har vore svært lite ein kunne finne ut om Klæbos liv utan å gå vegen om andre og sjå kven han var saman med, og kva ein frå denne fellesskapen kunne få ut om Klæbo sjølv. Ein skal kanskje heller ikkje gløyme at Klæbo var ein smålåten mann som sjeldan tok ordet i forsamlingar, og som altså skreiv det meste under mange forskjellige pennenamn, og at han med andre ord korkje var ein sentral aktør eller ein stor og produktiv diktar. Minneordet som redaktøren i Bergens Tidende – der Klæbo trykte det meste han skreiv dei to–tre siste åra av livet sitt – sette på ein måte endeleg sluttstrek for eit liv i strev og motgang, med litt framgang på diktingas område – ved å slå fast at Klæbo kunne ha blitt ein viktig mann i kampen for målsaka, og at «mann som han, vart sjeldan funnen / hjartevarm og god til grunnen» (Lofthus 1874). Ein kan seie at dette minneordet sette ein tidleg standard, som Heggtveit og Bang sementerte med det dei skreiv om Klæbo i 1888.

Dei fleste freistnadene som etter 1900 og gjennom meir enn hundre år er blitt gjort for å halde minnet om Klæbo levande, har som nemnt anten skjedd ut frå omsyn til lokal forankring (Helgeland, Hardanger), eller er grunna i den innsatsen han gjorde som ein tidleg brukar av det nye skriftspråket vårt. Det har kome lite eller inkje nytt, og hovudtrekka i det Heggtveit skreiv, er ført vidare, om ikkje som direkte avskrift, så i alle fall i same ånd. Når det gjeld kva Klæbo sto for og kva han kjempa for, er det kanskje ikkje så mykje å klage på. Det går tydeleg fram av det han skreiv at han hadde ei sterk tru på folket, og på framgang og vokster i landet vårt om vi tok vare på det beste i arven frå forfedrane. På sett og vis kan dette seiast å ha blitt godt ivaretatt og vidareført i det frilyndte ungdoms- og norskdomsarbeidet som hadde stor framgang langt inn på førre hundreåret. Klæbo hadde ei sterk kristentru og gav ofte uttrykk for at han var redd for kva som ville skje om trua blei borte, og det førte til mismot og til brot med folk han elles såg opp til når det galdt målsak eller større politiske saker i landet vårt. Men det tok ikkje livet av han, og han dikta kanskje meir på minnet om «mor og heim» enn dei sakene han kjempa for. Så sjølv om det er forvitneleg at Kristoffer Uppdal kallar ein av sine «Håløygske sonettar» for «John Klæbo», er forståinga av kva som ligg bak diktinga til Klæbo, og kva som knekte han, på innfløkt vis samanfallande med den vi har sett hos Bang og Heggtveit. Det er òg vanskeleg å sjå korleis biletbruken i sonetten faktisk kan vise tilbake til Klæbos dikting, men sjølve det faktum at Uppdal valde seg Klæbo for ein av sonettane, seier litt om plassen han trass alt hadde i landsmålsdiktinga – ei kort stund.

Det einaste «nye» som eigentleg har kome fram etter 1900 er noko av det Ove Bakken henta fram og trykte i eit nummer av Håløygminne i 1933. Det gjeld den fine forteljinga om Klæbos år i Hardanger, og i litt mindre grad den heller tynne skildringa av Klæbos fødestad, Glein. Båe tekstane er tatt med som «ekstramateriale» til slutt i denne tekstsamlinga, saman med minneordet til Lofthus. Det Ove Bakken sjølv hadde å seie om Klæbo både i Håløygminne og i forordet til den vesle samlinga med Klæbodikt han gav ut (Bakken 1934), er heilt ut i tråd med dei tidlegaste minneteikningane. Andre, mindre bidrag om Klæbos liv og virke – til dømes av Ole Løkås, Halldor O. Opedal, Hans H. Skei og Johannes Gjerdåker (sjå litteraturlista) – kjem sjeldan vekk frå dei enkle sanningane som dei har frå Heggtveit og frå Klæbos eigne tekstar. At Klæbo blir nemnt i ei bok som Det nynorske skriftlivet (Stegane 1987), skulle vel eigentleg berre mangle, men det er eine og åleine Klæbos frykt for at målfolka var i ferd med å grave vekk grunnen under kristendommen som blir tatt opp. Frykta var ikkje grunnlaus på 1870-talet, men dette endra seg til det betre seinare – ikkje minst på grunn av Blix og den rolla han kom til å spele på fleire område.

Spørsmålet ein må stille seg, er om det let seg gjere å finne ut meir om livet både i det ytre og indre – korleis han levde, og kva han gjorde, men også kva han tenkte, ønskte, vona, drømte om. I tillegg til det materialet eg har nemnt ovafor og Klæbos eigne skrifter, er det særleg dei mange breva frå Klæbo til Anton Chr. Bang som kan tene til å kaste nytt lys over mange ting i livet hans gjennom dei ti siste leveåra, slik nokre få brev til andre også kan gje eit bidrag. Her står eg i stor gjeld til Anders Aschim som har skrive den strålande biografien om Elias Blix, Ein betre vår ein gong (2008). Aschim kom borti mange «bipersonar» i Blix sitt liv. Mange av dei var bondestudentar frå Nordland i Kristiania. Ein av dei var Jon Klæbo, og eg har fått lese ting han har skrive om nordlandsstudentane i Christiania på 1860-talet, sjølv om eg her berre så vidt er innom nokre av dei fordi Klæbo kjende dei eller hadde med dei å gjere.

Men lat det samstundes vere klårt at eg ikkje tar sikte på ein heildekkande biografi på grunnlag av nytt kjeldemateriale. Eg ser det berre som rett og rimeleg å utvide, nyansere og problematisere det vi så langt har visst om Jon Klæbo, og har elles – via breva – vore så heldig at eg har kunne føre prov for at Klæbo har skrive fleire tekstar vi før ikkje visste var av han.

Denne utgåva av dikt og forteljingar skrivne av Jon Klæbo inneheld berre tekstar som klårt og tydeleg har forankring i nordlandsk natur, vêrlag, lynne og folkeliv. Det er den viktigaste og beste delen av Klæbos skjønnlitterære forfattarskap som her er samla. Ei rad med høvesdikt og eit par korte forteljingar utan nordnorsk bakgrunn er utelatne. Det same gjeld heile sakprosaforfattarskapen som i sum er mange gonger større enn alle dikta og forteljingane.

Eg har halde meg til dikt og forteljingar, sjølv om nokre brev frå Nordland og Lofoten kanskje utgjer ein litt annan sjanger. Bortsett frå nokre dikt som er på riksmål, er alle tekstane skrivne om til moderne nynorsk. Vanskelege ord og vendingar er ikkje forklårte, men sjølve moderniseringa skulle gjere alle tekstane lette å lese – mellom anna fordi eg har bytt ut gamle nemningar og uttrykk som ville ha vore ukjende i dag.

Utgåva er då sjølvsagt heller ikkje ei tekstkritisk eller vitskapleg utgåve når det gjeld Klæbo-tekstane, og det har heller aldri vore meininga å lage ei slik utgåve. Skal vi ta vare på og hugse noko av det beste han let etter seg, må det gjerast tilgjengeleg for lesarar i dag.

På den andre sida kan ein kanskje nemne at oversynet over Klæbo-resepsjonen og over diktarens biografi og livsverk, fører saman meir detaljert kunnskap om denne mannen enn det som har vore gjort før, og at alt her bygger på kritisk bruk av kjelder som i all hovudsak ikkje har vore nytta før.

I utvalet som følgjer, ligg altså vekta heilt ut på det som eg trur er best og mest verdt å ta vare på i dag – dikta og forteljingane hans med emne frå Nordland. La oss sjå litt nærmare på dikta som er med i utvalet.

Tone: Danmark deiligst Vang og Vænge

Trykt særskilt; våren 1866.

Tone: Fjeldbyggen akter på tiden

Utrykt. Frå 1867.

Adressebladet, jan. 1867.

Adressebladte, våren 1868

Dagbladet, 27.11.1869

Svein Urædd, 7. juli 1869

«Borte frå heimen» er òg blitt kalla «Glein-songen» – men då er færre strofer tatt i bruk og rekkefølgja er ei anna:

(etter forfattaren si handskrift, jula 1871)

(med Landstads salmebok)

Adressebladet, våren 1871.

Juledag 1871

Utrykt; frå jula 1871.

Gamle Olav var nettopp komen seg utom døra og stod og såg seg om, med kvart opp i vêret, med kvart ut på sjøen. Han hadde utrorshyret på – ikkje skinnstakk og skinnbrok for det var då berre klåre godvêret. Med det same kom son hans ifrå skotet med eit fange ved på armen. «Du er vel mota på å vere med etter seien?» sa faren. Ein sorgtung smil arbeidde seg fram over dei vêrharde kinna og den alvorsame panna letta liksom på seg; eit par glansfulle augo følgde med underleg glede han som inn fór. Det var den yngste sonen hans. Dei andre hadde drege kvar sin veg; den eldste blei i Vestfjorden første vinteren han gjekk for full kar; den andre hadde bygsla seg ein liten gard i grannegjeldet nokre mil borte; han hadde slite mykje vondt til værs og sjukna noko til på det siste; den tredje sonen, slik ein emneleg ferm kar, var segla den hausten, jekta strauk med på Stadshavet. Der låg no han. Det skar sårt i hjarta på faren då han fekk den støyten; midt i dei beste år kvitna det kring den sterke skallen. Men eit nytt lys tok til å tore og skine inn i livet hans då vesleglunten syntest emne seg så godt til. Kvar gong han fekk ny hjelp av denne framvokstringen som såg så kvat og gagnleg ut, letta det som ein tung stein frå bringa, og med kjærleiken som drog dogg av den såraste sorg og solskin av den veksande livsvon, kom det mot og hugnad inn i hjarta hans; det var just som han ville ha tak i livsens strev og strid på nytt lag. Då dei hadde skuva ut her før lofotferda og stod med kistemat i handa og tårer i auga, då såg folk at han Olav tok kring halsen på glunten sin, og det sa vesle Nils sidan at faren ei lang stund ikkje fekk ordet opp, men så hadde han sagt: «Til vinteren, Nils, skal du vere lofotmann – Vårherre hjelpe oss, barnet mitt!» I Lofoten vart det eit skrapfiske, han Olav drog på Finnmarka; det gjekk kleint der òg; men midt under det ulønnsame arbeidet var gleda med; det kunne dei vite av breva han sende heim. Etter heimkoma vart det beint på ein annan måte. Han bar på noko tungt med seg sjølv som ingen visste om, og lite og ikkje var det ord i han. Sorg og hugtyngsle drog som svarte skyer over gleda i huset. Verre vart det òg etter ein liten tur uti øyane. Tankane stridde med otte og tungsinn; men ikkje ville han leggje tyngsla si på nokon, og ingen våga seg til å beine inn i det innvigde rommet der han no sto. Det var liksom tatt bort ei bru mellom faren i huset og dei næraste. Men dette gnog seg inn på det lykkelege huslivet som stod så fint i vokster; mangt og mykje tok til å bleikne. Særleg var det vondt åt sonen som berre hadde stunda på den dagen og timen faren kunne kome heim så han fekk leggje si glede og si gjerning saman med faren si. Då han såg korleis det bar til med nye sorger, tok han seg til å arbeide faren til lags i alt det som han kunne tru låg i hugen hans. Han var meint på å kome seg så hardt innpå farshjarta at det ikkje kunne stengje lenger – og då skulle vel skodda lette.

Då glunten høyrte om utror, vart han snar inn gjennom døra, for det var den tingen han helst ville vere med på. Han såg i glaset at faren rusla ned over bakken med kyla på nakken, og då snøgga han seg og sterta støvlane på det meste han vann. Mor hans som sat ved rokken, såg gleda hans då han kom leggjande inn, og ho visste kva som no var tids. «Skal du no vere sjømann? Berre de fekk noko til å skjere i gryta! Langferda hans Olav hyrte seg kleint i år, og dei stakkars skillingane han hadde med heim, skikka han med hauststemna til å få ei tønne mat eller to til vinters. Heime er ikkje berging og inkje elles å tene – nei var det likt seg, og ei snelle sildgarnstråd om dagen ifall eg no fekk så mykje frå meg – kjære velsigne deg, det er ikkje noko åt eit heilt hus. – Ja, vår Herre vere med dokker!» la ho til for no var han Nils ferdig med si tilhyring og glei ut av døra med eit farvel til henne som heime sat.

Nede ved færingen stod faren og stelte med årer og seitrøer, og snart var Nils der òg. – «Ta kniven der og sjå til å finn oss beite av den ferskaste longa bortunder skjå-tilet». – Det var sagt med så tungt eit drag at det skar sårt inn i det glade barnehjarta. «Kva er det då som gjer så ilt i hjarta hans far! Var det berre som i fjor!» tenkte glunten medan han var av stad og gjorde det han var tilsett. – «Ta du i etterkeipen og hald beint, så skal eg skuva», – og ned gjennom fjæra bar det som det var smurt; det var lunnar heile vegen. Snart var dei utpå, Nils frami, faren atti. «Sjå der, dei er lettare å ro med desse årene, legg dei i hamlebandet framme», sa Olav og langa etterårene til sonen.

Dei rodde ut gjennom vika og skulle på Skallen, men det var eit godt stykke dit, først frammed landet og sidan bort på fjorden. Det var just ein fin dag; fjorden låg så stavande still – berre som ein einaste smil. Nokre kalelengder frå landet strauk det ein stor grå straumkvervel inn igjennom; han hadde det tungt med alt han drog og drassa på, som sjøkalv, tang, busker og anna skrot. Straumen bar inn for sjøen var i fløande, og så visste Nils dei skulle halde seg ved land. Ingen ting vart sagt; alt låg så stilt og fredeleg. Sudraget og straumbåra spela sin gamle slått opp etter berg og steinar; av og til svinga ei terne seg tett framom båten, gjorde så stopp opp i vêret og tok skottmål på morten, men skratta og storskjelte då ho skaut nedi vatnet med heile kroppen og endå ikkje fekk noko for sitt bry.

På neset lenger framme hadde ein stor vase med ærfugl krabba seg opp og sat der og kosa seg i solskinet. Det vanta ikkje vonde ord i dette følgjet då båten kom, for då laut alle til havs og unna, og mange hadde ungane sine å dragast med. Nils såg bort i flokken, det var ikkje glede som følgde auget, for slik ein stor vase ærfugl innmed land var ikkje godt merke; godvêret vart ikkje lenge ståande. Gamlingen kasta òg auget bort i e-gavlen; men gav seg ikkje mykje om det; synet hans hadde ikkje så godt for å leite hit og dit; dei såre tankane hadde for stor makt. Når han stundom skaut auga ifrå seg, bar det jamt inn gjennom stranda til han stansa attved det torvtekte huset som dei nettopp kom frå. Og det såg rett vakkert ut der inne i vika no. Vardhaugen som stod og heldt vestavinden unna, hadde noko til fin let av all den solglansen som lyste ned over lyngen, mingleriset (fjellrapen) og småkjerra, framanfor strauk den brune myra med fine torvseter ned til fjorden; men rett som ho skulle i hallinga, letta dei harde bergnakkane og hamrane på seg og ville enno, før det bar til havs, byggje ein liten mur kring den smale vika som kunne gje livd og logn når stormen rauk utpå. Det var eit hardt lende; men harde hender hadde òg tatt tak; i kvar ei grop og søkk imellom gråberget skein det fram ein åkerflekk, ein liten potetflekk eller eit engstykke. Og her midt i striden mellom dei bergfaste rabbane og det drepande havet hadde den vesle heimen klengt seg inn, med bøn om å få vere i lag med og leggje menneskelivets signande stilla inn i den stormande villskapen. Ikkje eit einaste hus kunne tale om strid og siger og fred så som dette; ingen herregard eller kongsgard kunne bere strålen med slik ein glans som denne heimstaden. – Gamle Olav drog ein tung sukk. Dette synet hadde han levd med ifrå han var ein tomme lang, fagert tyktest det han støtt og stadig – helst kvar gongen han gav lofotbåten segl og la stamnen mot den verste våden med den største saknad og lengt etter dei som hjarta kunne stø seg til når livet var som tyngst å ta – endå fagrare kvar gongen han retta seg høgt opp frå den harde tofta og det lengtande auget nådde gjennom vårens morgonstrålar fram til den jordflekken som var den kjæraste i heile verda; men – så fagert som no hadde det aldri vore. Han kunne ikkje sjølv rå med det, otten slo seg meir og meir fram: det vart mest som tvillaust at han snart skulle leggje volen for den siste gongen, kanskje lenge før vesleglunten var god til å setje seg i rommet hans. Skulle då ingen bere livsgjerninga hans fram! Skulle ho jordast og hans næraste armast! Å Herre Gud!

Det siste ordet kom så høgt fram at Nils måtte høyre det, men gamlen ville halde barnet sitt borte frå det han sjølv sat i; han liksom kvakk i og rådde med seg, heldt opp årene og såg fram. Dei hadde no alt kome seg så langt utmed landet at det var tid til å kome seg utpå. «Han er oppe, ser eg», sa faren, just som han tok til med roren att, og no måtte glunten òg sjå bortpå. Jau, det var så tjukt med måse at ein snautt nok kunne sjå den klåre himmel. «Eg gruar for det at han ikkje vil ta i; det er slik ei lei åte han har». Nils kunne no ikkje seie noko til dette, og nokon ny prat hadde han ikkje hjarte å kome med, og så vart det ikkje fleire ord. Snart var dei bortmed Skallen, og Olav la seg til, sette godt beite på, tøygde messingstrengen bein, kasta onglane ut og feste trøene under setet. Måsen låg no eit stort flak og andøvde imot straumen. Båten svinga igjennom, att og fram, men dei fekk ikkje letta på ei trøe. Ei god stund var det stilt; men så skvatt ein seing opp: «Gillak» og utover, og så heile vasen etter, med skriking og kasting og hiving; seien var oppe. Båtfolket var ikkje seine etter, og dei kom vel midt oppi seidørja; det kokte, det putra just som i ei potetgryte; men at han tok i – nei, det var fritt. Atter og atter snudde dei. Olav tok ei trøe i kvar hand og prøvde på å pote, men han gjorde ikkje så mykje som å kjenne han. Såleis gav dei på eit par timar. Då sa han Olav: «Å – nei, det er vel best å snu mot land; her er ikkje morten å få». Dermed tok han taumane inn, snara dei kring trøene og tok til på heimturen.

Å dra til land frå ein fiskeplass er så moteleg som nokon ting når ein berre ikkje gjekk rein, men fekk noko lite for umaken. Det er ei stund full av fagnad og glede, både for utrorskarane og heimfolket når ein kjem balande opp over sjøbakken med ei god kyle eller vole; dermed veks elsken til desse nakne hardlendte strender og til det rike havet som stundom kan vere så gåvmildt, men stundom er påhaldande og ofte så krasande. Nordlendingen kjenner mykje godt til at denne vennen hans ikkje så sjeldan er i ulage og må takast på ymse måtar. Derfor lyt han frå barnalderen ha god skule og lære seg til å stri med sjøbord og aldesting (bølgjestøyt) og ri på brimhestane, alltid halde ut og aldri sjå det ulikt om det så er svart veke etter veke. Det er harmeleg å snu heim utan eit bein i båten; men morgonen etter står motet og hugen opp like friske rett som bukkane hans Tor.

Det gjekk ikkje fort inn i gjennom med dei som hadde vore etter seien. Heime var det lite å ta til, og på sjøen hadde dei vore midt oppe i slik ein rikdom – var det ikkje harmeleg! Olav tagde still, og dei tunge tankane hans hadde atter vald – det kunne ein sjå på åredraget. Han Nils tok no ikkje kvast i han heller, for han hadde no sine tankar å bala med, han òg. Det var både hyggje og hå på denne glunten, og alt som var, måtte han stire på. Fælt så underleg tykte han det var at faren kunne sjå motlaus og sorgfull ut, så stilt og vakkert det no var i kveldinga. Ut og vestover var bakken på og skaut seg lenger opp, og med sola skulle til og gå sige ned i denne skybakken, drog det slikt eit fagert skin frampå åsane og haugane at ein ikkje kan seie det. Alt saman var så klårt og tydeleg, og på fjorden spegla det seg så at det såg ut som den gamle færingen skulle fare fram både over jord og himmel, og bakkane og hamrane som seig attom båten var så fine der nede at Nils syntest det var stor synd å stikke årebladet ned og gjere skade på alt dette. På den andre sida av fjorden skar det store tindar til vers – mange hundre famnar beint opp. Dei var ikkje så langt borte, så ei og innpå to mil; men no i dette kveldslyset var det greinleg som dei var på og dra sin veg. Ja, dei var visst alt på langferda – det var eit kjekt lauparlag, stolte kameratbåtar. Sjå der strauk han Jakob i Dragøyen – det var just mastetoppen hans, så høg og smiten opp og med kvit fløy; der legg han Knut i Nordvågen til med takkelvant og det bleikbarka lauparseglet; men atterst kjem han Per i Ulvikjen med den første kloa til bords. Ja – ja, far vel! «Til vinteren, Nils, skal du vere lofotmann!» – Og no var han alt langt, langt inni den kjæraste draumen sin. Desse tankane var som ihopvaksne med den beste gleda hans, og det glade hjartet finn seg støtt ein god tone som eig den klangen det ber på. Han visste ikkje sjølv om det, men no var han alt på med å syngje.

Olav høyrde at sonen hadde ei vise for seg. Sjølv hadde han eit godt mål å syngje med, og alltid var han huga både å høyre på ein god songar og å gje ein stubbe med i laget. På lofotvegen trøydde han mang ei stund bort på den måten, og om kveldane var det jamt spurlag etter visene hans Olav. Når det var bryllaup nokon stad i sokna, vart han jamt henta til å vere husbond; å stelle med mat og skjenk var mang ein visst vel så hag og hendt til; men å syngje bruresongen, nei, der kom ingen på hans snøre. I kvar likbåt som drog kyrkjevegen var han med, og alle som budde ned ved fjorden, var då ute og høyrte på når «Gamle-Olav» sendte opp det siste farvel frå den bortseglande. Når dei fór om ein gard, og han tok i den gravsongen: «O, Verden hav du da god natt», så kjente kvar og ein på seg at slik som den sterke røysta drog fram i denne sorgfulle, gråttunge salmetonen, trillande som sommarbåra og stigande opp så lys og levande, men atter dragande seg stilt og mest sukkande og gråtande ned – så var det òg med vegen her i livet; men den fulle klangen som bar songen så traust og så høgt over sjø og land, det var den sterke trua som ber når allting brest.

Den visa glunten heldt på med var både ny og fager; henne hadde han ikkje lært heime, det skjøna han Olav straks; men just dermed kom tanken hans inn på ei ny lei. «Kva er det for ein song du er på med?» – «Å – det var no ein eg song på skulen i vår, og på lensberget fekk eg handla han til meg for eit par skilling». – «Det var ein stands tone, høyrdest det ut til. Du får syngje høgt så eg kan høyre betre på». Og no lét det bortover fjorden som låg og lydde:

Alle versa rann så vakkert ut i den stille kvelden, og så kom slutten:

No snudde gamlingen seg i rommet og sette seg til å hamle. Den nye songen hadde liksom med ein gong sett eld på den gamle songarhugen hans. «Det var vel song, det! Eg må seie som vefsningen sa i Bergen, når det ikkje er Herr Petter-dikt, så bryr eg meg ikkje noko om det; men slik ein tone og slike ord som dette var, har eg no mest aldri høyrt. Det er no ein sørlending som har dikta han, det er greitt, ser du; men det er dei same orda på lag som nordlendingen har, berre ein litt annan sving på. Sørlandsmålet er lett å skjøne. Og så høver denne songen så godt på folket og landet her at han må ha vore i Nordland ei lang æva han som skreiv, for slike bakkar utmed havet og slik ein ruskut sjø og slike lyse netter finst det ingen stad i heile verda. Eg har ein song heime som du skal få; men han kjem no ikkje åt den der som du song. Ja, den skal vi just ta med til vinteren. Nordlendingen har eit hardt liv, og han treng nettopp til det som vakkert er, men det må eg seie, noko fagrare kan han visst aldri få. Du skal sjå det skal bli glede i bu og båt, i ferd og fiske, når nordlendingen får kjenning på den songen der. Det er reint utruleg kor stor ei makt ein god song kan ha. Ja, den stubben der vil eg lære, Nils, og ifall eg ikkje vart med deg, så skal du syngje den om kveldane og når som det elles er høveleg.»

Dermed tagde han med ein gong. Den siste tanken seig nedover bringa hans og gjorde ende på praten. Men Nils tyktest no vere faren så nær at han måtte prøve å halde i, kor det så gjekk. «Ja – kvifor skulle du ikkje bli med? Eg skal då vel ro på same båten?» «Å ja, det var meininga det, men ser du, det kan gå så ymist til», svara gamlingen, og dermed var det stilt atter ei god stund. Glunten såg at faren laga på noko og ville ha det fram, og så sat han og venta. Endeleg så tok han Olav seg på tak og kom: «Det var ein ting eg skulle spurt deg om: Kven var det som såg det lyset bortpå fjorden? Det var vel ikkje du?» «Å – det! Eg hadde så nær gløymt det reint bort; nei, det var ho Sigrid utpå Masterøyen; ein kveld her i vår hadde ho og glunten hans Lars vore etter tare, og då dei la åt og skulle bere opp i mørkninga, såg kjerringa to gonger eit blått lys, sa ho. Du veit kor glad ho er å fare med slikt task og leggje alt saman til ei stor uheppe. Det var vel ein fartymann som hadde lys i vengen. Likeeins var det nett i vinter. Det var ein kveld i fasta, ho mor og eg sat med arbeidet inne; kov og dam var det ute. Og rett som det var kom det noko på glaset. Ho mor visste ikkje si arme råd; ikkje våga ho seg åt fjøset å viska, og ikkje fekk eg sleppe frå henne. Dagen etter fann eg i skavlen attmed glaset ein teistunge som uvêret hadde piska opp over sjøbakken. Men då ho Sigrid kom hit, då skal du tru ho fekk det til; snart visste heile soknet det at ein feigdefugl hadde vore her. Langt om lenge fekk eg henne mor av denne trua, og når andre folk no prata om dette her, så lyt eg berre glise», men då han såg det sorgfulle andletet beint imot seg, så strauk det trøysame bort. Faren hadde før høyrt dette sånn på laus hand. Det hadde lagt seg i hop med ein tung otte han hadde bore heim med seg. No tyktest han ha større visse, og kva dette skulle tyde var ikkje vanskeleg å vite. «Eit farty! – så hadde dei vel sett det nordpå eller sørpå mens det var lyst. Og fuglen! – så mang ein gong landvindsrokk, men aldri slik ein kjeft på glaset før». Så tenkte gamlen; men til sonen sa han: «Kanskje det er som du seier; best var det!»

Med det same la dei opp i støa; båten vart brynt eit stykke opp, fekk ein bordbakke under biten, og han Nils la festet kring storsteinen. Han kjente no til kvifor faren hadde det så tungt. Det kunne vel ikkje vere anna enn sludder, og han undra seg på korleis faren kunne bere seg åt med å setje lit til slikt noko. Men han kjente det, og at han var altfor liten til å gje faren rettleiing. Berre ein einaste kunne lyse opp, det visste han. Det var då ein ting likevel som han òg kunne gjere: «Det er reint utruleg kor mykje godt det følgjer med ein god song», hadde faren nettopp sagt. Skulle han ikkje ha ein stubbe som kunne høve? Jau, det var ein som presten sjølv kvar preikesøndag måtte setje i med først – som var for god for klokkaren. Han Olav let att skjåen og gjekk i make opp over bakken. Nokre fot attanfor kom sonen stullande; han hadde funne tonen; dei svingar og triller som gamalklokkaren og presten heldt så av, kom han òg på. Han tenkte på den tyngsla som faren bar, og på vår Herre som hadde bore den tyngste børa, og så kom det som ei ny tidend til det sorgfulle hjartet: «Aleneste Gud i Himmerig være Lov og Pris for al din Naade».

På dørhella sto faren og venta. Det var ein inderleg kjærleg smil som drog sonen imot. «Du må ikkje bli så langt etter». «Å nei, eg kjem no, eg òg».

Flokken med ærfugl var ein god spåmann. Eit par dagar etter rauk det opp med uvêret. Det kom uta- og vestafrå slik ein alt kunne merke på draget den kvelden. Så lenge det sto på var det ei hard kule. Utror var det slettest ikkje å tenkje på; det var nett så mykje at folk kunne herda ut og sette inn eller gjere fast båtane og sjå etter husa. Endå det var høgste sumardagen lei det langt fram i veka før det tok å rive i han og klårne, men so spakna han då så smått, og det kunne no snart verte tanke om å kome på sjøen. Det var likevel ikkje å haste med, det er greitt, for sjøborden var så strid at når ein kom oppå haugen, var det berre som å sjå kvite segl opp over berg og strender, kvar ein grunn og bø gjekk; ja, Skallen var ikkje trygg han heller. Og medan bakken stod så svart vestover, var det ikkje godt å kome ut. Så kunne han òg så lett springe til med han. Sidan han slo i, hadde det vore einkvan sjølvtredjemann på seksring vestpå, og dei hadde dratt mykje sei. Han Olav fekk vite om dette av gangande folk, og endå meir var han huga på utroren – berre han hadde vore godt mennt!

Laurdagen kom. Han hadde letta noko lite vesti, og så spak var han at han godt var roande; ein åleinemann kunne vel òg balke seg utover. Olav sto nedpå bakken og såg utpå. Sjøburden var ikkje så grov som før; men det var ikkje stort han hadde gitt seg. Slik ein fin regnyr var det, òg – her kom ein færing strevande over vika, og det gjekk fort. Nei, i dag var det ikkje tid å liggje inne og røyte seg. Dermed snudde han opp til gards.

Han Nils sat med eit garnband og batt då faren lét opp døra. «I dag er han farande, og godt seivêr er det», sa han. Glunten kjente godt til at dette var det same som å spørje om han hadde hug til å ro ut. «Ja», sa han, «eg vil gjerne vere med, berre du ser det likt», og no var nåla snart fastsett, bandet hengt opp og støvlane framme. Gamlen gløtta ut i kjøkkenet: «Kan du stikke ei kakesnei eller ein annan matbit i handa på glunten? Han kan bli svang når det lid frampå». – «Kjære Olav, er det ikkje noko dristig å leggje på Skallen i dag?» svara kjerringa. «Du må ikkje ta slik ut at de ikkje kjem tilbake». – «Å – nei, eg trur no ikkje så gale. Det er bra vêr i dag og livd fram med landet. No just var det ein sjølvannan mann som strauk av stad».

Dei var tidleg på han i dag, og det gjorde dei rett i, for han var slettes ikkje til å tru, og så er det no alltid best å ha dagen med seg. Den tillaging dei skulle gjere, hadde dei snåpt ifrå seg. Som vanleg var, gjekk det stilt; dei bruka ikkje mange orda. Far og son gjekk i breidd nedover bakken, og kona følgde eit stykke på vegen for ho hadde som ein otte i seg. «Du ser at det er som eg sa, det er godt utrorsvêr i dag», sa mannen då ho var på veg til å snu heim. – «Ja – ja, men sjå dokker berre for», sa ho, «du veit eg sit no åleine heime». – «Du skal ikkje be om det. Med Guds hjelp så skal vi nok kome både att og fram som så mang ein gong. Er hans tid og time komen, så er vi no alle i hans vald». Den lise som låg i desse orda, kom godt med. Då ho hadde sagt farvel med utrorsfolket og gjekk tilbake, var ho lettare om hjartet. Det var så mange ting som i det siste hadde skremt henne så reint opp, stakkar, at når folket skulle ut i ein færing tok redsla henne straks. Og av eit kvinnfolk var ikkje anna ventande. I den siste veka hadde han Olav liksom kvikna noko til; han hadde då prata om mange ting, særleg med han Nils; når han stulla med arbeidet sitt, hadde han sunge nokre av dei gamle songane sine: «Fjellbyggen agter paa Tiden» og andre, og så var det kome større mildskap over det sorgtunge andletet. Bra var det endå ikkje – langt ifrå; men ho trudde no visst det skulle beinke seg, og dei siste orda hans i stad gav henne godt mot. Ho gjorde ifrå seg ute og sette seg glad til rokken og spann på snella si til det drog fram på dagen og utrorsmennene skulle kome heim.

Det gjekk noko seigt med gammalfæringen i dag, men det drog då fram, og han bar seg ikkje så kleint. Javisst banka han tungt ned på all denne raklebåra som storm og straum hadde rota opp. Det var tunge daskar og bløyting, men gamlen hadde sjølv sett seg i framrommet og tok den verste støyten på seg; båten låg traust for og eit handfast åretak kilte han fram gjennom sjøen. – Dei som sat med årene hadde ikkje noko å seie no; det var stilt i båten. Berre den ting å halde eit godt åredrag i androren krev både sans og samling, og ein klein kar er det som har mykje å snakke om når det røyner på i roing eller sigling. Den uskikken vil nordlendingen ikkje vite om.

«Det er vel tid å bytte rom no», sa faren då dei var komne utåt. «Vi får lage oss til å ta imot han; dei drar han friskt framom no». – Så fekk han Nils framårene. Det var ikkje arbeid åt slik ein glunt å dra sei, og her var det reint urådeleg, for han var stor ved Skallen i år – klumpsei mest alt i hop. Han fekk heller ro det vesle han vann. Orka han strekkje taumane, var det bra; kunne han berre andøve, så måtte det vere bra det òg. – Snart var bunaden i god stand, og etterårene ute. Med nokre drag var dei vest ved den andre båten. Jau, det var ikkje verst om det; han visste ikkje ordet av før den eine trøa etter den andre stod som ein klave. Glunten rodde som ein kar, og sei etter sei fór spralande inn over båtripa.

På vestsida var det særleg dei fekk tak på han. Men her var det ikkje godt å kome innåt, for bølgja gjekk så stor og feit, og kvar gong ho la opp over grunnen, gjorde ho seg så høg og kaut som åsar og fjell. Braut – nei, det gjorde ho ikkje, det vart med tilbeininga. Lite rimeleg var det òg at det skulle bryte på så djupt vatn og ikkje verre vêr. Den andre båten heldt seg godt inn åt Skallen, og det merktes snart, som ein og kvar burde vite, at seien tok betre i di nærare dei slong innpå bruna. Han Olav såg seg godt for denne gongen som elles, for varsam hadde han stadig vore, det var synd anna å seie; men han trong no ikkje halde seg lenger utpå enn andre folk. Ein vil no jamt vere der som det er berging å få. Og han fekk då rett for umaken. Det var greinleg moteleg å vere sjømann i dag.

Då det lei fram til middagsleite, snudde den andre båten i land; dei skulle visst heim med fersk fisk til middags. Men han Olav ville endå halde på han ei stund. Med draginga gjekk det like friskt, og det vart vel ikkje snåpt å råke seien i så godt eit lag, i solskinnsvêr vart det no ikkje så. Han tykte det var råd til å gje seg god tid og gjorde nokre snuingar att og fram. Med sjøen og bølgjene var det så på lag som før; lagt seg hadde han no ikkje; heller var det så at han smått skaut i med det. Men slikt hadde gamlen ikkje tid til å anse; han hadde trøer og årer, han, og der måtte tanken vere med. Glunten frami syntest liksom å kjenne det på seg; men han var ikkje stø på det og snakka ikkje om det. Ein blink sat han og stussa på dette; med det same fekk han sjå ein brottsjø vestpå, og no måtte han seie frå: «Far, eg trur vi må ha oss lenger utpå, for det kjem ei trollbåre leggjande». – «Å, ho bryt no vel av seg før ho når hit», sa faren og såg vestover. «Men vi kan gjere som du seier, for det er nok best, ser det ut til». – Men det tok tid, det med, og just i snuinga bar han i ein sei, og den måtte takast, så det drygde endå lenger. Då han så hadde tatt årene igjen og skulle med nokre kvasse tak kome seg unna, merkte han først at her vart anna av. I mellomstunda hadde ho brote andre gongen, og no støypte ho seg opp imot grunnen. Den stakkars færingen hadde kome seg ned i dalen og beinte opp mot dette vassfjellet. Rett framfor grunnen hadde ho gjort som ein stans; her ville ho ta seg på tak før ho la av stad tredje gongen, og no drog ho alt saman til seg med ei fælande makt. Dalen framanfor grov seg så djup, så djup, og den lange veggen voks brattare og brattare i vêret; ho hauga og toppa seg meir og meir; det auka og rauka seg taggar og tindar opp og opp, og i glupande villskap med blåsing og frøsing tulla ho seg i hop og kasta seg ned i si eiga grav. Det var ein smell så hard som heile verda skulle ramle ned. Eit ytterflak kom så hivande tilbake, og dermed var det stilt som på den innvigde kyrkjegarden. Ho hadde gjort det ho skulle; ho hadde slått seg sjølv i knas, men ho hadde òg gøymt ein utav Nordlands beste søner i den våte grava med tang og tare over dei bleike andletsdrag.

Dei som hadde snudd heim, fekk sjå det fæle brotet, og då ingen båt var å sjå etterpå, kunne ein og kvar vite at ulykka var ute. Det var friske karar, og med nokre kjappe tak var dei der borte. No var det så blankt og stilt som det ikkje hadde vore på mange dagar. Skum og tang låg og sukla kringom årer og tiljer, og midt mellom rak det vesle kvelvet knappast så mykje at kjølen og botn-bordet stakk opp or sjøen. Det var det lågaste setet, og det satt vesleglunten på den første gongen.

Båten la åt, og han Nils var berga. Det seig innover mot gamle torvtekte huset som han i stad drog ut frå sjølvannan. Åleine kom han no heim; den gode faren var borte. Gjennom dei svarte skoddeflokane braut sola fram og lyste med ein mild stråle ned over den såre gråten. Glunten såg opp; han såg heimen sin eigen gjennom tårer og solglans; det var tungt å sjå, men forunderleg fagert.

Svein Urædd, 1870, No. 49–52

Det er ikkje lenger enn så vel ein 3–4 år sidan eg såg ho Dun-Sesel på Bjørnsmarknaden. Så lang tid eg kan minnast var ho viss å finne nord med Nordstigen, der fjordfolket låg med nybåtar, år-røde, neverkippe og anna trefang, og ofte stod ho nedi fjæra nedanfor Vikabua i lag med kjenningar ifrå fjorden og utan frå øyane og ville få samhandel i stand. Ho var vel kjend med folket båe stader, og då ho så gjerne ønskte at fjordfolk og øyværingar skulde verte betre kjende, var ho mellommann og leidde i hop. Dei orda ho la inn, var alltid så godlidande og blide at fjordingen ikkje gav seg stort om nokre skilling meir eller mindre på ei borktønne eller på ei oskevåg, og likeins slo gjerne øyværingen av på seikvartelet og reklingspundet. Og då var ho hjartans glad; for det var så reint velsigna at det bar i handelen, sa ho.

Til marknads kom ho frå dunværet; men øyfolket ho var skipa med, måtte alltid setje ho opp på nordmarknaden; der hadde «folket hennar» tjelda. Grannane rodde så sør på valen attved Bjørnsholmen; der hadde dei tjeldet sitt. Aldri var ho så glad som når juli månad kom, – ikkje for den handelen ho skulde gjere; nei – då kunde ho få snakke med «folket sitt» og det var berre ein gong om året, det. Ja, Bjørnsmarknaden var henne kjær! All duna ho hadde sanka i været og reinska ut over sumaren, hadde ho med seg, og «folket hennar» ifrå fjorden handla med henne. Dei andre flidde duna si lenger tid og sende ho til Bergen; der fekk dei større pris. Det måtte dei vel, meinte ho Dun-Sesel; ein dalar marka var òg gode pengar, og så hadde ho eitkvart å fare med. Nokre dallar med egg som ho hadde gøymt til «folket sitt», var for lite å kome til Bjørn med. Både måndagen og tysdagen kunne du alltid finne ho bortmed ein båt eller under eit tjeld i snakk med ein eller annan kjenning. Først på onsdagen kom ho seg oppi gata; då hadde det gjeve seg med alt bråket og ståket, og folkestraumen var ikkje så galen; for dei tok til å reise heim att. Då kom ho lutande inn til Trondheimaren med den utifrå gode smilen sin, og han kjende henne så vel; og så var det då ei tønne korn og ei tønne rug og lite grann på kjelen; og når ho hadde stelt ifrå seg, var det endå att av dunpengane.

Dun-Sesel var det namnet ho gjekk med; det var òg kome inn i henne sjølv for godt; det rann henne slett ikkje i hug at det ikkje var rette namnet. Men så kom nypresten, og ho skulle då som før sine to gonger om året skrive seg til altars. – «Hva heter De, mor?» – Det var Dun-Sesel det, og ho liksom fortraut på at han spurde så. – «Hva mere enn Cecilie?» – Sesel Steinarsdotter Buvassvik – var namnet hennar for Gud og kvar mann. – «Hva kommer dette siste navn av?» – Jau, det var farsgarden hennar, – og gråten tok ordet ifrå henne. Men presten fekk då likevel ut at i gamledagar, når vinteren var fælande kald, hadde folk henta buvatn ifrå den vika, det var før det blei rydda; buvatn var vatn åt feet, åt kyrne. – «Tror De da ikke det er riktig å skrive Kovannsbukt, mor?» – Og ho måtte sakte svare jau, for presten både kjende til det rette og gjorde det rette, det visste ho sant og visst. «Cecilie Stenersdatter Kovannsbukt» – sto det i boka – det var hennar rette namn. Men ho fekk ikkje tunga til å slå det og gløymt var det då ho sto framfor presten atter i same ærend; same spørsmålet, og same utgreiinga. Å kjenne henne lærte han ikkje. Svartbakværet låg òg sine tre mil ifrå prestegarden.

Buvassvik, som nemnt er, var langt inni fjorden. Sjeldan var det ho ville fortelje om det – korleis det bar til at far hennar hadde måtta flytte derifrå; det hadde slik ei tyngsle med seg, dette. Så mykje fekk ein då ut at dei hadde møtt mange støytar. Lofoten hadde nokre år slege ifrå; det store bruket han sat med, var då til utarming; Bergens-skulda voks, og nett i same tida kom det rente på Nordlandsgjelda – og mangt i mange måtar. Buvassvik vart seld ein hausten på tidendebyttet; ein av dei store proprietærane fekk tilslaget. Det var fælt så tungt for han Steinar og kona hans å skilje seg med garden. Det var bygdekjære folk, alle i ætta hans. Heimen var liksom grodd fast med hjarta. Og no kunne han ikkje tenkje på til å verte verande der heime! Det beit ilt i bringa.

Den våren dei skulle seie fjorden farvel, var ho Sesel nettopp sytten år. Om vinteren hadde han vore leigekar hos skipperen i Knipsund uti leia, og han hadde tinga med han Steinar å få han om sumaren òg, for det var det året storjekta vart bygd. «Det er Vårherre som leitar fram,» sa han Steinar. Då det lei utpå sumaren, kom han etter kone og dotter; han hadde ikkje fleire born enn ho Sesel. Det var ikkje vondt om arbeid for slike netthendte kvinnfolk; plass fekk dei alltid der som han var, og han kunne ikkje i den tunge tida vere dei forutan. Kona følgde gjerne, men dottera både græt og ille lét og ville slett ikkje flytte heiman. «Du har då vel ikkje nokon heim her lenger?» – Det visste jenta ikkje, ho forstod det heller ikkje. Berre han far og ho mor var der, så hadde ho alt som til heimen høyrde. Og så alle kjenningar og vener – og om det no var ein omfram dei andre, så var det ikkje til å undrast på. Ho var no sakta så fin og fager at ein kamerat kunne sjå monn i henne. – «Det kunne vel hende seg at vi fekk kome heim atter, ifall det gjekk oss bra,» sa han Steinar, og så gav ho seg; ho ville òg så gjerne vere hjå foreldra.

I Knipsund vart hos Sesel snart stedd; ho skulle vera utgangstaus for som først. Kona hans Steinar sat i borgstova og spann eller stelte i veven. – Ikkje sjeldan hender det at svenske folk kjem flyttande over og slår seg ned i fjordbotnen einkvar stad. Dei har alltid godt skjønn på veving. Slikt tek grannane etter. Kona hans Steinar kunne mange mønster på åklede og dreiel som sjølve skipperkona ikkje kjende. Dei kom snart til å like seg vel med henne; han og dottera vart òg snart kjære hjå dei som dei gjekk blant. Arbeidet gav trivsel; hausten og vinteren gjekk. Han Steinar steig utor lofotbåten atter og gledde seg med sine som han hadde lykka til å finne med liv og helsa. Berre ho Sesel gjekk som med ei sott; trivast kunne ho ikkje. Tanken drog alltid innetter. «Vårherre i himmelen akte på barnet!» tenkte faren. Han såg det òg at ho var lausrive frå den rette jorda; men han var ikkje mann til å hjelpe det. Ho stod no veikare, men styrken kom frå Gud. Han kunne ikkje sende henne inn i fjorden, det var for langt unna, og sjå barnet sitt attved seg, det trengte han til.

På den tida vart plassen i Svartbakværet bygselledig; alle øyane der utigjennom åtte skipperen i Knipsund. Han ville nok ha ein slik mann å tale til som han Steinar, og tilbaud han været. Mykje slo frå, mykje drog åt. Han Steinar hadde ikkje bygsel, og det skulle ikkje lite til; å kome for mykje i boka var han redd; han kjende til det; skipperen var ikkje den karen som gav etter på si kappe; makta rår, og han hadde makta. – Men tanken på ein eigen heim, den velsigna heimen, vann. Så kom det med at det var lettvint i været og ein triveleg plass. – Den våren flytta han Steinar med kona og det vesle skrapet sitt til Svartbakvær.

Det var tungt for mora å la ho Sesel vere att; men kor skulle ho tenkje på å gjere skipperfolket imot, ho som stod i stor skuld. Kona i Knipsund måtte no endeleg få vevartaus i plassen etter mora. Stor løn og anna gildt vart lova, ho kunne ikkje sleppe. – «Gud hjelpe meg for borgstovesnakket! – At slike gromme folk kan vere so likesæle med Gudsord og åndeleg velferd åt tenarane!» tenkte mora. Jenta såg korleis det no hadde seg. Det var vel best ho let det vere stilt. Ho kunne vel òg stå i med å tene her, og faren kom ho alt som oftast til å treffe. Men når han feste seg i været, vart det mindre von om å få flytte inn att til folket deira, og det var så tungt å tenkje. Om det då ikkje vart før, så skulle det no verte når faren ikkje hadde bruk for henne. – Han Steinar hadde liten hugnad då han såg korleis ho tok det: «Stakkars barnet som laut ut i storverda bort frå heimetufta!» sukka han med seg sjølv.

Flaket ut over frå Knipsund til Svartbakvær var så mellom ei og to mil. Der var eit godt eggvær; om våren var det så tjukt med stormåse at det var eit under til å sjå; mest var det av den vi kallar svartbak, og han har òg gjeve været namn. Ærfugl var det no ikkje stort; berre nokre par var så elskne at dei gjekk opp åt husa; elles var det noko av dei på utholmane. Folket før var styrne og bråksame og hadde ikkje vit til å akte ærfuglen for ramn og ufugl elles. Det trongst no kjærlege hender til å stelle der ute, skulle det ikkje verte til inkjes med egg og dun. – Det var no ikkje han Steinar likevel, for han var så godt bunden i Knipsund at det var berre nokre dagar i kvar onn han kunne tenkje på vere heime, og elles i helga når vêret var, og så var det då kjerringa som fekk stelle med gard og fugl. Det var mange lange dagar for henne. Reint åleine kunne ho ikkje vere. Ei framvokstringsjente var henne til hjelp og hygge. Mest var ho turvande når dei skulle ut på holmane og mjølke.

Været var langdrege frametter med holmar i holmar som sjøburden og sudraget hakka og hogg på seint og tidleg; det var Langholmen, Tjeldøya, Skatholmen, Kvitholmen og Trolløya og så frametter. Det var to øyar som merkte seg ut med storleiken; Torvøya og Husøya, der garden låg i livd attmed ein liten haug – stova i midten og fjøs og bur på kvar si side. Tett innåt Husøya på sørkanten skaut Naustholmen seg fram slik at han med ein gong beit av sudraget som gjekk igjennom været og laga sundet til ei god båthamn; der var det landande i alt farande vêr. På berget attved sundet stod naust og skjå. No var mange hus tomme, og mest med sjøen, for kva slags børnskap skulle han Steinar gøyme på skjåen? Og båtane i naustet var snare å telle: det var færingen og ein gammal skottkeiping eller halvfemterømming som han hadde fått ut av skipperen med alt det andre til å hente ved på frå fjorden. I været var det nake og snautt, ikkje vedpinnen, og det som rak åt, åtte ikkje han. Torvmyrene måtte dei ta fint på. Det var berre på ei øy det var råd til å lompe seg eit par seter kvart år. Ho hadde fått namnet Torvøya; var òg størst i heile været og stakk opp med berghumpen sin over dei hine. Her gjekk buskapen – det var tre kyr og nokre sauer – lengste tida på sumaren og leita seg fine, feite strå nede mellom knausar og kløfter, der fuglefrau kvar våren gjødde opp. Når det var avgnege, flytta dei feet ein annan stad til det fekk gro oppunder. Så lite mat som det såg ut til, var det reint utruleg kor godt feet mjølka, og smøret ho kinna, var så gult og feitt som det likaste fjellsmøret. På Husøya var slåtta, og dei tykte sakta det var eit heilt kalter å skrape graset i hop mellom nakkar og naser i tusental; men når dei fekk det gjort, var det gullgodt.

Såleis såg det ut i den nye heimen. Han kravde andre seder, andre tankar enn fjordlivet, og det var langt ifrå lett å skifte i den alderen som han Steinar og kona hans var i. Men livet i øyane hadde òg si glede, og kvar dagen hadde si velsigning utmed havet òg, det merkte dei vel, og det gjekk – tungt ofte, men lettare som det leid. Visst såg han ikkje stort etter alt strevet sitt, for det var så mykje å betale. Men når årsdagen kom, hadde det då minka – det gjekk fram.

Dottera tente, som sagt er, i Knipsund og hadde det godt; ho gjekk der like fin, like bleik; ho var ikkje den som kunne gløyme dei som først hadde vorte henne kjære; Buvassvik og kjenningane hennar og heimkoma – det gjekk ho og tenkte og tenkte på, og det var mangt ho gløymde å tenkje på. Gåve på gåve vart henne sendt, til marknads, til helg og høgtid, med kvar Bergensstemna; dei synte henne kor dei kunne sette pris på hennar dugleik og dyd; men ho tok ikkje gleda; ho visste det at ho likevel stod åleine, så reint åleine. Ingen i den store Skippergarden hadde sut for børa og tyngsla hennar, og eit hugsvalande ord var ikkje til å høyre. Ender og gong kom faren opp; men han hadde eit stilt huglag; han kom aldri til å snakke noko som var; og når han såg henne, mintest han det at det var skulda hans at ho ikkje fekk bløme i heimehagen; så vann ikkje han seie noko. – Nei, ho kjente det altfor vel, ho var åleine.

To år var gått sidan han Steinar hadde bygsla Svartbakvær. Ho Sesel gjekk i sitt eitt og tjuande. Seint på hausten ein dag han hadde vore i Skippergarden og hjelpt til med kostbakinga og skulle heim, kom dottera og var så sorgfull at det var lite ord å få. Ho ville få lov til å flytte or tenesta. – Stakkars far og stakkars dotter! Det møtet er ikkje til å snakke om. Jenta pistra og hikka så jorda måtte svare; han Steinar stod og såg ned, fekk ikkje ordet, ikkje tåra fram. Det var liksom nokon kviskra inn i tanken hans: Hadde ikkje barnet måtte la heimen fare, var ikkje så gale hendt. Men hadde då ikkje han slept volen? Sat han med styret? Hadde han gruva for slikt? Ville då ikkje Herren lyde etter det han bad? – Og tankane stridde imot kvarandre; han såg mørkt i mørkt. Ho Sesel puska i hop tyet sitt – dei rodde utover, men ordet kom ikkje på tunga, og korleis det vart heime, kan ein tenkje seg sjølv.

Då det var preik nyårsdagen, og presten ønskte folket lykke på lofotferda, tykte kjenningane hans Steinar det var forunderleg kor han hadde kvitna i hovudet på ei kort stund. Kona var ikkje til kyrkja; ho hadde fått kov for bringa.

Den vinteren sat ho Sesel attved vogga og sulla og gret og krøkte seg ned over guten for å gløyme bort seg sjølv – den rake ryggen krokna over vogga.

Det som tok tyngst, var tanken på «heimen», for no vart vegen stengt av skamma hennar. Livet som låg så heilt frametter, gjekk sundt; ikkje ein einaste tanke ville bere. Ho måtte vere med øybuane; men om dei var snille, kunne livet med hugleik og syn, hjartelag og kjensler likevel ikkje vekse i hop til eitt med dei som med heimbygdingane; nei, ho måtte vel gå som framand alt sitt liv – ho som var så heimekjær; men kva hadde ho fortent? – Og gråten slo seg strid nedetter dei bleike vangar; ho gøymde seg lutande nedover barnet – frå desse dagar gjekk ho lutt.

Han Steinar drog på lofotferd atter, men han hadde ikkje den hugnad med lendinga som åra før. Dottera sat på sin måte ho, og kona kom ikkje or senga – nokre veker etter slokna livet. Det var ein blank vårdag det var gravøl i Svartbakvær. Strålande smilte sola nedover følgjet som rodde og song: «Følg Jesu med, jeg er din vandringsmann!» – smilte nedover han Steinar som stod på grava med andletet gøymt i hatten; då var det at det bar laust med alt som hadde sete liksom ein sting igjennom hjarta hans; seint vart han ferdig, og då dei tunge brunane letta seg opp, såg han ingen; berre ho Sesel stod og stirde på faren borte i ei krå ved kyrkjemuren. Han såg på henne mildt og mjukt. Det sa i hjarta hennar: «På mor si grav forlèt eg deg». Børa letna; det skaut seg fram ein gledesmil kring munnen hennar; men det såg ein at sorga låg vaken ikkje langt under. Det var denne smilen ho Dun-Sesel bar på all sin dag.

Det er å fortelje at livet hans Steinar gikk i sitt gamle lag. Dottera måtte ta på med eit nytt liv. Mora sin plass skulle ho skjøtte, og det var dette arbeidet som slo døra opp til hennar rette rom i livet. Endå same våren då fuglen byrja å gå opp, vakna det noko i henne som det var kjærleik i, og det batt hugen til livet. Fuglen vart hennar venn, ho hadde ingen annan, ville ingen annan ha. Når fuglen hadde det godt, var ho glad – når han sleit ilt i uvêret, eller når ufuglen gjorde ugagn, sørgde ho med vennen sin. Fuglens natur og sed og vane vart ein kjær tanke som skaut gamle ting unna. Vel nok kom det nye livet aldri til å lokke stor glede inn i hjarta. Gutungen, som voks framfor augo hennar i vogga, på fanget, i gåstolen, på golvet, på marka, i båten, minte henne alltid om hennar store synd og den skam som stod mellom henne og «heimen», og sorga var levande under den gode smilen alt til dess ho seig i jorda. Men faren hadde forlate, og frelsaren det same, og det nye stellet hadde slik hugnad som smaug inn mellom tyngsla og løfta opp; og med kvart år som lei, voks det i henne. Vårherre hadde flytt henne til den rette livsgjerning; det var då eit rom i storheimen som trong hennar syn og sut, og tåretakken brann henne på tunga. – Det taket ho hadde fått på livet, gav henne syn på mykje meir; kjærleiken bar lenger og lenger omkring. Øyværingane vart snart gode vener med henne. Ho var nå så urimeleg netthendt med rokk og med nål og i vev; ho fekk nok å gjere utover hausten og vinteren. Så hjelpte dei henne i staden med folkehjelp om sumaren, med torva, med spading, med høyet og med feet når det skulle båtførast. Du såg ikkje ein grin og høyrde aldri knysten hjå henne Sesel; men kom du dei første dagane ærfuglen gjekk opp, var ho ikkje i godt lag: «Synest dokker ikkje synd på fuglen? Ke dokker kjem etter på denne tidæ? Veit dokker ikkje at fuglen treng fred, han òg?» – Men det var ikkje det minste ilske i ord eller tonelag. – Når folk hadde bredd lyse om våren og skulle til havs etter kveite og longe, hende det stundom at dei var oppe på Sørholmane i Svartbakvær – helst med natta – og stal egg; men ho Sesel vart aldri sinna på dei, klaga aldri: «For leie folk! At dei skal ha hjartelag til å rane fuglen!» – Det vart òg mindre med slikt.

Åtte år hadde ho Sesel stelt i Svartbakvær, og det var mest ikkje til å kjenne att. Den våren ho sulla barnet, kom det nokre par ærfugl opp, og no var det over to hundre. Glytte du under stovetrappa, under burstilet, fjøstilet og innpå låven, fann du heile rommet delt opp i små båsar med bord eller småheller imellom, og i dei fleste båsane breidde ea seg ut over egga sine så mjuk og heit og kjærleg; dei som tomme stod, hadde tørr tang og anna rusk på botnen; der hadde ho Sesel laga til. Kringom husa på bakken såg du 5–6 skrov av gamle båtar med stamnane avsaga og omsnudde, og der innunder fann du same stellet. Med sjøen likeins, og ut over øya var det bygd små steinhus på høvelege plassar i søkk og kløfter og under små bakkebruner til å ta imot gjestene; kvart huset hadde tak, og la ea seg inn, kom den trugne aktaren med eit brot av ein gamal ljå eller sigd til skræmsle imot kråke, ramn og stormåse, dei utlærde eggtjuvane. Når berre fuglen var so elsken at han gjekk inn under tile og tak, slapp dei rane. Ute var det alltid fare om ein såg aldri så vel etter. Endå verre var det på utøyane. Men – der òg var ho Sesel til hjelp. Det var strev meir enn mykje; men det var hugnad òg. – Dei første åra fekk kvar e bre ut det ho varp; sidan måtte ho gje aktaren sin 2–3–4 egg av kulla, etter som ho var rik til. Når ho låg på sundet med 2–3 søte småungar etter seg, kom ho slett ikkje i hug at ho kunne hatt eit par til. Og våren etter såg ho like blidt på Svartbakværet, styrde innimellom holmane med fleire i laget, og ein fin vårdag når midnatt var lide, krabba ho seg med kameratar i store vasar opp etter berg og bakkar, tøygde halsen og stirde gjennom glaset og alle stader om det no var skikkeleg stelt. Dei kvite kallane som for nokre dagar sidan låg på sundet og slost så fjøra fauk, dilta no etter og forliktes godt – dei berre følgde kvar med si kone og snakka med henne. «Ká-ká-ká–ká-ká-ká –,» sa ho, fortare og kvassare som det bar uti, – og han skjøna det så vel og svara: «o-O-o,» og det skjøna ho. Det var berre om framtida si dei prata. Kom det då den uheppa at det høyrdest snakk eller ståk, eller ho fekk sjå andlet i eit glas, måtte ho av, og steggen og heile flokken etter. Ho Sesel hadde ein gong slått i ein skratt då ho fekk sjå ein halt e-kall lange ut etter ein lagsbror som ikkje hadde vit til å halda seg langt nok unna kona hans; men dermed tok fuglen på til å skjelle og smelle og fór beint til havs. Dette gjorde henne ilt og sidan vara ho både seg og husets folk så ingen tingen skulle ufrede den stakkars fuglen – og fred måtte det vere, så lenge ho varp, og han andøvde nede ved landet og venta ho; men så snart ho la seg, og han var stroken til havs, var ho ikkje skjerr; du kunne godt kome dit og stryke den mjuke dunryggen; var ho utav dei sære, hakka ho i handa; men dei blide berre såg på deg og krøkte seg ned att i den heite senga som ho i den tida kledde med dun utav seg sjølv. Det var morselsken, som gjev av seg sjølv, gjev seg sjølv. – Var det ikkje nett likeins med henne Sesel? Ho vart aldri trøytt å sjå dette livet; det var då hennar eige i så mange måtar! Nei, denne velsigna fuglen kunde ho rett halde utav! Og ho hadde det på seg at han heldt utav henne òg. Var det ikkje nett som han såg igjennom augo nedi hjarta som svidde og svidde; ho hadde òg gjeve seg sjølv, sitt fagre ungdomsliv; ho stod der òg åleine med ungen sin.

Gamle Steinar var enno i Knipsund og arbeidde med å fli om jekter og båtar og alt som til fall. Det var reint utruleg kor godt han heldt seg, og kor glad han var no i slutten. Ein skal vite at han hadde betalt alt han hadde tatt ut i Knipsund og resten hjå Bergens-kjøpmannen, og det tykte han så gromt om. Endå skulle han ha skillingar i kista si òg; så sa folk. Det var mest pengane som dottera hadde drege inn med egg og dun som hadde hjelpt. Det barnet som hadde vakse opp i huset hans, kunne han aldri like seg vel med; han såg på det mest så som ei høne ser på andungen ho har bredd ut. Ja visst var guten honom kjær; men det var noko likevel –

Ein dag sendte skipperen bod med han Steinar om ikkje ho Sesel ville kome inn til Knipsund med barnet. Dei hadde fått huslærar, og guten som no var åtte år, trong å lære noko. – Ho Sesel hadde aldri vore der sidan den dagen ho flytte. Ho kom der aldri meir i sine dagar. Det som vart sendt, hadde ho tatt imot, og når faren bar bod, gjorde ho guten i stand og lét han følgje med bestefaren sin; men ho tykte best om heime vere. Hug til å ferdast hadde ho berre når det var kyrkjesøndag og vêr til, og så til marknads, som før er sagt. Dit kom ho med duna si som stundom ikkje var altfor velreinska, for ho skulle vere ferdig til marknaden kom. Den selde ho til kjenningane ifrå fjorden, slike som hadde råd til koste seg ei dunseng. Det var dei som baud henne kome «heim» atter; men nei, det ville ho på ingen måte; stengt var stengt, og no hadde Vårherre peika på eit rom sjølv, og så kunne ho som det no var ikkje høve på nokon annan stad utan ho kom til å vere ei bør på andre og kovne av; inga gjerning kunne dra hjarta hennar og ingen staden var ho turvande, berre i Svartbakværet. Vel nok var ho i grunnen framand mellom øyværingane, men det merkte ho ikkje stort no, og blant fuglen sin var ho slett ikkje framand. Og dess meir ho fekk øyværingane kjær og dei henne, vart det òg eit levande ønske hjå henne å leie i hop vennene sine frå fjord og øyar, at dei kunne kjenne seg som same folket; det streva ho sjølv med å lære, og det måtte dei òg lære.

Guten gjekk på skule i Knipsund, fekk gjere ein tur på litlejekta med styrmannen i fiskehentinga og ei hauststemne i Bergen. Hugen til sjøen og handelen kom tidleg opp i honom, – «det var skipperblod i 'n,» sa folket. – «Dei tek han ifrå meg!» tenkte ho Sesel, då ho såg han atter. «Men det er løn som forskyldt; kva har vel eg fortent!» Og det gamle såret var like friskt. Guten skjøna lite mor si og tårene hennar; ho hadde ikkje mot til å leggje sorg på honom og tagde. Han tykte òg snart det var eit fillerom i Svartbakvær; andre ting drog han ut. Så snart han kom til Knipsund, sat han ved skipperen sitt eige bord, lærte å danske og handle og mykje meir. Eit godt hovud hadde guten, og nem til å ta etter var han. Og skipperen gjorde alt til at guten kunne kome fram; d'er synd anna å seie. Då han var vaksen, vart han skipper til Lofoten og Bergen på litlejekta; med reiser og kart kom han snart så inn i bergensleia at dei ikkje trong styrmann. Heime hjelpte han til på krambu og brygge.

Guten gjekk i sitt tjuande år. Det måtte snart verte spørsmål om å drive eige bruk, så dugleg og gagnleg og tiltaksam som han var. Det året tok just storsilda til å gjere noko av seg på Helgeland. Svartbakværet låg midt i eit innsig og var høveleg til fiskeplass. Han gamle Steinar sovna av på haustsida; han vart ikkje med. Men garnfolk som låg i været, gjorde god tur. Eit par små bomsiglarar låg i sundet ved Naustholmen.

Straks etter fisket sendte ho Sesel pålitande folk inn til Knipsund; ho ville bygsle været, og greie pengar følgde med. Men skipperen trudde det var likast at sonen fekk det; ho kunne ha det godt hjå honom. Og guten fekk været skøytt åt seg for ein rimeleg pris. Og no var det å lage i stand til å ta imot silda neste hausten. Notbruk laut til og salteri og farty. «Den som vågar, han vinn,» tenkte sonen. Mora kunne no ha fuglen, han ville prøve storsilda. «Kjære son, skrem ikkje fuglen! Han er fredkjær, må ha fred i været framom alt.» «Så får han venje seg til å tola lite grand ståk med,» meinte han.

Straks det vårast, drog han med ein kumse inni fjorden etter tømmer og bord til saltarhuset og arbeidsfolk. Han laut ha det arbeidet i gang før vårstemna; han skulle òg no styre på litlejekta og med det same kjøpe nøter. Og huset skulle vere i stand og tekt til han kom heim, elles hadde han ingen stad å gjere av nøtene og barkekaret og tønner; når det lei uti slåtta, var han meint på å leite etter sumarsilda. – «Son min, son min, la dette byggearbeidet kvile til lenger lid!» Det let seg ikkje gjere. – «Du tar livet mitt!» – Det hadde han ikkje vit på, trudde det var tullsnakk og smilte.

Då lyse var bredt, drog sonen til Bergen. Dei gjæve og trugne arbeidsmennene klemte på seint og tidleg. Som venteleg var, gjorde dette fuglen til meins. Han vart skjerr, og knapt nok fjerdeparten kom opp i sine gamle reir imot før. Matmor i huset vart så forunderleg; det var liksom ei kald skodde la seg inn på den godlidande smilen. Ho Dun-Sesel var ikkje til å kjenne att. – Ingen hadde forstand på det som no drog i hop i bringa hennar, og sjølv berre visste ho at all hugnad og lise seig bort. Det var ikkje lenger så at hennar syn og sut, hennar tankar og huglag var turvande nokon stad. Trådane som batt dette hjarta til denne livsgjerninga, var brostne; ho hadde ikkje feste, låg på rak atter. Og – det var hennar eigen son som hadde stengt henne ute ifrå heimen, og som no skar av det som var spunne mellom hennar liv og denne vesle flekken i den store heimen! – Og synet møtte alltid den svarte skamma som skygde midt i vegen hennar. Men dess meir ho bleikna over desse tankane, dess meir tykte ho det vart strålande solskin fram over Buvassvik, med sumargull på vang og voll; då kjente ho barnehåtten – fekk gråte, gråte og sende tårebøner til Herren i høge himmelen om han ville gje son hennar heimhug og barnebønn og så sleppe henne heim no. Og sola var i ferd med å sige ned om heimenuten; den blå himmelen vart så blid; så ven hadde ho aldri sett Buvassvik; Gud Fader var det som gav det blide. Å, kor det då var sælt å sjå barneheimen over barneheimen!

Før jekta kom heim, sov ho Dun-Sesel i jorda.

By og Bygd, 1873, første heftet.

Ei lita tavle frå Nordland.

Det er vel lite ventande at sørlendingar vil høyre på ein nordlandsgut som fortel om skikkar heime. Landsens skikkar er så ymse, og dei nasjonale tankane må streve seg fram på ymse måtar. Vil ein då berre tenkje på det han ser, kjenner han seg stundom som framand på hi sida åsen. Men det er gale, det. Ein lyt sjå til å få tak i tanken som arbeider opp under. I den understraumen vil han finne seg sjølv og sitt eige liv att og få minning på si eiga glede. Dette vil eg seie som forord. Ber folk ikkje kjensel på juleskikk i Nordland, så vil dei likevel kjenne den gamle norske helgartanken igjen. Lenge før folket vårt fekk kjennskap til Kristus, var jula den største høgtida. Til denne helga var det reisler store og gode. Og så er det òg sidan, etter at sola gjennom dei lange aldrar har vakse inn i folketanken med ein kvitare let og ein mjukare tone. I grend og gard, i hug og hjarta lyser denne mørke tida med den skiraste glansen gjennom heile året. Spør ein etter grunnen, vil mangt svaret finnast; somt er det vel som ikkje kan forklårast. I Nordland er denne helga òg som ein stor velfar-dag. Når trettande dagen er liden, og han «Knut faren ut», lyt kvar arbeidsfør kar i lofotbåten; presten lyser velsigning over dei og bed dei vel fare, både som fer og kjem, og den som fer og ikkje kjem, og kven veit kor det kan råke. Tanken på det som ligg attom, gjer høgtida meir høg.

I manns minne og mykje lenger tilbake har folket lagt seg om å få denne helga så fin og fjelg som det var råd til. Alt det huset formår og vel så det, vert lagt til. Då er det rett å krevje det gildaste ifrå fjøset og sjøen. Kan ikkje budeia få nyber-ku til jul, er ho ei vesal krøkje og fortener den straff å sitje på fjøstaket julenatta. Like eins lyt drengen drive på nausttaket såframt han ikkje har kveite på julaftansbordet. Slik skam må dei ha seg unna; og kan det lage seg slik at drengen attpå får lurt kalven frå fjøsfolket, vert det stor moro, og like eins på hi sida.

Det året som her kjem i tale, var eg endå berre småguten. Karsarbeid var eg ikkje god for. Men så hjelpte eg til både ved sjøen og i fjøset. Å vere med til utrors var den største gleda mi, og det var slett ikkje trøysamt å bere vandlane eller måke, bere vatn til kyrne, stå på låven i lag med tausa og treske på julehalmen med vesle-sloga. Men ho mor baud det så, og så fekk eg baketter lov til å støype ein stor trekongar då det var lysstøyping, bere oppskoka til grannefolket då juleølet hadde gått ifrå seg, halde i tretta då han far tretta det på tønnene, bake ein stor og gild finbrødfugl, då det var omnsbaking, og legge juleveden i eit høgt og jamt la, då gamlingen hogde, og meir slikt. Det var jul i alt arbeidet og endå meir i alle tankane og lengslene.

Nett den same tida var ho Stutt-Rakel tenestetaus hjå oss. Ho kom ifrå Skipperfolket. Dette gjorde ho seg til av og ville skipe alle ting slik som ho hadde det i rikmannsgarden. Ho mor viska sjølv til feet, og så vart det ikkje rom å få i fjøset; men då det lei fram mot juleståket, fekk ho Rakel heile stellet – ho mor hadde ikkje tid – og eg skulle vere under-budeie. No var vel jenta gild; ho kjente ikkje den foten ho skulle stå på. Vi to, sa ho, skulle halde i hop. Men fór eg og drøste om slikt som kunne hende i fjøset, skulle eg verte så hydd at det kunne vere like godt. Ho hadde ei nyber-ku ventande. Det måtte ingen få vite om det. Når julaftan kom, ville ho bere kalvekjøttet inn, og då hadde ho fridd seg frå fjøstaket. «Berre dæ no ikkje gnett i deg!»

I same fjøset stod òg Holls-kona si ku, og kvart mål var ho der nede og mjølka. Det var ikkje den finaste vennskapen mellom henne og Rakel. Kjerringa lét alltid ille om at kua hennar fekk så små og kleine vandlar; jenta var harm, for den andre var slik ei sladrebøtte. Dei unte kvarandre lite godt. Straks jenta hadde fått kua si, var Holls-kona mesta som sjuk før ho fekk bere det ut. Det høvde også godt til ein kveld at drengen og han far stod ute på tunet, og med di ho strauk inn, ramla ho ut av seg: «Jau, ho Stutt-Rakel ho friar seg vel, men kanskje du får dans' på nausttaket!»

Av denne kvitring i høgmål, meinte gamlingen, kunne dei få moro, og vart jenta for ei retteleg god prette, fekk heile huset det trøysamt i lang tid. «Slikt slag, Ivar, ber du deg godt åt så jenta må på fjøstaket, ska' eg kosta deg eit lite lag når du ska' ha presthandæ på deg.» Guten vart med ein gong så glad som ei smørøskje og meinte som så, det kunne vel lage seg. Det skulle no ingen seie at han Ivar var nokon kløppar på vitet, og folk kan ikkje undrast på at han i den stunda var lite omtenkt på det som kunne råke når han la ufredsråd mot fjøset og fjøsaktaren. Men han gjorde då likevel eit godt tiltak. Så snart skje kunne, var han av stad og gjorde seg venner med Holls-kona. Ho var med honom på kammerset hans overs burssvala og fekk skjenk og bergenskringle og andre godsaker.

Ingen visste om denne rådtakinga; ikkje ho Rakel heller. Men tanken hadde ho med seg og gløymde ikkje at i denne tid var det alt å grue for. Dermed måtte ho vere vak og var. Kvar kveld tok ho sjølv fjøsnøkkelen av og hadde han i ei gøymsle som berre ho og eg visste om. Det syntest ikkje likt at nokon skulle sjå seg høve til å snyte han ifrå oss.

Vesle julaftans morgon kom jenta inn på loftet og ruska meg opp. Det var så tidleg som vanleg oppstandartid var. Augo mine var lenge små; men eg kom då til slutt på standande føter, og då vart eg straks var at det liksom drog urolege skyflokar over andletet hennar. Det var folk inne, høyrde eg. Då eg var nedkomen, fann eg drengen og han far i fullt hyr og med sjøstøvlar på i stova, og ho Rakel i kjøket. Ho hadde kalvdrikke på, og då det var lytt, og vi skulle til fjøset, råkast vi og karmennene i døra. Jenta var ikkje blid og ville vite kva dei fór og rente etter så tidleg dags. Drengen gjorde seg vond og reiv ut or seg: «Ke du vil då?» Men gamlingen fortalte at dei hadde nokre sildgarn ute på Storviken. Det måtte vi tru på. Men med det same dei gjekk sin veg, sette han Ivar opp slik ein lei småglis at både jenta og eg spådde oss ilt av denne otterenninga. Ho fór så fort føre at eg snaut nok vann følgje. Lykta, som ho bar i høgre handa, sette ho ned og stakk nøkkelen i. Då merkte ho at det store trelåset berre var hekta åt så heile stasen rauk i fanget på henne, just som ho ville dra luka ut. Fjøsdøra på vid vegg. Det var løyeleg å sjå ho Stutt-Rakel. Ho sto som geita i einstig – visste korkje att eller fram; det kom så uventa. Endeleg bar det inn, og det første ho gjorde, var å sjå til kalvstakken. Kalven var ikkje der. Lenge vart ho ståande og drog i seg; til slutt small det laust med ein eid: «Nei, kor e dæ vørten a kalven? Kem dæ e den kjeltringen som ha vøre her? Tru du ikkje d'e han Troll-Ivar som e skjelmen?» Og så slo ho i stakkefjølene så det skralla i fjøset.

Løyeleg var det ute, men verre inne. Eg stod attafor båsladet på andre sida og gliste. Men så tok eg meg på tak og gjekk framåt, bad henne fint om å gjere seg blid; vi fann vel att kalven – minte henne på det som han far hadde sagt om banning og utnamn. Drengen var innan frå fjorden, og då han kom til oss, hadde han «Troll»-namnet med, for han var eit storsinne. Men gamlingen sa det skulle ikkje høyrast i hans hus, ikkje banninga heller; fekk han vite om slikt, var han ikkje lang til å tøye.

Ho tok straks til vitet, og då vi kom oss til arbeids, såg vi liknaden til åtferda hans. Den største fôrstampen var borte; løedøra sto oppe og høyet låg nedtråkka frampå golvet. Det rima godt alt saman, og ho lova at vi vel skulle lyske og leite til han fanst. Då det var gjort av med måking og mjølking, var ho etter hammar og firtomsspiker, leita opp låset og krampane som låg kasta bort i skavlen, spikra godt åt og nykte innafor. Hadde det berre vore i god stand før, skulle dei ikkje tatt det ifrå så lett, tenkte ho, gav seg så på leiting, og kringom fór ho i kvart eit hol; men stakkars jente – ho vart like vis. Anten hadde han dratt beistet til sjøen eller han hadde gøymt det oppå kammerset sitt, – der var det stengt og nøkkelen av – eller Holls-kona hadde tatt kalven inn åt seg; det var det rimelegaste; men opp skulle han: «Bi berreste, te dajen kjem!»

Inne var det mykje å arbeide med. Stova var ikkje skura, og veven stod enno oppe. Den yngste søstera mi, ho Else, som enno var heime, hadde strevd med ein stubbe som enno stod att på veven, og såleis vart det drygt i lengste laget med vaskinga, som elles var imot skikken i huset. No var han komen til nedklipping, og medan ho Else og eg heldt på med å bere vevleinane ut, vart tausa tilsett å henge halvtønnegryta på med vaskarvatn. Vevstolane hadde plassen i burssvala. Der baska eg nett på med å få vevfjølene opp i roa; så fekk eg høyre eit ståk og ei trapping oppe på loftet; det kom så brått, og eg var enno redd tyrken, eg var ikkje eldre karen. Men som eg var på med å ha meg utor det mørke holet på fri mark, tok det å låte så ilt og løyeleg oppe: «Mø-ø-ø!» – Jaså, stod det såleis til, tenkte eg, og inn fauk eg med bod, og kor det no stod på med skuringa, så laut ho Rakel ut og ned på buret. Luka var attlate, og urådeleg var det å bryte låsen. Men jenta såg seg ikkje forråd. Storstigen sto ikkje langt ifrå; klipetong og hammar var snøgt henta; glaset som var spikra til utafrå, var lett å få ifrå, og inn smatt ho. Der stod fôrstampen med høyet i. Det var så vidt at kalven godt fekk rom; men kulden hadde tatt det stakkars krypet, og så hadde han kome seg fram på golvet og skitna så til at det er skam å seie det i skikkelege folks hus. Jenta gret ikkje, det er både visst og sant. Luka var god å få opp innafrå, og snar var ho med å få krøtteret i fanget og ha seg ned. På ein knagg hang nøkkelen til naustet. Den kunne vere fælt god å ha, tenkte ho, og nappa den til seg, slamra så luka i lås, og no var kalvungen stakkar straks i stakken sin, og så bar det til på nytt lag med å skure.

Det lei ei stund, og karmennene kom til gards med kokesild. Dei fekk no ikkje fred før dei hadde gjeve greie på kva dei hadde gjort så lenge ved sjøen. På dei mange spørsmåla om gangvad og kveite svara dei ikkje. Det var garnopptaking og tining som hadde hefta. Då dei hadde fått seg mat, bad gamlingen om alle matjungane og knivane elles som skulle ha sliping til jul. Dei hadde veslesteinen i ein stamp og heldt så til inne; han fraus ute. Han Ivar hadde lofotkniven sin med og ein bråte tollknivar. Dette var vanleg arbeid på formiddagen om julaftan, og kvinnfolka tykte det var underleg å sitte med slikt så seint. Etter sliping kom heining, og då det var gjort, strauk dei ut med kvar sin kniv og stilla seg ned om sørnova. Jenta hadde det i seg. Best som dei var komne seg på marka, spratt ho ned og ut i kammerset. Der kunne ein betre sjå buret. Ho mor meinte det var likare å få vaskinga ifrå seg enn å renne att og fram. Så måtte ho Rakel fram med alt i hop, og no bar det ut til henne med det alle saman. Det var greitt at guten no ville ned og tyne kalvebeistet så det slapp å fryse lenger. Men inne vart det ikkje langt lerret å bleike. Då dei synte seg på trappa att, kom han far flirande, han kunne ikkje blette. Den andre karen var ikkje i det laget. Skam og harme og motløyse låg som daudmørke over det trutne andletet. «Ja, dette va då greinle ei god tørv,» sa ho Stutt-Rakel og lo så det ingen måte var på, og dei andre med. Då gamlingen lét opp ytterdøra, var kvinnfolka komne seg til arbeids att.

Straks over middagsleite hadde båe karmennene ferdsleklede på seg; dei skulle over fjorden til gjestgjevaren og handle til jul. Når dei så kom heim i kveldinga, var dei meint på å dra opp børnskapen som var utsett; men dette vart ikkje tala om i garden. Som dei stod nede ved naustet, kom han Andres i Klipa og skulle same vegen. Han far tykte det ikkje var noko å hefte seg med når grannen ville dra kor som var. Dei bar då nedåt båten hans nokre våger råskjering og noko rå fisk, gav han så eit flaskefôr og ei lita bomme og gjorde greie for det som i skulle vere, og så skuva han ut. Gamlingen bad no drengen gå opp på neset til husmannen og få ein av gutane hans til å springe opp i garden etter meg. Dette stod no snøgt av. Med sjøen var det mange småting å stelle med, så der var arbeid nok for dei som venta. Av meg ville dei no først vite kva kvinnfolka heldt på med, og eg måtte då ut med det som sant var at ho Rakel var sett å tyne kalven og så gå i einerskogen og finne bar til jul, og dei andre var på med krenelbaking, og at brorkona mi på Moen var komen opp og skulle vere i laget med.

Det var uvant å sjå på han far og drengen at dei nettopp hadde fått grein på det som dei ville. Ei stor glede var det for meg at han far ville ta meg med på sjøen; han var så spak med vêret at eg godt kunne andøve. Drengen skulle ha denne kvelden for seg sjølv. Han fekk no legge hovudet i bløyt, meinte gamlingen; det var greitt at jenta måtte langt sør i marka før ho fann snøen avfoken, og det vart visst ei lang æva før ho vann seg heim. Hadde han no heile i hausen kunne det endå bli råd med å få jenta på fjøstaket. Glad vart drengen så det var grove ting, og då det alt var på og skymdest, dilta han straks opp etter vegen. Eit lite blink etter la vi linekorten og kleppen i båten og rodde nordigjennom til vi i måneskinet fekk sjå den store spåmannsblåsa liggjande på småbårene.

Det ville vere tvert imot gamal sed og vis å leggje ut om med og fiskestø, og for langt vart det også her å seie frå om alt det eg såg og hygde den første gongen eg var med han far på kveitefiske. Berre den tingen kan eg fortelje at vi hadde lykka med oss og fekk ei kjekk lita kveite, slik ein mellomstor fisk på lag. Det var eit stort bask før han fekk motgangsongelen i henne; men gamlingen var just karen sin som hadde vore i ein slik kamp før. Tre vendingar hadde han henne mesta under ripa, så dansa ho ned att; men han følgde henne varleg, letta på taket, gav etter, til han smått om smått vann lokke henne på oppvegen att, og slutten på denne krig vart slik at han med ei stø og kring hand smurte kleppen i henne og letta henne fint inn i rommet. Det var stridsmannens gode omtanke og lag frå først til sist. Ho lika seg ikkje vidare med fangehuset – slo med den sterke sporden så hardt at attertofta rauk i mange molar. Men snart hadde vinnaren kniven i hjartet hennar, og den fagre fisken som ein kunne likne med den finaste prinsesse, geipa livet ut, medan hjarteblodet gav sigerdrikken og vigde oss til ny stridslukke.

Ein fin landvind grådde på nedover fjorden, og medan han hespa nord-ilen inn, mastra eg og rakka til. Så la vi den gode ranværingen vår på framvinden, og over dei gylte bårene gjekk det som ein dans. Seint skal denne kveldsegling gløymast; måneglansen på den bårete fjorden, på dei englekvite strendene, på dei glade juletankane i den hoppande båten, på dei kvite julelengslene i dei ståkande og strevande hyttene «utmed havet».

Den første som vi møtte i land, var guten vår. Glede var det på båe sider. Om honom er det stuttaste å seie at han la til gards då han var stø på at tausa var kome seg uti marka; Holls-kona hadde fortalt at kalvkjøttet visst og sant var gøymt på buret; i kjøket var det så mykje kvinnfolkprat og ståk at dei aldri hygde på anna enn seg sjølv; etter leiting og omsnuing i buret hadde han langt om lenge fått sjå ei tønne nedst i det store ladet med ein blodflekk på logga; der hadde han råka rett på; alle tønnene hadde han skipa i same laget, og kalvskrotten hadde han nedlåst i kista si og nøkkelen i lomma.

Gamlingen gjorde til og hengde fisken opp i naustet, trødde så opp vottane i fjæra og venta ei stund på han som var bortover. Då vi kom heim, trudde då kvinnfolka at vi hadde vore hjå gjestgjevaren alle tre, men vi hadde lite grein å gjere på julehandelen og fisket som dei spurte om. Ho Rakel fekk god greie likevel; ho visste at vottane som ho sakna, kunne fortelje. Då ho ikkje såg likt til dei, var ho bortpå trøya til husbonden, og det var tydeleg å kjenne kveitelukta. «Ja – ja,» tenkte jenta, «dei ville jage meg på fjøstaket; no skal dei sleppe å kome med sine naser der eg har kalvkjøttet; men akte deg, Ivar! Eg kunne vel gjere deg ei prette.»

Natta la si milde ned over dei trøytte tankar. Den kvila er søt når ein liksom får legge av seg all møde og lengsle i den vissa at neste morgon lèt eg den mørke døra att, og då står eg ved den lyse vegen som eg stunda så lenge på. Eg har aldri stått opp med den gleda som julaftans morgon heime. Rundt ikring kviskra det til meg: No er julaftan komen, sant og visst julaftan.

Men han Ivar vakna ikkje så glad, han. Husbonden hadde om kvelden spurt etter den andre naustnøkkelen, men han kunne slett ikkje finne den der nede som han trudde den var opphengt. Då alle var til svars, spurte han etter nøkkelen, men ingen hadde sett den, og budeia gav så rangvise svar at det var reint bort i hør og heim. Gamlingen drog mistanke på henne. Dei samråddes då, han Ivar og husbonden, at ein av dei laut vere i naustet heile dagen, mindre turte dei ikkje vere trygge. På morgonsida var det så mykje å lage med at dei hadde arbeid båe to.

Då det lei til middags, gjorde ho mor meg til sjøen med matbod. Han far følgde med heim på timen; drengen skulle vere i naustet og gjete til gamlingen kom atter. – Guten var gagnleg til landsarbeid, men sjøen var han lite van med. I naust og båt såg han ikkje noko åfatt og visste ikkje å ta seg noko til. På det laget vart han no snart gåande arbeidslaus. Det var eit godt stykke heim; han far var òg alt noko gamal, det var 'kje ventande at han så snarleg skulle kome att. Fraus gjorde guten, og han tok så smått til og vart svang; han tenkte på middagsmaten om julaftan, den gode mølja, og det vart altfor langsamt her åleine. Skulle han vente, var det likast, meinte han, å gå opp i skippargarden. Den låg midt på sjøvegen vår; der kunne han sjå kvar og ein som anten gjekk eller køyrte til sjøen. Det var òg ein annen veg, Øvrevegen; men den var ikkje opptråkka, og ei jente kunne umogleg grynne seg fram i den djupe snøen, meinte han. Det er òg å seie at det var eit knot mellom honom og inngangstausa i Skippergarden. Ein stor jenteferel hadde han vore all sin dag, og den stunda han ingen tingen gjorde, kunne han nytte betre. – Med naustnøkkelen på seg strauk han vegen oppover.

Julaftan lyt alle sengekleda og all sengehalmen ut og nytt i staden i kvar ei seng. Då han Ivar kom drivande, råka han nettopp jenta si oppå låven; ho stappa halm i ein stakk. Der vart han no ståande; om han gjette godt på alle som kom og gjekk, det skal vere usagt; venteleg var det vel så ymist med det; men det veit eg visst at han tykte vel om seg, for der fekk han juletråd og luggeband, og der fortalte han om husbonden sin lovnad og ho om stordansen som skipperen skulle gjere tredjedagen og meir om slike ting.

Då gamlingen kom, møtte han drengen sin i skippergarden. Han lét ikkje vel om gjetinga hans; når han fór så åt, meinte han, kunne kvinnfolka snart gjort dei ei stygg prette – berre dei hadde vore utom seg. Det trudde den andre karen han skulle svare for.

Å vere utom seg var ingen betre laga til enn ho Stutt-Rakel. Det fekk husbonden vite då han lét opp døra. Det var tanken hennar at dei båe to ville gå heim i lag og få seg mat. Då eg fór med matbod, bar det av stad med henne òg, men den andre vegen; ho fælte ikkje for grynning. Så måtte ho ligge og lure under sjåtilet hjå ein av grannane, til han Ivar tok til på oppvegen. Det vart god tid til å skjere finnar og bein ned i den berekassen ho hadde med, og å gøyme flaket og hovudet i ei gamal lofotkiste som stod oppå naustlemmen. Verre var det å kome seg heim så ingen kunne tale til henne på vegen. Ho måtte vere var. Derfor løynte ho seg attafor Vardhaugen til husbonden var nedover bakken, og endå venta ho til drengen var oppe i garden; då visste ho at mølja og guten hadde nok med kvarandre. Kassen vart godt gøymt, og jenta var ute på arbeid att.

Dei var så avtala, guten og gamlen, at kring nonsleite skulle han Ivar køyre til sjøen etter fisken og anna smått. Så lenge skulle han far vere gjetar. Medan guten bia på den stunda då kveita hans og kalvkjøttet til budeia skulle fram, fekk dei honom på låven; det var enno ikkje kasta og dryst etter dei siste framlag, og ho Rakel maste stadig på at låveloa endeleg måtte bli rein til jul; det var for Jomfru Maria si skuld, fortalte ho meg. Og når han stod med drøftinga, var han karen fin. Det stod ikkje lenge på før loa var reinsopa. Men så lei det òg så langt frampå at nonen ikkje var langt unna; han la greie på hesten og drog sleden fram. Som han stelte med dette, fauk ho Rakel inn med siste sengkledefanget og ville vite kvar han ville køyre no så seint. Det skulle ho snart få sjå; og no kunne han ikkje berge seg, men tok på å skreppe utav julekveita si. Han slapp å gå med naglebit i natt, meinte han, og firra på hesten, og av stad for han.

Heim kom han ikkje fullt så bratt i nakken. Alle stod ute på dørhella og skulle ta imot guten og kveita. Då han kom ned til naustet, bar han på husbonden at han hadde vore med og gjort honom pretta; men då denne spurte om han ikkje såg jenta heime, hygde han seg og gjekk ved at ho heldt på med arbeidet sitt alt ifrå han stod opp frå matbordet. Skulda hadde han sjølv, det såg han, og ingen kunne han leggje harmen på. Det vart mykje å svelgje no han stod midt inne i flokken av dei ertande og glisande gardsfolka. Ender og einkvar gongen murra han berre: «Kjeltringsty!» Men di meir han snudde den furtne og sære sida ut, di trøysamare vart det. Gamlen gav henne Rakel lovord og eit nytt ortstykke attpå fordi ho hadde vore slik ein greiing. No vart ho Stutt-Rakel høg, og då det vart spurnad om ho kunne fria seg, bad ho dei berre følgje med, så skulle det syne seg at det var anna folk i fjøset enn ved sjøen. Det gjekk fortare enn eg kan seie det å lange ladet ned og unna og få tønna oppslått; men då ho fekk botnen på kant og såg ned i den tomme tønna, vart ho så stutt og flat som ein koppartoskilling; men det lét ikkje ordet i jenta, for sjølvane stod attmed. Det var så løyeleg at eg aldri har sett maken, for ho stod der briskande høg og datt med ein gong så djupt ned, og ulykka var at drengen skulle gjere narr av henne, og han skulle få vere den siste.

Husbonden dømte at dei hadde vore dugelege og djerve båe to; dei slapp med straff, men så skulle dei skjenke heile laget kvar sin gong. Han bad dei å fli seg; jula kom snart i garden.

Freden kom såleis i stand. Ifrå skjemt og moro skunda dei seg alle som ein til den rette helgargleda. Den friske einerlågen skylte bort all furting og småilske, og fine søndagsklede vermde berre kringom ein lys søndagstanke. Det vart sidan sagt at aldri hadde det vore slik hyggjeleg helg i huset, og det meinte mange låg mykje i den gaman som gjekk igjennom førebuing og tillaging; det var ein poesi i ventedagane, eit preludium framfor den store høgmessa.

Inne hadde ho mor kveikt julelys. Dei store stakane, krusa med sølvlokk og den snøkvite dreielsduken som hadde lege i den mørke kammerskista eit heilt år, hadde no kome seg fram og glima og glansa, og juleglede var det alt saman. Dei blanke veggane stod og såg ikring på stova som var så underleg stor i kveld, takka for glansen og tenkte på julegleda, og det kvite nybara golvet glodde og fortalte om ein grøn sumar under og opp av det kvite, kalde kledet. Alt saman hadde eit «Gledeleg Jul» til alt som kjært var, og til den kjære heimen og mest til dei kjære gamle. I slike stunder er det liv i ei helsing; heile hjartet ligg i ordet, og ønsket dreg då lenger, og sukken løfter under: Kjært var det òg å ta i mot svaret: «Takk, Gud gje deg det same!» – og så juleskjenk med sukkerkringle og godter og øl av kruset. Ja, det var glede i alt! Og så kom ho mor med gåver til tenestefolket, med julelys og julestompar til oss alle, og gamlingen gav oss lite grann med brennevin, så mykje at vi kunne traktere vennene våre i jula.

Så vart det prat om nokon bar «Julehornet»; vi måtte då syne oss fram; men alle hadde nye plagg på seg, han Ivar dei nye luggebanda, jenta eit nytt tørkle og ei fin rødhuve, og ho Else gjekk med ei dyr silkehuve; det tyet var «Berns-blom» ifrå styrmannsonen på Skei; berre ho mor og eg visste om det. Denne gåva var den første ifrå guten hennar; men ho var ikkje så glad den kvelden som ein skulle tru, helst ville ho ha seg unna og vere åleine og la dei glansfulle augo stire på ingen ting. Fager var ho som aldri før, der ho sat med den unge livsvona stigande i lett raude opp over andletet som ei dagsrand om våren.

Men budeia var ikkje sturande; ho var just i eit godt lag og hadde så mykje å fortelje, og eg var alltid huga på å lyde. Inga julenatt var ho i seng, fortalte ho; det var så mykje å få vite då; ho ville no snart setje tinnfatet med vatn i under bordet, og i morgon tidleg skulle ho seie det på ein prikk kvarhelst i Lofoten det vart fiske i vinter; det var mykje å sjå på lyset; stundom brann det tvers av, det var eit stygt merke. Så fortalte ho om han Herr Petter som fekk bod julaftan ifrå kongen og skulle preike høgste juledagen i København; om skyssen han fekk, og om faren han var i midt på Stadshavet, og sidan fekk eg høyre om Herøypresten som var i eit storkarslag saman med Alstahaugpresten; der gjorde dei julespel, og han ifrå Herøy vart dømt av den andre til å gå til borgstova og kyssa legdkjerringa; det gjorde han, og ho fekk ein blank sølvpenning attpå, ho; men for Alstahaugpresten vart det leiare, for han skulle kysse henne som sto i døra; men der fann han ein dauding som han hadde gjort uro i grava berre for nokre kledefiller si skuld, og det hadde visst vorte ein annan dans, hadde ikkje Herøypresten, som kunne svarteboka frå perm til perm, fått henne vel og bra ned att. Og så fortalte ho om han Per i Kulvikjen som tok smellen ifrå børsa si på den måten at han skaut til måls tre gonger gjennom eit kyrkjebrød som han hadde gøymt usmelta i munnen då han var til altars; med den børsa skaut han alt som til var, og ho beit på draugen med, for det var ein vinter han låg i Skipåtsvær og slo sel at han seint ein kveld høyrde ein fæl styr utanfor bu-døra, men just som det skulle til å bryte seg inn, peika han med pipa ut gjennom dørgløtten og la til; etter eit stygt brak vart det stilt, og der kom aldri meir slikt til honom. Då det lysna, og han kom ut, låg der ei grøn sleipe over heile berget – og andre segner lét ho meg få vite; og eg lydde.

Det lei – kvelden kom. Julegrauten, kalvkjøttet og kveita var alt av bordet, og dei gamle salmebøkene låg ikring på den kvite duken og venta. I bortestova lét songen så friskt og trillande: «Store Gud og Frelsarmann!» Ei lita stund etter tok det til å stige opp ifrå Pål-stova, rullande i tunge og sterke kast: «Store Gud og Frelsarmann!» Så kom Holls-mannen vår, og den veike og haltande trilla hans slo lag med: «Store Gud og Frelsarmann!» Og endeleg kom gamlingen, litt bivrande, men støtt og tonefast, og så la vi vårt: «Store Gud og Frelsarmann!» inn i dette orgelkor. Heile grenda var eit Guds tempel.

By og Bygd, 1871, 6. band.

Ei lita tavle frå Nordland

Ifrå Stadsbygd og Namdalen og opp gjennom Helgeland og eit godt stykke nord i Salten veit dei så godt i kvart hus kva det vil seie å «ligge på reina» og «å segle fjorden». Dei orda ber i seg så mykje av nordlendingens glede og gaman, sorg og sut, elsk og otte at det kunne lønne seg å sjå på dei ein grann.

Det er ein kjent ting at den store stemna som no kvar vinter i tusen år har møtt fram til Lofoten, i grunnen har satt stempelen på heile livet i Nordland. Du kan lese «lofotferda» på dei fleste tiltak folk imellom, og kunne ein tolke tankane, vågar eg at merket skulle vere skirare å sjå. Ein veit lite kor stor makt ein fast levemåte med ei lang soge har på folket i ættene opp igjennom, og større vert ho di balsamare og hardare levemåten er. Og det kunne vel vere sant at ingen har det så utrygt og ufyseleg her i landet som nordlendingen når lofotferda kjem. Fisket kan ofte ha hugnad og hyggje endå det jamt og samt er strev og strid, vås og våde. Men sjølve reisa, nordvegen, er så ufjelg at eg lite kan tru at det andre stader i Noreg er så tung å ta brødet. Ein skal vite at det er hardaste vinteren nettopp i den tida hav-vêret og land-vêret og nordavinden strid som kvassast. Og så kjem det til at båtane ikkje er skip, og vegstykket for mange er over dei tjue mil, og at leia ligg fram gjennom stygge fjordkjeftar og inn under farlege fjell. Rotkneet attmed Støtt kan ein lite kome framom straks det er eit landvindskast, for vinden går i slike flager at segl ikkje er førande, og imellom kan det vere daudstilla.

Men det verste er endå att: Du kan segle trygt heile turen ein tre–fire døgn til dess du kjem «på reina». Då lyt du stanse og sjå deg endå tryggare vêr, og det kunne saktens hende deg det same som det gjekk så mang ein dugande kar, at du laut vente på fjordvêret innpå fjortendagane. Vestfjorden, eller som Lofotmannen seier, Fjorden; det vil seie fjorden framom alle andre – han kan setje age i gutane. Det er ein underleg fjord òg. Denne kjeften er utruleg brei, klemmer seg så fælt langt ut i Ishavet og synest vilje gape over all den styggedomen som grev seg opp der ute. Og så desse høge fjellgardane på båe sider som dreg seg meir og meir inntil kvarandre di lenger det ber inn i fjorden. Det synest vere laga urimeleg godt til å pakke uvêrsmakta i hop og gje henne større kraft.

Ja, det er stygt havstykke, denne fjorden. Ikkje ei øy, ikkje holmen, ikkje skjeret som alda kan bryte seg sund på. Nei, det er heile storhavet som du har med å gjere frå du slepp land til du tek land ein plassen fram med den velsigna Lofotveggen. Og ei 6–8 mil skal du fare i eit einaste tak. Ein slepp å tenkje på hamn og hus. Her må det anten bere eller breste. Det bar ofte så til her at det brast, at dei finaste folk, den venaste von laut krabbe på kvelven, sitje der til sjøen til slutt slo dei bleike ned i den store gravgarden.

Vestfjorden er Nordlands største kyrkjegard, og det er vel få hus som ikkje skulle minnast at ein eller annan av skyldfolket tok sitt lik-laken under Vestfjordens våte venger. Det er sant om ein seier at nordlendingar er om den gravgarden. Er det då å undrast på at gamal og ung tenker på Vestfjorden med age og elsk!

Teksten etter Ove Bakken, 1934.

Folket i Dalsvåg sat no i kveldsseta. Det lei langt fram på hausten, og dei tenkte så smått på lofotferda; ein kunne sjå det på arbeidet som dei sat med. Borte ved omnen var kjerringa og batt sjøvottar medan ho ender og då stakk bort i vogga med foten sin. Den eine tausa skulle tre ein vev i skafta; den andre sat med ei stor hampdokke på rokkhovudet og spann sildegarntråd som karmennene skulle ha med på langferda til handarbeid når det vart landligge. Frampå golvet stod lampa, og der borte hadde mannen fatt på ein toskegarnstreng som nyleg var tatt ut or strekk; han skulle no setje teiner på. Tenestedrengen sat attmed og la i toskegarnnålene; men borte ved glaset stod han Karel og kvesste på ein lin-klave. Han var sjølvfostringskar og budde der i huset. På kjaken innmed det eine auget hadde han ein føflekk; såleis gjekk det til at han som oftast vart kalla «Karel med flekken». Det var mykje til jask og prat heile kvelden, som vanleg er når gutar og jenter kjem saman, og mannen sjølv, som var ein mykje trøysam kar, var ikkje borte, han heller. Mange visste det vel at han Karel hadde eit godt auge til ho som sat i veven; i kveld fekk han no høyre at folk hadde ansa det; det var ikkje fritt for at mannen i huset også erta desse to. Ho var retteleg ei gagnleg jente, og han Karel var no ikkje nokon uvendsleg glunt når det bar i båten, og så ville han gjerne gjere seg noko til og få henne på trua. Kona ho berre høyrte på; men då det lei til koketid, spurte ho om nokon var so hæv å hente den uers-vola som hang nede i naustet; til kvelds skulle dei ha uer-skoltar og potates. Mannen skaut augo sine bort mot linklaven: «Han Karel er no ikkje frosen-forfælt,» sa han og smålo. Det kunne ein straks sjå at han der borte tykte mykje ille om å gå til sjøen så seint på kveld. Hadde ikkje ho i veven vore til svars, trur eg mest han hadde halde seg heime. Men no måtte han vere kar; han keikte på hovudet lite grann så han fekk glytta bortover: «Eg skal vel få kokeri heim,» sa han Karel, og no var han uvanleg frisk i målet; «berre legg 'pund gryta!» Dermed la han fila borti glaskista, kasta trøya på seg og fauk av stad. Men jentene gliste seg imellom; dei såg kor heit og raud han var då han la ut gjennom døra. Det var likt til at han hadde fått fart på seg; ein kunne høyre treklumpane hans nedover bakken. «Dette naustet er eit farkhol, med draugar og skrømt og så den likkista i nausttaket! Berre eg var vel og bra heime att!» Så tenkte glunten og song og tralla så høgt at du skulle tru det var ein heil ålmuge som for fram. Men no var han komen på nersida av naustet; det var langt det; men det verste var å gå inn. Han skaut nøkkelen i det gamle trelåset så hardt at han var nær ved å knase heile greia, og då han fekk fatt i luka, tok han så i at ho fauk lang lei bort i fjæra. No var han snøgg inn gjennom naustet bort til nabben; jau, der var vola opphengt; han hadde ho alt i handa. Enno hadde han ikkje høyrt noko, og no var han visst berga. Han tok til å bli glad og ville til å syngje. Den gamle haustskjeringssongen kunne høve, og dermed tok han i med sitt tjukke mæle: «Fra mennisken haver jeg vendt min hu». – Men han kom ikkje meir enn første lina. Med det same han skulle ha den andre foten over den høge dørstokken, var det ein kar som fata han i trøyekragen. Han Karel gløymte reint song og trall. Andletet vart med ein gong så kvitt som bleikt lerret, og heile kroppen dirra som eit lauvblad. «Kven er du for ein dævel?» ropa han, hiva ueren langt ifrå seg, spytta i nevane og ville til å nappa i han som attanfor sto. Men det var ikkje råd til å få tak på'n. Glunten vart endå meir redd og sint; han både huta og banna; den hin kroppen sa ikkje det grann; han slo ikkje heller; berre når han Karel ville ut over dørstokken, ville draugen ha han innover. Han røynte på så hardt at stiftane på den eine treklumpen vart dratt ut og overlêret gjekk sundt på den andre; men nei; det vart inga hjelp, det heller. Det var då reint fælt; han Karel tok til å gråte og lese, og så sette han den eine hoselesten mot veiteskia og den andre mot dørstokken, la så fram over med all makta si; sveitten sila nedover kinna, slik tok han i; jau, no mona det. Draugen fekk då sleppe likevel; glunten kunne høyre kor det rivna i stampetyet der handtaket til trollet hadde vore. Og no bar det heimover. Han kunne tydeleg høyre trollet etter seg; di meir la han i veg; han var mest andsloppen då han fekk fatt i ytterdørklinka, og inn bar det, opp gjennom troppa og til sengs oppå loftet. Dei som i stova sat og venta på han som skulle hente ueren med sjøen, tykte greinleg heile verda var laus då han Karel som setjande. «Jøssøs då!» sa kjerringa. «Du får sjå opp kva som står på,» og mannen med lys i handa oppå loftet. Der fann han glunten i senga med fellen over hovudet, brennande heit og med stirrande augo. Eit vitug ord var det ikkje mogleg å få av han. Ut på natta fekk han nedfallssotta; han bar seg så fælt at det ikkje vart fred for nokon, og det tok nokre dagar før glunten vart god igjen. Dei som gledde seg til å få uer, måtte gjere seg nøgde med graut. Men då mannen morgonen etter kom til sjøen, stod naustdøra på vid vegg, uersvola bort i fjæra slengt der kråke og ramn sat og heldt gilde, treklumpane hans Karel opprivne, og attmed døra ein stor gangvad-ongel hengjande ned frå taket, til halvparten utretta og med ulltråd på odden og i agnhaldet.

Svein Urædd, 28. april 1869.

Så mykje kan eg skjøne av namnet ditt, at du er i skyld med oss nordlendingar, og det beinar så godt til at eg må tru du er ein traust og uredd kar, slik som den ekte nordlending lyt vere når han legg til havs. Du vil då ikkje harmast på skyldfolka dine, veit eg, når dei ender og då skulle kome reikande med nordavinden, med bøn om å få ro med deg. Kva gagn det er i oss, det veit eg no ikkje. Vi får røyne det når det ber til i ufyseleg vêr med bølgjeslag og brottskavlar. Kunne hende at det her oppe òg tok til å sprette kring dei gamle stubbane. Eitt kan eg likevel seie: Fedrane våre var gode nordmenn, og i dette stykket sveiper vi mykje på dei. Sant er det at vi har korta av orda så dei er stutte og kanskje ufagre; ikkje heller er vi så kringmælte som sørlendingar plar vere. Likevel er målet vårt norsk, og nordmannen sitt gamle hjartelag lever i bringa vår. Eg har høyrt gjete at ein bykar skreiv i Morgonbladet om oss at vi var halvdanskar eller kva det no var. Råkar du den kroppen, lyt du helse han at han fer med løgn, gjer han. Du skal sanne dette når det vert meir med folkeleg opplysing, og folket lærer håtten sin. Då skal nordlendingane skipe seg på den båten der dei er best vant, og som høver dei best. Skal tru nordlandsglunten kunne trivast om bord på danskejekta?

I livet og stellet her nord i landet kan du sjå mange teikn til at vi ikkje så reint har gløymt kvar vi kom ifrå. Den lut av fedrearven som dei liksom ba oss akte på, tarv nordlendingen ikkje skjemmast ved å syne fram. Det seier no alle at båtane og jektene våre er tjodlege skip, og vene er dei òg. Nordlendingen har no alltid hatt det mest annsamt med å fli om båtar og børnskap, endå han ikkje er så låk ein landmann heller. Men sjøen er likevel den kjæraste vennen hans, og du kan ikkje undrast på at eg kjem til å tale om sjø og fiske. Du tykkjer då vel ikkje ille om å dra ut i været ei lita ferd. Sild og torsk har lenge vore nordmannen sine venner, veit du. – Kan hende det er første gongen du fer på denne leia; så er det kanskje best at eg først greier ut korleis landet skjer med seg. Vi tar skinnbrok og skinnstakk på og så utover fjorden til Åsvær og Lovund (oldnorsk: Lafund). Dei øyar og holmar du straks får sjå, ligg alle utanfor munningen av to fjordar, Rana og Sjona (i gamle dagar Raðund og Sjónin). Skilnaden mellom desse fjordane gjer eit fjell som er mykje høgt og bratt. Men det vert ikkje lenge før det luter seg ned og støyper seg i havet. Det er flåglendt og flatt innmed fjellet der som det går i sjøen, og her på ei fin slette står Nesna kyrkje. Fjellryggen løyner seg ikkje heilt bort. Ei mils veg utanfor Nesna ris han opp høgt, høgt i vêret, men sundslått, med tindar og hamrar. Det er Tomma (oldnorsk: Tumba). Ja, det er merkelege nutar desse Tomm-tindane. Atter krøkjer fjellet seg djupt under den våte fellen. Du må segle mot nordvest innpå to mil; så løfter det seg atter: Det er Lovund.

Ho ser vørdnadsfull ut, som ei dronning. Kantane og den kvasse toppen er bortslipa, og ovantil må ho visst ha ei hallande slette. På flaket mellom Tomma og Lovund kan du sjå mange kransar av smærre øyar. Dei høyrer til Lurøy gjeld, som i gamle dagar var rekna i hop med Raudøy halvfylke, medan Nesna og øyane sør for Rana høyrte til Herøy halvfylke. Lovund står som ein merkestein, lutande utmed storhavet. Utanfor sviv auget ditt over den vide blåmyra. Nokre mil beint i nord kjem synet til å møte Træna (oldnorsk: Þriðnar) med sine tre kvasse tindar. Men denne merkelege øyflokken må naudsynleg hengje i hop med ein fjellkjøl lenger nord. No er det å seie at Sjona dreg til havs på nordsida av Tomma og Lovund, medan Rana sig ut på sørsida. Skal du så få greie på Åsvær, må du snu deg mot sør. Utanfor munningen til Rana ser du Dønna (før Dunøy). Ho er vel sine to mil lang frå sør mot nord og har to kyrkjer, Dønnes (Dynjarnes), anneks til Nesna, og Vika, som høyrer til Herøy gjeld. Rana får ikkje gå rakt ut til havs; ho vert nøydd til å svinge med den eine armen noko meir imot nord, og med den hine lenger mot sør. På utsida av Dønna er det ikkje så fritt for øyar, holmar og skjer. Her råkar du no Åsværet så ikring ei mil beint ut frå Dønnodden. Såleis kjem det på lag i line med Lovund; men det er såpass som to mil mellom båe væra. Mot vest ser du berre det blå havet, men snur du deg mot sør, kan du ei mils veg frå Åsvær sjå Skipåsvær.

Svein Urædd, 10. februar 1869.

Eg vil halde meg til Åsvær. Det var ikkje alltid at her var så folksamt. Dei to grannane som her bur, klaga på framandfolk om våren når dei skulle rekkje egg, og om hausten når moltebæra skulle plukkast; elles kom det jamt nokon om sommaren til utrors for å dra uer. Stundom kunne dei sjå ein sjølvannanmann snu att og fram mellom dei mange holmane i tanke om å lure seg på kobben. Då det tok til å mørkne, og dagen vart stuttast, hende det òg at ein gamal skyttar våga seg ut i været; han ville stad å sjå kobbekjerringa når ho skulle på land og føde borna sine. Mang ein gong kom draugen til han midt på natta. Skyttaren måtte då alltid ha børsa si attmed seg, og fekk han så skott på det fæle trollet, fann han morgonen etter ei grønn sleipe på berget utanfor bu-døra. Uvandt er det å seie at draugane no ikkje kunne trivast i desse utværa då alle holmar og øyar er så fullpakka med kristent folk. Du ser forbina på denne mengd av skip og båtar, – naust, brygger og saltehus. Hamn er her, som stor og god er. Om du ikkje kan sjå dei ytste skjer og båar for rokk og sjøvêr, er det endå smult vatn inni dei smale sunda. Dei har mura opp steingardar og sett ned ringar.

Fiskarane frå dei næraste sokna er jamnast skipa tre og fire mann på fire- og halvfirerommingar; men så har dei ein seksroring til å hyse skrotet sitt på; i framskoten under løftinga er stova deira tillaga, og kjøkkenet er i framrommet. Notlaga har enten farty med seg, eller så har dei tinga hus på land. Det er no ikkje berre karmenn som skal til værs. Tenestejenter og framvokstgutar skal ut på ganing og salting, og den kvinna som ikkje tykkjer om å stå med slikt råslag, lyt vere med som kaffekjerring. No kjem du til smøret i grauten. «Dei toskete nordlendingane» må vel i fisketida få smake på frukta av det sørlandske kultur-tre, veit eg. Derfor finn du der ute drikkarhus, dansebuer, positivspelarar, lotteri og mykje anna slikt.

Dei har spurt om det var storsild her i gamle dagar, og det er vel ikkje så greitt å svare. I Egil si soga (kap. 10) kan du lese om Torolv Kveldulvson som budde på Sandnes, inn og sør av Dønna:

Kanskje det er rettast her å tenkje på sommarsilda, feitsilda, som dei fiska etter slåttonna utover. Det er no visst og sant, storsilda har ikkje i manns minne vore kjent i desse væra før 1865. Men det var ikkje mange som fekk vite om det då, og ikkje hadde folket kringom så storbeinte garn. Men neste sommar vart det fælt til styr og ståk med å binde garn, sette opp hus og bu seg til. Og då det vart vinter (66–67), kom det ein stor allmuge saman til å helse på gjesten. Det året kom silda så grastjukt at det vart så reint for lite av salt og tre og farty. Det var noko for spekulantar og pengemenn. Dei skunda seg med tilboda, og på holmane i Åsvær, Skipåsvær og Lovund reis opp det eine gilde huset etter det andre. Kjøpmenn sørfrå Bergen, Stavanger og Haugesund ville også ha sin del av fangsten. Men då det lei til jul (67–68) slo fisket reint ifrå. Silda var under land, det var greitt; men landvindsrokk og frost nekta ho å stige opp i sjøen, og folket å kome på sjøen. Det vart då reint låkt med fisket; i Lovund var det noko likare. Ikkje underleg at folket her før jul tenkte på sildvêret med von og otte. Men folksamt vart det; du skulle tru at kvar einaste holme var ei migmaurtue. Denne vinteren drog eg til Lovund. Silda kom den niande desember, og den natta var eg så heppen å ha nokre lenkjer ute. Då eg neste morgon hadde avtint, vart det ti kvarttønner. Ikkje mange hadde garn ute den natta. Di fleire sette den dagen. Men no kom uvêret, djuphavvind og sjøbord så det var ulikt å ansa børnskapen, og mange var det som miste heile lenkjer med garn og iler. Eit båtmannskap frå Nesna gjeld bleiv, seier dei. – Vi tente i år 50 dalar til manns; jamnast var det 20–30 dalar på karen; det skulle vere dei som fekk innpå 100 dalar. I Lovund var ikkje så mange farty; derfor fór jamt og samt to eimbåtar og nokre jekter med laussild til Åsvær. Med gamalåret var også fisket til endes. Etter nyttår var det berre notmennene som bala med å ta opp den innestengte silda. – Du kan tru vi sakna mykje heimen vår då helga kom. Det vart ingen julegraut, inga kalvkippe, inga kveite; ikkje kunne ho mor få lese bøna for oss julekvelden, og borte var vi frå den lyse, fagre kyrkja vår. Men så heldt vi kor under tjeldet, og «Storegut» og andre bøker hadde vi tatt med. Du skulle høyre, kjære Svein! Kor vent det er når alle båtlaga syng kveldsongen. Det er som vore heile været ei syngjande kyrkje.

Svein Urædd, 17. februar 1869.

Det gjorde hugen min glad at den første brevvekslinga var høveleg i bladet ditt. Du har tatt på med eit stort og alvorsfullt arbeid; du vil sjå til å få alle menn i Noreg inn i den lyse fylkingen som held saman kring folket sitt eige merke. Ja, berre vi kunne halde traust i hop! – Nokre ord om utvær og uvêr, øyar og øydeholmar har også litt å seie, for dei ber bod frå norske menn og kvinner som fekk den livsgåva å slite og streve på fjord og hav; den tanken og den livsstyrken som det balsame livet her oppe har fostra og oppkveikt, må kome inn i den stova der heile folket sit og aktar på rikdomen sin. Den glede du har gjort både meg og mange, skal bere fram den takk og velsigning som ein godt treng til når det er hardt og tungt.

Denne gongen kjem du til å høyre noko frå Lofoten. Nordlendingen sitt liv og lofotferda heng fast i hop. Igjennom heile året kjem tanken støtt tilbake til denne storreisa, og tidleg på hausten tek folket til med å bu seg. Denne ferda må vi ta på den hardaste tid av året. Det er eit hardt stykke, den nordvegen, og Vestfjorden er jamgod med heile vesthavet. Mang ein gjæv og gild glunt har slokna i denne djupe grava. Tanken om Lofoten ber age og redsle til gamlingen og mora, men framvokstringen lengtar fram til den dagen han kan kome i lofotbåten; får han berre vere med som tredjepart-kar eller halv-kar; han er likevel glad, for har han vore i langferd, så er han kar.

Det gjekk vel og bra med oss på nordvegen i år. Vi hadde tåleleg vêr. Det er sjølvsagt at den dagen vi sigla Vestfjorden, hadde vi ein snåp vind. Då det drog ut på ytteregga, fekk vi ein god grynning opp etter botnen. Det er nå jamnast så at han er sterk i Vestfjorden på vinterstid. Stundom er det søraust innmed landet, men når du kjem midtfjords, kan han vere ein 4–5 klør til bords av djuphavet med slik sjø og bølgjer at han vil bryte deg i søkk. Då røyner det på å ha ein bergeleg båt, og så må høvedsmannen og karane ikkje vere forfælde. Det må vere gløgge og sjøvande folk til å sjå det beste fjordvêr. Men stundom kan ikkje manneauget leite fram det skiftet i vêrlaget som snart kan leggje heile havet i oske.

Då vi vel var framkomne, rodde vi opp i været og helsa på oppsynet; vi skulle ha nummer på båten vår, må vite. Dei skrepte no mykje av dei gode utsynene for Stamsund og Steine i år. Men no syner det seg kor mykje ein kan lite på det slike karar seier. For dei har ikkje vit på det sjølv, og når dei spør fiskarane, er det mange som lyg dei så fulle at det ikkje er høyrande på. Ikkje har det vore gode syner her i vinter, og ingenting har det vorte; vi har drive med garn og line, men det har ikkje vorte noko vidare av heile vinteren. Det har ikkje vanta på uvêr og ulukker. Midtvinters hadde vi ei landlege på åtte dagar. Det var berre rokk kvar einaste dag. Då kan du tru vi hadde det trøysamt på land. Eg laut då jamt lese høgt om kveldane, og det gjekk då tidt slik at eg las heile kula i søvn før eg slutta.

Ein laurdag skulle vi ut og dra opp garna til helga; vi fór ut åtte mann, og vel var det at vi var godt mennte, for han la slik til at dei måtte segle på land kvar ein kjeft; det var visst ein to–tre båtar frå desse væra som kollsegla; ein båt frå Henningsvær fekk ein sjø som kravmol heile greia nettopp som folket vart berga. Vi fekk garna våre, men det var eit sprettsjøvêr. – Ein dag sidan smurte karane våre – åtte mann på åttringen – av stad for å dra lina; eg vart på land og skulle egne ein stamp line til å få i sjøen ein annan gong. Det vart ikkje lenge roleg til arbeidet. Gluntane måtte fort ta hyret på seg. Ein linemann ovanfrå været hadde trilla seg om innafor holmane. Dei dreiv på kolvet ein halv time; så fekk vi ansa dei frå land, og då var vi ikkje seine. Stakkars folk, dei skreik og ropa til vi kom kloss til kolvet. Dei vart då berga alle mann.

Folket talar fælt mykje med kvarandre om søndagssetting; nokre trur det er rett, andre at det er synd. Eg stod ein dag og høyrte på ein senjaværing som disputerte med ein politi. Den hin kroppen meinte det var synd å setje børnskapen søndagskvelden, politien trudde det var som det skulle vere. Men i lag med anna toskut som han kom med, sa han òg at søndagen var til minne om Kristi Himmelfart. Dei må vere gjæve karar i tru og kristendom der nede i hovudstaden. Denne karen var ein løytnant.

Sommarmål-dagen kjem snart; nokre drar då på Finnmarka, nokre til den kjære heimen. Det siste settet kallar vi kringlesettet; ho mor og borna, veit du, skal ha litt kaffi, sukker, kringle og slikt noko av lofotfolka sine. Vi er meinte på snart å klave opp og seie velfar til Lofotfjella. Far no òg så vel og takk for denne gongen.

Ivar

Svein Urædd, 21. april 1869.

Ein mann som både målsaka og mykje anna godt og sant i livet venta seg hjelp av, er i haust gått til kvile. Denne mannen heitte Jon Klæbo.

Dei som har lese «Frå by og bygd» vil hugse ein diktring kalla «Den draumen min» som ein gong sto her i tidsskriftet, likeins «Til jul, ei lita tavle frå Nordland» og «Ho Dun-Sesel», to forteljingar om livet nord i landet. Desse stykka som har bore ymse merke, er skrivne av Jon Klæbo, ved sida av mykje anna som han har skrive på andre stader. Eit av dei største skrivne arbeida hans er «Nogle Ord til Minde om A. O. Vinje» som han skreiv for «Bergens Tidende». Han var ein av dei som kjente Vinje best, og han hadde tatt på seg å bere fram eit heilt stort livsbilete av den avlidne diktaren; men hans eige liv rakk ikkje til – nummer 12 av stykka om dette emnet skreiv han dei siste fjorten dagane han levde. Framhaldet lyt ein annan ta i arv etter han.

Jon Klæbo var fødd på garden Glein i Nesna i Nordland. I første ungdomsåra sine rodde han lofotfisket; men trongen dreiv han til å lære meir enn han kunne få greie på frå båten eller i fiskarhytta. Så kom han på seminaret i Troms og vart seinare lærar på ein guteskule i Kristiania. Samstundes las han til examen artium, og etter at han hadde fått artium og tatt andre-eksamen, tok han til å studere teologi. I denne tida var han mykje med i det litterære livet og var kjent som ein av dei beste pennane på den frilynte, nasjonale sida. Men kroppen var ikkje så sterk som ånda. Ein brystsjukdom tok til å tære på han, og så reiste han til Hardanger og vona i det vêrlaget der inne på Utne å vinne att helsa si. Sjølv hadde han aldri trua på at han ville kome seg, og den 29. august flytte han til ein rolegare heim, kring 35 år gamal, sakna av alle dei som hadde lært å kjenne denne fine, reine sjel med det frie syn på livet og vilkåra hos folket vårt, og ikkje minst i målmannsflokken – der vert hans stad vond å fylle. Gje vi hadde mange slike!

Frå By og Bygd, 1874.

Ove Bakken leverte ei rad tekstar til dette spesialnummeret av bladet og skriv i innleiinga til forteljinga om Klæbos opphald i Utne følgjande:

Medan eg arbeidde med Jon Klæbo, kom eg òg i kontakt med Margreta Lutro i Hardanger. Det er ei kone med stor hug for bygdehistorie og folkeminne. Ho er med i eit historielag for Hardanger og har skrive ikkje så lite i eit tidsskrift dei gjev ut.

Margreta Lutro er fødd i 1872, så ho minnest ikkje sjølv Jon Klæbo. Men ein eldre bror og ei eldre syster hugsar vel denne særmerkte nordlendingen, og dei har fortalt henne mykje om han.

Den utgreiinga som her følgjer, er eit utdrag or eit brev frå henne.

Utne er gamal gjestgjevarstad. Noko anna «Hotell» var her ikkje i Hardanger i fyrstninga av 1870-åra. Ho som då var vertinne i gjestgjevargarden, var den greie og dugande Torbjørg Utne, eller «Mor Utne» – landskjent for god mat og godt stell. Av andre kjente menn som også budde hjå «Mor Utne» i 70-åra, kan nemnast kunstmålar Vilhelm Peters og P. Chr. Asbjørnsen.

Jon Klæbo kom til Utne sumaren 1871. Han var då sjukleg og fekk til bustad loftet over tingstova, der det var fint utsyn over fjord og fjell og fritt og roleg av di tingstova stod skild frå sjølve gjestgjevarhuset.

Klæbo friskna bra til den første tida han var på Utne. Han vart etter kvart kjent med gardsfolket. Og dei tykte snart at han var meir liketil og skjønsam mot dei enn andre framande som også budde i gjestgjevargarden. Han snakka med born og ungdom når han trefte dei etter vegen, og med dei eldre rødde han så vitug om deira arbeid og strev, så han vart snart halden for å vere som eit gardsmenneske.

Om vintrane høvde det så til fleire gonger at Klæbo heldt skule for borna i staden for folkeskulelæraren som ikkje nettopp var av dei beste til å halda disiplin. Men for Klæbo var det ingen vanske. I timane var det stilt, og borna følgde godt med. I middagsstunda hadde dei før sprunge så langt frå skulestova at læraren ofte måtte leita etter dei. Klæbo hadde ei lita bjølle som han ringla på når borna skulle inn att. Då kom dei springande med det same.

Det var tre smågutar Klæbo tok seg særleg av. Det var dei to eldste brørne mine: Johannes og Torgeir Utne, og så Lars Jørgenson Utne, seinare bilethoggar. Dei var då i 11–12-årsalderen. Lars var den yngste av ti søsken. Hos oss var det fleire små. Derfor var det rolegast i Midttunstova, og der var det då Klæbo heldt skule for desse tre smågutane dei vekene då det ikkje var folkeskule. Det var vel vanlege skulefag, kanskje helst bibel- og Noregssoge.

Landstadboka var just då tatt i bruk i Kinsarvik, og Klæbo lærte borna dei nye salmetonane. Alle julesalmane lærte dei. Særleg «Her kommer dine arme små» og «Fred til Bod for bitter Savn» song borna med liv og lyst så det ljoma i stova. Klæbo kunne ikkje synge for sjølv av di halsen var vond. Men han spela på fele, og stundom plystra han salmetonane. Dette tykte borna var underleg. Det var alltid sagt til dei at ikkje måtte plystre, for då kalla dei på «Styggemannen». No plystra Klæbo salmetonar! Når han som var så god og snill ein mann, kunne gjere det, så kunne det ikkje vere noko synd.

Om søndagskveldane kom Klæbo ofte opp i stova vår. Han hadde då fela med seg. Ho mor var glad i song og hadde god songrøyst. Der samlast då full den store stova både med born og vaksne, ja, inntil gamle menn. Stundom song dei, og ofte fortalte Klæbo eventyr. Då var det dørgande stilt i stova. Borna sat med store augo og saup kvart ordet, sette så i ein god latter innimellom.

I dei tre åra Klæbo var her, vart han etter kvart kjent med folket kring fjorden. Såleis var han med i tre bryllaup, eitt på Alvsåker og to på Utne. Til bryllaupet til skipskaptein Johan Utne, son til «Mor Utne», og frk. Johanna Garmann dikta Klæbo ei vise som vart trykt og utdelt til gjestene, men som no er vanskeleg å finne.

Til lesehuga ungdom lånte Klæbo bort gode bøker og blad. Tæringssjukdommen var ukjent her då, og ingen var redd for smitten. Heller ikkje vart det nokon etter som fekk denne sjukdommen.

Det var ikkje økonomisk vinning som dreiv Jon Klæbo til å ta seg av born og ungdom. Men konene tykte likevel monn i å gje han eit sokkepar eller ei korg med fine juleeple. Det var ein trong hos han sjølv til å gjere godt – berre godt for folket. Han skriv sjølv i eit brev: «Jeg må se til, om der over mine siste dage kunne skyte en liten frukt.»

Frøet han sådde, har vakse og mognast. Austlids ABC og Austlids lesebok vart straks tatt i bruk i skulen i Kinsarvik. No er det berre landsmål som er bruka her i skule, kyrkje, herad og alle offentlege «kontor».

Alle dei som enno lever, og som hadde den lykka å vere saman med Jon Klæbo, har gøymt på dette lyse minnet som er kring 60 år.

Klæbo hadde ikkje noko sjukeleie. Han gjekk oppe til siste dagen, laurdag 29. august 1874. Gardsfolk og andre venner følgde han til grava på Kinsarvik kyrkjegard. Der reiste dei ein minnestein på grava til den nordlandsguten som dei hadde vorte så glad i – som her var frendelaus, men ikkje vennelaus.

I fleire år har no Kinsarvik ungdomslag samlast 17. mai og kransa grava til denne fine ungdoms- og norskdomsmannen.

Frå Håløygminne, hefte 4, 1933, s. 109–111.

På Jon Klæbo-kvelden som Håløyglaget i Oslo skipa til 6. mai i år, heldt sokneprest h.v. Hans B. Klæboe – ein brorson til diktaren – eit kåseri om Glein, heimbygda til Jon Klæbo, og livet der i midten av førre hundreåret. – Seinare skreiv soknepresten velvillig ned kåseriet etter minnet så eg [Ove Bakken] kunne få nytta det i arbeidet med Jon Klæbo. – Her følgjer nokre av dei mest opplysande bolkane i kåseriet.

Glein ligg på nordaustsida av den store, fagre Dønna rett ut for munningen av den lange Ranafjord. Glein er fleire smågardar på ei slette som hallar jamt ned mot sjøen. Ved arv og kjøp kom noko av den sentrale garden og det som no er oppdyrka av Gleinsmoen i Klæbo-ætta si eige alt i frå 1698 og har sidan høyrt til ætta.

Framom Glein ligg Skipfjorden som den gongen var den vanlege leia. Her drog alle båtane og fartya sørfrå nord til Lofoten og Finnmark i januar og attende same vegen heimetter i april, og elles alle tider på året, med fast hamn i Gleinsvågen som skjer seg inn på sørsida av Glein.

Her voks Jon Klæbo opp. Eg er berre 14 år yngre enn farbror min Jon Klæbo, så min eigen barndom og ungdom fell mest saman med hans.

Eit folkeferd så strevsamt og trottig, så vake som her på Dønna, er vanskeleg å finne. Her er ikkje velstand, her er stadig slit og strid for brødet og for livet. Småbruk og sjøbruk er det stadige yrket for alle. Frå tidlegaste morgon, «i otta føre dag», som dei sa, til seine kvelden var Jon Klæbo og dei to brørne og fire søstrene hans opptatt med arbeid. Men trur du no at dette arbeidslivet var ei keisam tredemølle, så tek du i miss. Her var humør, her var sprakande liv og lått midt i alvors slit.

Her fanst ingen landhandlar. All handel gjekk sørover og kom sørfrå: Bergen var den mektige handelsplassen heilt frå mellomalderen og hanseat-tida. Vår og haust gjekk dei vidgjetne stemnene til Bergen. Kvar vår eller forsumar kom vårstemna. Dei storvakre nordlandsjektene med det veldige storseglet og toppseglet drog sørover med tørrfiskladning til midt oppå masta, i strykande fart mellom fembøringar og mindre båtar. Storseglet hadde svarte rånokkar, for dei sørgde over «han hr. Petter», dvs. Petter Dass. I farmen hadde dei òg sildetønner, lever og trantønner – – – Alle skulle dei til Bergen.

Når dei så kom heim att, var dei lasta med alle slag saker: Ei mengd snøkvite tomtønner med krusty og steinty, med tyvarer og mykje rart: Bergenskringler, rugkavringar, spekulasje og godt – og ikkje å gløyme «bernsblom» – ei ekstra lita gåve til ho mor eller til kjærasten.

Til hauststemna var dei same tønnene fulle av sild og tran og fartyet elles lasta med kleppfisk og tørrkveitesekker, dunballar og meir dylikt.

Utom desse to straumane gjennom Skipfjorden vår og haust kom Bjørnsmarknaden i juli. Han var litt sør for Glein på Dønna. Her var den årlege lokalhandelstemna for Helgeland. Då kom Vefsnværingar, Ranværingar, Sjonværingar ut til Bjørn med storbåtane sine lasta med småbåtar oppe i rommet både framom og attom masta, så dei såg ut som små babelstårn. Her kom all slag trevirke, bøtter, stampar, river og innbu som det trelause Dønna ikkje kan skaffe seg sjølv. Men ute frå Rølvåg, ute frå øyane: Juløya, Træna, Åsvær, Havsteinen, kom dun og fjær, egg i mengd, moltetønner, tørrkveite og annan fysemat, smør, kjøtt, ost – – – Mest ei heil veke stod marknaden på, eit Eldorado for ungdomen, for dei som skulle selje, og dei som skulle kjøpe. Her fann dei unge gutane utifrå «bruretømmer», dei giftande jentene kåra her titt den guten dei trudde på og tykte best om.

No finst korkje Bergensstemnene, nordlandsjektene eller Bjørnsmarknaden meir. Men alt dette fostra ein gong eit rikt og spennande folkeliv som skapte vokster og utlengt hos dei unge. No er alt som ein draum.

Men den store sentrale alvorssamlinga lever enno: Julehøgtida då dei bad farvel med lofotfolket som drog nordover i januar. – Jula var og er den høgheilage festen. Då gjekk ingen lut til nokon granne juledagen. Var det gudsteneste, tala dei knapt med kvarandre på kyrkjevegen. Samrøde og helsingar då vitna om mindre god folkeskikk. – Då kom òg det gode huslivet best fram, då åt husbondfolket saman med tenestefolket.

Det rådde ein stor vørdnad for far og mor. Jon Klæbo sa aldri du til foreldra sine, og mor mi og far min heller ikkje til sine foreldre. Med søskena mine kom skiftet. Vi vart lærte til å seie du. Mor mi fortalte at før konfirmasjonen måtte ho alltid stå attmed middagsbordet, og det var vanskeleg for henne, for ho var høgvaksen.

Dei visste nøye om kvarandre og vog dei ymse ættene nøye.

Glein hadde ein «vardhaug» oppfor Gleinsvågen, ein samlingsplass frå dei eldste tidene. Særleg samlast ungdomen her jonsokkvelden med bål og leik. Her har det vore ein kjempehaug med mange segner. Tenk på segna om Hestmannen og Lekamøya.

Ja, her er eit vake og gåverikt folkeferd – med ettertanke og judicium – – –

Frå Håløygminne, hefte 4, 1933.